[PDF] T.C. ANADOLU ÜN VERS TES YAYINI NO: 2286 AÇIKÖ RET M FAKÜLTES YAYINI NO: 1283 TAR H METODU - Free Download PDF (2024)

T.C. ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ YAYINI NO: 2286 AÇIKÖ⁄RET‹M FAKÜLTES‹ YAYINI NO: 1283

TAR‹H METODU

Yazarlar Prof.Dr. Zekeriya KURfiUN (Ünite 1, 2) Prof.Dr. Ahmet KANLIDERE (Ünite 7) Doç.Dr. Kemal YAKUT (Ünite 3, 10) Doç.Dr. Gazi Osman ÖZGÜDENL‹ (Ünite 5, 6) Doç.Dr. Erhan AFYONCU (Ünite 9) Yrd.Doç.Dr. Mustafa GÜLEÇ (Ünite 8) Dr. Hüseyin Sami ÖZTÜRK (Ünite 4)

Editör Prof.Dr. Zekeriya KURfiUN

ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹

Bu kitab›n bas›m, yay›m ve sat›fl haklar› Anadolu Üniversitesine aittir. “Uzaktan Ö¤retim” tekni¤ine uygun olarak haz›rlanan bu kitab›n bütün haklar› sakl›d›r. ‹lgili kurulufltan izin almadan kitab›n tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kay›t veya baflka flekillerde ço¤alt›lamaz, bas›lamaz ve da¤›t›lamaz. Copyright © 2011 by Anadolu University All rights reserved No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic, tape or otherwise, without permission in writing from the University.

UZAKTAN Ö⁄RET‹M TASARIM B‹R‹M‹ Genel Koordinatör Prof.Dr. Levend K›l›ç Genel Koordinatör Yard›mc›s› Doç.Dr. Müjgan Bozkaya Ö¤retim Tasar›mc›lar› Yrd.Doç.Dr. Alper Tolga KUMTEPE Uzm. Orkun fien Grafik Tasar›m Yönetmenleri Prof. Tevfik Fikret Uçar Ö¤r.Gör. Cemalettin Y›ld›z Ö¤r.Gör. Nilgün Salur Ölçme De¤erlendirme Sorumlusu Ö¤r.Gör. E. Emre Özkeskin Kitap Koordinasyon Birimi Yrd.Doç.Dr. Feyyaz Bodur Uzm. Nermin Özgür Kapak Düzeni Prof. Tevfik Fikret Uçar Dizgi Aç›kö¤retim Fakültesi Dizgi Ekibi

Tarih Metodu

ISBN 978-975-06-0960-2 1. Bask› Bu kitap ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ Web-Ofset Tesislerinde 6.000 adet bas›lm›flt›r. ESK‹fiEH‹R, A¤ustos 2011

iii

‹çindekiler

‹çindekiler Önsöz ............................................................................................................ viii

Tarih Nedir? Tan›mlar Kavramlar .........................................

2

TAR‹H NED‹R? KAVRAMLAR VE TANIMLAR ............................................. Niçin Tarih Ö¤reniriz? .................................................................................. TAR‹H‹N TANIMI VE KONUSU .................................................................. Tarihin Tan›m› .............................................................................................. Tarihin Konusu ............................................................................................ TAR‹H YAZIMININ ÇEfi‹TLER‹ ..................................................................... Hikâyeci (Rivayetçi) Tarih ........................................................................... Ö¤retici (Pragmatik) Tarih ........................................................................... Araflt›r›c› (Nedennas›lc›) Tarih ..................................................................... Tarihin Dönemlendirilmesi .......................................................................... TAR‹H‹N D‹⁄ER B‹L‹MLER ‹LE ‹L‹fiK‹S‹ .................................................... Özet................................................................................................................ Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... Okuma Parças› .............................................................................................. Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. Yararlan›lan Kaynaklar..................................................................................

3 3 4 4 6 8 8 9 10 12 13 18 19 20 20 21 21

Tarihin Kaynaklar› ................................................................... 22 TAR‹H‹N KAYNAKLARI ................................................................................ Kaynaklar ....................................................................................................... Araflt›rmalar.................................................................................................... KAYNAKLARIN SINIFLANDIRILMASI .......................................................... Sözlü Kaynaklar............................................................................................. Yaz›l› Kaynaklar ............................................................................................ KAYNAKLARA ULAfiIM: KÜTÜPHANELER, ARfi‹VLER, ‹NTERNET........... Özet ............................................................................................................... Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... Okuma Parças› ........................................................................................... .. Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. Yararlan›lan Kaynaklar..................................................................................

23 23 24 24 25 27 33 37 38 39 39 39 40

Kaynaklar›n Elefltirisi ve Yöntem Tart›flmalar› .................... 42 KAYNAKLARIN ELEfiT‹R‹S‹ VE YÖNTEM TARTIfiMALARI ........................ Kaynaklar›n Elefltirisi..................................................................................... D›fl Elefltiri: Eserin Tan›t›c› Unsurlar›n›n Belirlenmesi .......................... Kaynak Tahlili ......................................................................................... Belgelerin Elefltirisi (Diplomatik Tenkit) ............................................... ‹ç Elefltiri .................................................................................................. Yazar›n Elefltirisi ...................................................................................... Olaylar›n Elefltirisi ................................................................................... SOSYAL B‹L‹MLERDE YÖNTEM TARTIfiMALARI........................................ Pozitivist Sosyal Bilim Yöntemi.................................................................... Yorumlay›c› Sosyal Bilim Yöntemi............................................................... Elefltirel Sosyal Bilim Yöntemi...................................................................... Özet ............................................................................................................... Kendimizi S›nayal›m .....................................................................................

43 43 43 44 45 46 46 47 47 48 50 53 54 55

1. ÜN‹TE

2. ÜN‹TE

3. ÜN‹TE

iv

‹çindekiler

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. Yararlan›lan Kaynaklar..................................................................................

4. ÜN‹TE

Eski Ça¤ Tarihinin Araflt›rma Yöntemleri ve Temel Kaynaklar›................................................................................... 58 ESK‹ÇA⁄ TAR‹H‹ KAVRAMI ....................................................................... ESK‹ÇA⁄ TAR‹H‹N‹N KAYNAKLARI .......................................................... Edebi Kaynaklar ........................................................................................... Helenler’de Tarih Yaz›m› ...................................................................... Romal›lar’da Tarih Yaz›m› ...................................................................... Epigrafik Kaynaklar .................................................................................... Yaz›tlar›n Tafla Yaz›lmas› ....................................................................... Yaz›tlar›n Günümüz Araflt›rmac›lar› Taraf›ndan Kopya Edilmesi ........ Papirolojik Kaynaklar .................................................................................. Nümimastik Kaynaklar ................................................................................. Arkeolojik Kaynaklar ................................................................................... Özet ............................................................................................................... Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... Okuma Parças› ........................................................................................... .. Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. Yararlan›lan Kaynaklar..................................................................................

5. ÜN‹TE

59 59 61 61 63 64 67 67 67 68 70 72 74 75 76 76 77

Ortaça¤ Tarihi Araflt›rmalar›na Girifl.................................... 78 ORTAÇA⁄ TAR‹H‹ ARAfiTIRMALARINA G‹R‹fi ........................................... ORTAÇA⁄ TAR‹H‹NE G‹R‹fi N‹TEL‹⁄‹NDEK‹ ESERLER ............................ ORTAÇA⁄ TAR‹H‹YLE ‹LG‹L‹ B‹BL‹YOGRAF‹K ESERLER......................... YAZMA ESERLER VE YAZMA KATALOGLARI ............................................ MÜELL‹F VE ESER ‹S‹MLER‹N‹N TESP‹T‹NDE MÜRACAAT ED‹LECEK K‹TAPLAR ...................................................................................................... ANS‹KLOPED‹LER ......................................................................................... Yurtd›fl›nda Yay›nlanan Ansiklopediler ....................................................... Türkiye’de Yay›nlanan Ansiklopediler......................................................... ORTAÇA⁄ TAR‹H‹ ARAfiTIRMALARINDA KULLANILAN BAfiLICA SÖZLÜKLER ................................................................................................... Türkçe Sözlükler ........................................................................................... Arapça Sözlükler ........................................................................................... Farsça Sözlükler............................................................................................. YER ADLARININ TESP‹T‹NDE MÜRACAAT ED‹LECEK ESERLER ............. fiAHIS ADLARININ TESP‹T‹NDE MÜRACAAT ED‹LECEK K‹TAPLAR ....... ORTAÇA⁄ TAR‹H‹YLE ‹LG‹L‹ BAfiLICA JENEOLOJ‹K ESERLER................ TAKV‹M VE KRONOLOJ‹YLE ‹LG‹L‹ ESERLER ........................................... Özet ............................................................................................................... Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. Yararlan›lan Kaynaklar..................................................................................

6. ÜN‹TE

56 56 57

79 79 81 83 85 86 86 87 87 87 89 89 90 91 91 92 94 96 97 97 98

Ortaça¤ Tarihinin Ana Kaynaklar›......................................... 100 ORTAÇA⁄ TAR‹H‹N‹N KAYNAKLARI ......................................................... Epigrafik Kaynaklar....................................................................................... Nümizmatik Kaynaklar.................................................................................. Vakfiyeler.......................................................................................................

101 101 103 103

v

‹çindekiler

Vesikalar ....................................................................................................... Münfleat Mecmualar› ve Vesika Suretleri ..................................................... VEKÂY‹NÂMELER VE ORTAÇA⁄ ‹SLÂM TAR‹H YAZICILI⁄I.................... ‹slâm Tarih Yaz›c›l›¤›n›n Do¤uflu ve Geliflimi ............................................. ‹ran ve Orta Asya’da Tarih Yaz›c›l›¤› .......................................................... Osmanl›lar’dan Önce Anadolu’da Tarih Yaz›c›l›¤› ..................................... CO⁄RAFÎ ESERLER VE SEYAHATNÂMELER............................................... DEVLET TEfiK‹LÂTI, S‹YASET, AHLÂK VE ‹DARE ‹LE ‹LG‹L‹ KAYNAKLAR.................................................................................................. SOSYAL, EKONOM‹K, D‹NÎ VE KÜLTÜREL HAYATLA ‹LG‹L‹ KAYNAKLAR.................................................................................................. EDEBÎ KAYNAKLAR ..................................................................................... Özet................................................................................................................ Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. Yararlan›lan Kaynaklar..................................................................................

105 107 108 108 111 116 121 122 123 124 125 127 128 129 130

Genel Türk Tarihi Kaynaklar› ................................................ 132 ‹SLAM ÖNCES‹ TÜRK TAR‹H‹N‹N KAYNAKLARI....................................... Genel Türk Tarihi ve Baflvuru Eserleri ....................................................... Hunlar Hakk›ndaki Kay›tlar.......................................................................... Gök-Türkler ve Orhon Yaz›tlar› ................................................................... Yenisey ve Orhon Yaz›tlar› .................................................................... Bugut Yaz›t› ............................................................................................ Uygur Dönemine Ait Kaynaklar .................................................................. Uygur Yaz›tlar› ....................................................................................... Uygur Medeniyetine Ait Eserler ................................................................... XIII-XVI. YÜZYILLAR ORTA ASYA TAR‹H YAZICILI⁄I............................. Mo¤ollar Dönemine Ait Kaynaklar ............................................................. Seyahatnameler ...................................................................................... Mo¤ol Dilinde Yaz›lan Eserler................................................................ Alt›n Orda Sahas›nda Yaz›lan Eserler .......................................................... Timur ve Timurlular Dönemi Tarih Yaz›c›l›¤› ............................................ TÜRK‹STAN HANLIKLARINDA TAR‹HÇ‹L‹K ............................................... Buhara Hanl›¤› (1500-1920).......................................................................... Hive Hanl›¤› (1512-1920).............................................................................. Çarl›k ve Sovyet Dönemi ............................................................................. CED‹TÇ‹L‹K HAKKINDA TAR‹H YAZIMI .................................................. Sovyet Yaklafl›m› .......................................................................................... Bat›’da Yap›lan Araflt›rmalar ......................................................................... Türkiye’deki Çal›flmalar ............................................................................... Özet ............................................................................................................... Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ...............................................

Osmanl›-Türk Tarih Yaz›c›l›¤› ............................................... 156 OSMANLI TAR‹H YAZICILI⁄ININ KÖKLER‹............................................... ‹slam Tarihçili¤i ............................................................................................. ‹ran Tarihçili¤i ............................................................................................... Selçuklu Tarihçili¤i........................................................................................ Osmanl› Tarihçili¤inde Ça¤dafl Tarih Gelenekleri ......................................

7. ÜN‹TE

133 133 134 135 135 137 137 138 138 139 139 139 140 141 141 142 142 143 144 147 147 148 148 150 152 153 153 154 157 157 158 159 159

8. ÜN‹TE

vi

‹çindekiler

OSMANLI TAR‹HÇ‹L‹⁄‹N‹N KURULUfi DÖNEM‹: ON BEfi‹NC‹ YÜZYIL .......................................................................................................... Baz› Kavramlar: Gazavatnâme, Menâk›bnâme, Fetihnâme ........................ Osmanl› Tarihçili¤inin ‹lk Örnekleri ............................................................ Fatih Devri ve Sonras›: Tarih Yaz›c›l›¤›nda Yeni Uf*cklar........................... OSMANLI TAR‹H YAZICILI⁄ININ KLAS‹K DÖNEM‹: ON ALTINCI YÜZYILDAN ON SEK‹Z‹NC‹ YÜZYILA ....................................................... Bâyezid’den Kânûnî Sultan Süleyman’a: Tarihin Siyasi Fonksiyonlar› ...... Klasik Dönemin Bafll›ca Müverrihleri .......................................................... ON DOKUZUNCU YÜZYILDA OSMANLI TAR‹H YAZICILI⁄INDA YEN‹ ARAYIfiLAR .......................................................................................... Son Osmanl› Tarihçileri ................................................................................ On Dokuzuncu Yüzy›l›n Di¤er Mühim Müverrihleri .................................. On Dokuzuncu Yüzy›l Tarihçili¤inin Genel De¤erlendirmesi ve Tarihçili¤in Yeni Alanlar› ............................................................................. Özet ............................................................................................................... Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. Yararlan›lan Kaynaklar..................................................................................

9. ÜN‹TE

160 160 161 163 165 166 167 169 170 172 174 176 177 178 178 179

Osmanl› Tarihi Kaynaklar›...................................................... 180 OSMANLI TAR‹H‹ ARAfiTIRMALARINA G‹R‹fi ............................................ Araflt›rmaya Girifl ........................................................................................... Osmanl› Tarihinin El Kitaplar›...................................................................... Arflivlerin Kullan›lmas› ............................................................................ OSMANLI RESMÎ TAR‹HÇ‹L‹⁄‹ .................................................................... fiehnâmecilik.................................................................................................. Vekayi’nüvislik/Vak’anüvislik ....................................................................... ÖZEL TAR‹HLER............................................................................................ XVI. Yüzy›l Tarihçileri................................................................................... Selimnâmeler ........................................................................................... Süleymannâmeler .................................................................................... K›br›s ve Yemen’in Fethi ....................................................................... III. Murad Dönemi Tarihçileri ve Eserleri ............................................ ‹ran Savafllar› .......................................................................................... Osmanl›-Avusturya Savafllar› (1593-1606).............................................. XVII. Yüzy›l Tarihçileri ................................................................................. Genç Osman Hadisesi ........................................................................... Osmanl› Devletinin Kuzey Politikalar›................................................... IV. Murad’›n ‹ran Seferleri ...................................................................... Girit ve Uyvar Seferleri ........................................................................... Kamaniçe ve Çehrin Seferleri ................................................................. ‹kinci Viyana Kuflatmas› ve Sonras› Kaynaklar› .................................... XVIII. Yüzy›l Tarihçileri ................................................................................ K›r›m Hanl›¤› ve Hanlar› ....................................................................... Mora’n›n Fethi, Prut Seferi, Avusturya ile Münasebetler ..................... Patrona ‹syan› ve 1736-1739 Savafllar› .................................................. XVIII. Yüzy›l Osmanl›-‹ran Savafllar›...................................................... Osmanl›-Rus Savafl› (1768-1774) ........................................................... Osmanl›-Rus-Avusturya Savafl› (1787-1792) ve Di¤er Geliflmeler ........ XIX. Yüzy›l Tarihçileri................................................................................... III. Selim Dönemi Kaynaklar› ................................................................. Fransa’n›n M›s›r’› ‹flgali ...........................................................................

181 181 181 183 184 184 185 187 187 187 187 187 188 188 188 188 189 189 189 190 190 190 191 191 191 191 192 192 192 193 193 193

vii

‹çindekiler

II. Mahmud Dönemi ve Yeniçeri Oca¤›’n›n Kald›r›lmas› Kaynaklar› .. D‹⁄ER OSMANLI TAR‹H‹ KAYNAKLARI..................................................... Ruznâmeler ve Ruzmerreler ......................................................................... Sefaretnâmeler ve Osmanl› Elçileri .............................................................. Islahat Risaleleri............................................................................................. XVI -XVIII. Yüzy›l Islahatnâmeleri ......................................................... Nizâm-› Cedid Layihalar›......................................................................... Kanunnâmeler, Devlet Teflkilat› ve Teflrifata (Devlet Protokolü) Dair Eserler .................................................................................................... Surnâmeler..................................................................................................... Münfleât Mecmualar› ..................................................................................... B‹YOGRAF‹ ESERLER‹ .................................................................................. Özet................................................................................................................ Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. Yararlan›lan Kaynaklar..................................................................................

193 194 194 194 195 195 197 197 198 199 200 203 204 205 205 205

Cumhuriyet Tarihi Kaynaklar› ............................................... 206 CUMHUR‹YET TAR‹H‹’N‹N KAYNAKLARI .................................................. Cumhuriyet ve Tarih Yaz›m› ........................................................................ TEMEL BAfiVURU ESERLER‹......................................................................... Ansiklopediler ......................................................................................... Kronolojiler.............................................................................................. Bibliyografyalar ....................................................................................... ARfi‹VLER ....................................................................................................... Cumhuriyet Arflivi.......................................................................................... Cumhurbaflkanl›¤› Arflivi ............................................................................... Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Etüd Dairesi Baflkanl›¤› Arflivi (ATASE).......................................................................................................... TBMM Arflivi .................................................................................................. Türk Tarih Kurumu Arflivi ............................................................................ Türk ‹nk›lâp Tarihi Enstitüsü Arflivi ............................................................. K›z›lay Arflivi.................................................................................................. Bakanl›klar Arflivleri ...................................................................................... BELGESEL YAYINLAR................................................................................... Nutuk ............................................................................................................. Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri................................................................... Medeni Bilgiler ve M. Kemal Atatürk’ün El Yaz›lar› ................................... Kongre Tutanaklar› ....................................................................................... Cumhuriyet Tarihi’yle ‹lgili Di¤er Tutanaklar.............................................. RESM‹ YAYINLAR.......................................................................................... Düstur ............................................................................................................ Sicill-i Kavanin............................................................................................... Meclis Zab›t Cerideleri (Tutanak Dergileri) ................................................. BASIN............................................................................................................. Resmi Gazeteler............................................................................................. Özel Gazeteler............................................................................................... ANILAR........................................................................................................... Özet ............................................................................................................... Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. Yararlan›lan Kaynaklar..................................................................................

207 207 208 208 208 208 209 209 209 209 210 210 210 211 211 211 211 212 213 213 214 215 215 215 215 216 216 217 219 221 223 224 224 225

10. ÜN‹TE

viii

‹çindekiler

Önsöz Yaz›lan her fley tarihin konusuna girer. Dolay›s›yla, ister s›radan bir evrak, ister bir mektup, ister bir kitap olsun hemen herkes tarih okur. Ancak baz› okuyucular kendilerine bir alan belirlemifllerdir. Onlar sadece sanat, edebiyat, roman, hikâye, bilimsel eserler veya do¤rudan tarihi konu edinen alanda okuma yaparlar. Tarihi okuma alan› olarak seçen herkes bir noktada Tarihe ad›m atmaktad›r. Ancak onlar›n okumalar› ço¤u kere sistematik de¤ildir. Daha çok zevk ald›klar› veya bilgi edinmeyi istedikleri alanlarda yo¤unlafl›rlar. Oysa tarih disiplinini profesyonel bir ö¤renme hatta araflt›rma alan› olarak benimseyenlerin daha metodik bir tarzda okuma yapmalar› gerekmektedir. Elinizdeki kitap bu amaca hizmet etmek üzere haz›rlanm›flt›r. Tarih Metodu sayesinde s›radan bir okuyucu olmaktan ç›kacak, alana profesyonel bir tarzda ad›m atm›fl olacaks›n›z. Tarih Metodu kitab›, Tarih felsefesi de¤ildir. Zaten lisans program› içinde ayr›ca Tarih Felsefesi dersi verilecektir. Bu kitap, tarihe ad›m atm›fl olan sizlere, sizden önceki tarihçilerin araflt›rmalar›nda benimsedikleri yöntemleri tan›tmak ve sistematik okuma yapman›z› sa¤lamay› amaçlamaktad›r. Ayr›ca tarihçilerin, tarihî bir olay veya olgu ile ilgili hüküm verirken takip ettikleri ad›mlar da bu kitapta gösterilmektedir. Bu kitap esas›nda gerek sizler için kaleme al›nan ders kitaplar›n›n ve gerekse mevcut yaz›l› tarih kaynaklar› ve araflt›rmalar›n hangi yöntemler ile meydana geldi¤ini anlatmaktad›r. Kitap dört y›ll›k Tarih ö¤retiminin müfredat› dikkate al›narak haz›rlanm›flt›r. Lisans e¤itimi boyunca okutulacak olan ders guruplar›n›n el kitaplar› ve ana kaynaklar› da bu kitap içinde tan›t›lmaktad›r. Bu vesile ile bu kitap sadece müfredatta yer ald›¤› döneme hitap etmemektedir. Ayr›ca ö¤renciler taraf›ndan lisans e¤itimleri, hatta ileride lisansüstü e¤itimlerinin ihtiyaçlar›na da cevap verecek tarzda kaleme al›nm›flt›r. Bu kitab›n, ilk bak›flta tarih ö¤renimine yeni bafllayanlar için zor ve a¤›r bir kitap olarak görülmesi mümkündür. Fakat di¤er derslerde okumalar ilerledikçe ve o derslerin kaynaklar› tan›nd›kça, elinizdeki kitap daha anlaml› hale gelecektir. ‹lk etapta karfl›n›za ç›kan ve adeta ö¤renilmez zannedilen bir çok eser veya kaynak ismi, zaman içinde sürekli hat›rlanan isimler olacakt›r. Bu yüzden kitaptaki bilgilerin ezberlemesi yerine anlafl›lmas›na çal›fl›lmal›d›r. On ünite olarak tasarlanan bu kitab›n ilk üç ünitesi, genel tarih metodolojisini anlatmay› hedeflemektedir. Di¤er ünitelerde ise Türkiye’deki tarih e¤itiminde genelde takip edilen ça¤ ve dönemlere uygun olarak kaynak bilgisinin verilmesi amaçlanm›flt›r. Söz konusu alanlar için araflt›rma yöntemlerinin de yer yer verildi¤i bu ünitelerde, öncelikle baflvuru eserleri ve alan için kaynak de¤eri tafl›yan eserler tan›t›lm›flt›r. fiüphesiz tarihin kaynaklar› sadece burada verilenlerden ibaret de¤ildir. Kald› ki Dünya tarihine co¤rafi olarak bak›ld›¤›nda, söz gelimi Avrupa tarihi, Amerika Tarihi vs. gibi alanlar›n literatürü ve kaynaklar› da bu kitab›n d›fl›nda kalm›flt›r. Zira bu kitap bir tarih bibliyografyas› de¤ildir. Tarih okuyucusu, kitap içinde de verilen genel bibliyografyalara ve her gün ortaya ç›kan yeni kaynaklara yönelmesi gerekir.

‹çindekiler

Kitapta farkl› ünitelerde baz› eserler/kaynaklar tekrar edilmifltir. Bunun sebebi, ayn› kaynaklar›n farkl› alanlar için de kullan›labilmesidir. Ünitelerin içinde veya sonunda üniteler haz›rlan›rken yararlan›lan kaynaklar da verilmifltir. Okuyucular›n daha detayl› bilgiler için söz konusu eserlere baflvurmalar›nda daima yarar vard›r. Her ünitenin bafl›nda o ünitenin amaçlar› sonunda da özeti aç›k bir flekilde verilmifltir. Ünitenin okunmas›ndan önce mutlaka amaçlar›n iyice anlafl›ld›¤›ndan emin olunmal›d›r. Ayr›ca bir okuma yöntemi olarak, önce amaçlar›n ard›ndan özetin sonra bütün ünitenin okunmas› ana metnin anlafl›lmas›na katk› sa¤layacakt›r. Gerek genel kitap okumalar›n›zda ve gerekse ders çal›flmalar›n›z s›ras›nda flu yöntemi uygulamak yerinde olacakt›r: Öncelikle sizin için çal›flmaya uygun bir mekan tespit ediniz. Okumalar›n›z s›ras›nda bir sat›r› befl kereden fazla okumak durumunda kalman›z halinde bir problemin oldu¤unu varsay›n›z. Bu problem çal›flma mekan› veya sizin ile ilgili olabilir. Zira amaçs›z bir flekilde sahifeleri çevirmek iyi bir okuma sa¤lamaz. Bu yüzden mutlaka zihinsel ve fiziki olarak okumaya haz›r olup olmad›¤›n›z› kontrol ediniz. Tarih derslerinde gurup çal›flmas› her zaman faydal› olmayabilir. fiayet birlikte çal›flaca¤›n›z bir gurup varsa, temel bilgilerin herkeste eflit veya birbirine yak›n olmas›na dikkat ediniz. Yoksa detaylarda kaybolur, ana çal›flman›zdan uzaklafl›rs›n›z. Ders notlar›n›z veya üniteleriniz, sizin kafan›zda bir kar›fl›kl›¤a meydan veriyorsa, mutlaka ayn› konuda alternatif okumalar yap›n›z. S›navlara dönük çal›flmay›n›z. Zira tarih ö¤renmek bir birikim iflidir. Çok kolay anlama yetene¤iniz olsa bile tarihi ö¤renmenin ancak ad›m ad›m gerçekleflti¤ini unutmay›n›z. Az da olsa devaml› okuyunuz. Bu vesile ile Tarih Metodu kitab›n›n meydana gelmesinde eme¤i geçen herkese teflekkür eder, siz okuyucu ve ö¤rencilerimize baflar›lar dilerim. Editör Prof.Dr. Zekeriya KURfiUN

ix

1

TAR‹H METODU

Amaçlar›m›z

N N N N

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; Tarih bilimini tan›mlayabilecek, Geçmifl ile bugün aras›ndaki iliflkileri çözümleyebilecek, Yaz›l› tarihlerin hangi yöntemler ile kaleme al›nd›¤›n› aç›klayabilecek, Tarih bilimi ile di¤er bilimler aras›nda iliflki kurabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar • Tarih • Tarihçi • Tarih yaz›m›n›n çeflitleri

• Tarihi olay • Tarihi olgu

‹çindekiler

Tarih Metodu

Tarih Nedir? Tan›mlar Kavramlar

• N‹Ç‹N TAR‹H Ö⁄REN‹YORUZ? • TAR‹H NED‹R? KAVRAMLAR VE TANIMLAR • TAR‹H‹N TANIMI, KONUSU • TAR‹H YAZIMININ ÇEfi‹TLER‹ • TAR‹H‹N D‹⁄ER B‹L‹MLER ‹LE ‹L‹fiK‹S‹

Tarih Nedir? Tan›mlar Kavramlar TAR‹H NED‹R? KAVRAMLAR VE TANIMLAR Niçin Tarih Ö¤reniriz? Hepimiz çeflitli e¤itim aflamalar›m›zda “Tarih dersleri” ald›k veya mutlaka konusunu tarihten alan bir kitap okuduk. Bütün e¤itim programlar›nda Tarih dersinin bulunmas›n›n ana nedeni, Tarihin, ö¤renmenin ve di¤er bilimsel disiplinlerin temelini haz›rlamas›d›r. Tarih ö¤renimi sadece sosyal bilimlere de¤il; ayn› zamanda fen bilimlerine de temel teflkil etmektedir. Tarih, okuyucusuna di¤er bilim dallar›n› anlamas›nda kültürel, sosyal ve entelektüel bir alt yap› kazand›r›r. Söz gelimi, dünya uygarl›klar›n› veya bir ülkenin geliflme aflamalar›n› bilmek isteyen bir okuyucu veya ö¤renci, öncelikle tarih okumak durumundad›r. Özellikle sosyal ve siyaset bilimleri alan›nda e¤itim alan hemen herkesin tarih bilgisine ihtiyac› vard›r. Ancak bu yolla toplumun geliflme aflamalar›n› ve geçmiflte yaflanan tecrübeleri takip edebilir. Örne¤in, Türk siyasi hayat›n› anlayabilmek için Osmanl› dönemindeki saltanat sistemini, saltanat›n kald›r›lmas›n› ve cumhuriyetin ilan›n› bilmek zorunlulu¤u vard›r. Ayn› flekilde, fen bilimleri ö¤rencilerinin de mutlaka bilim tarihi ö¤renmeye ihtiyaçlar› vard›r. Bu bilgi kendilerine, bilimde ulafl›lan son aflamaya nas›l gelindi¤ini ö¤retecek, böylece kendi u¤rafl alanlar›n› daha iyi kavrayacaklard›r. Zira tarih, sadece olaylar dizisini ö¤renmek de¤il; bilakis do¤ru ve anlafl›l›r sonuçlara ulaflmak için de bir araçt›r. Hatta bir düflünce tarz›d›r. ‹nsan›n hayal dünyas›n› gelifltirir, yeni fikirler gelifltirmesine ve bulufllar yapmas›na imkân haz›rlar. Daha da önemlisi insana elefltirel bak›fl kazand›r›r. Tarih ö¤renmenin bu genel amaçlar›n›n d›fl›nda; ayr›ca özel amaçlar› da bulunmaktad›r. Türkiye’de tarih metodu konular›nda ilk kitap yazanlardan birisi olan Zeki Velidi Togan (1890-1970) tarihin faydas›n› anlat›rken; tarihin ça¤dafl hayat›, geçmifl hayat›n bir tekamülü olarak yak›ndan anlatt›¤›n›, hatta gelecek hakk›nda düflünmeyi de sa¤lad›¤›n› söyleyerek önümüzü açmaktad›r. Zira insanl›k tarihinin geçmiflteki bir kesitini ö¤renmek, ayn› zamanda insan›n mensup oldu¤u ça¤› ve toplumunu anlamas› anlam›na gelmektedir. Nitekim geçmiflini bilmeyen bir insan, haf›zas›n› yitirmifl bir kifli gibidir. Ayn› flekilde, geçmiflini tan›mayan toplumlar için benzeri bir yarg›ya varmak zor de¤ildir. Her millet, geçmiflini bilmek zorundad›r. Nerden geldiklerini, atalar›n›n hangi baflar›lara imza att›klar›n›, nerelerde yanl›fl yapt›klar›n› bilmekle yükümlüdür. Bu, yeni nesillere cesaret verece¤i gibi, geçmifli ile iftihar etme duygusu da kazand›r›r. Yeni baflar›lara yelken açmalar›na imkân

4

Tarih Metodu

verir. Bundan daha önemlisi, tarih okuyucusu di¤er toplum ve milletler ile kendi toplum ve milletinin mukayesesini yapabilir. Bu mukayese kifliye öz güven kazand›raca¤› gibi, baflka milletlere karfl› da empati yapma duygusunu gelifltirir. Hiç flüphesiz, insan›n do¤as›nda var olan merak duygusunu giderme ihtiyac› da tarih ö¤renmenin yolunu açar. Zira insanda, daima kendini tan›mak ve bilmek arzusu vard›r. Do¤al olarak ilk akla gelen husus “kiflinin kendi tarihidir”. Dolay›s›yla insan›n kendisini, ailesini, çevresini ve geçmiflini ö¤renme ihtiyac›n› gidermesi, yani entelektüel merak›n› tatmin etmesi ancak tarih okumalar› ile mümkündür. Her bireyin özel ve sosyal hayat› vard›r. Bireyler bu iki hayat›n bir parças›d›r. Baflka bir deyimle bireyin hayat›n›; anne-babas›ndan, ailesinden ve toplumundan devrald›¤› tarihi miras oluflturmaktad›r. Tarih, insana mensup oldu¤u millete aidiyetinin nas›l gerçekleflti¤ini; söz gelimi “ben niye Türk milletindenim, o niye baflka millettendir? “ sorular›n›n cevaplar›n› verir. Zira dünyan›n bir parças› olan bireylerin ve onlardan oluflan toplumlar›n nereden geldiklerini bilmeye ihtiyaçlar› vard›r. Bu onlara sadece manevi bir tatmin sa¤lamaz, ayn› zamanda geçmifltekilerin tecrübelerinden de istifade etmeyi sa¤lar. Bütün ça¤lar› ve ülkeleri, insan›n önüne getiren Tarih, geçmifl ve eski milletlerle kendisi üzerinden iliflki kurdurarak, oradan al›nacak dersler ile birey ve milletlerin geleceklerine ›fl›k tutar. Nitekim Belçikal› tarihçi Léon-Ernest Halkin (1906-1998), “tarihin bilinmesinin gelece¤i düflünmek bak›m›ndan zaruri oldu¤unu” söyler. Felsefeci Macit Gökberk (1908-1993) de; “tarihin insan› ça¤d›fl› olmaktan kurtar›p, gününü yaflayan, gelece¤e do¤ru uzanan de¤erleri içinde yap›c› rol oynamas›na yol açabilece¤ini” ifade etmektedir. Tarihçi Mübahat S. Kütüko¤lu da bu ba¤lamda, tarihin, insanlarda ahlak fluurunu uyand›r›p manevi de¤erlerin geliflmesinde rol oynad›¤›n›; aileden bafllay›p millete do¤ru geliflen bir sevgi ve ba¤l›l›¤›n do¤mas›na imkân haz›rlad›¤›n›, ayr›ca bir bireyin ait oldu¤u milletin, üstünde yaflad›¤› vatan topraklar›n›n geçmiflini ö¤renme ve araflSIRA S‹ZDE t›rma arzusunu ortaya ç›kard›¤›n› belirtir. (Kütüko¤lu, 2007: 5). Asl›nda bütün tan›mlardan kastedilen fludur: Toplumlarda tarih bilincinin oluflmas› bir zarurettir. D Ü fi Ü N E L ‹ M Baflka alanlarla pek yan yana gelmeyen “bilinç” kelimesinin, tarihe tamlanan olmas›, toplumlar›n tarihi haf›zadan yoksun olmamalar›ndan kaynaklanmaktad›r. Zira S O R U bu günü ve gelece¤i de kapsar. Gelecekte de var olma iddias›nbu bilinç, geçmifli, da olan -ki bütün toplumlar bu iddiadad›r- toplumlar, tarih bilincinden vazgeçemezler ve bunu yeni nesillerle aktarmay› bir görev bilirler. Asl›nda bu sadece bir D‹KKAT toplumla s›n›rl› olmad›¤› için, toplumlardaki bu bilincin toplam›, insanl›k bilincinin oluflmas›na da katk› sa¤lar. Ancak unutmamak gerekir ki, tarih bilinci bilimsellikSIRA S‹ZDE ten uzaklafl›p, sürekli duygusall›kla beslenirse çat›flmalara da sebep olabilir.

SIRA S‹ZDE

D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ

D Ü fi Ü N E L ‹ M K ‹ T A P S O R U

TELEV‹ZYON D‹KKAT

‹ N T E RS‹ZDE NET SIRA

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

N N

1

Tarih okumalar› kiflinin empati yapmas›na nas›l katk› sa¤lar? SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ

D Ü fi ÜveN Eyöntemlerini L‹M Araflt›rma ilke daha iyi kavramak için flu kaynaktan yararlanabilirsiniz. K ‹ T A P Jacques Barzun- Henry F. Graff, Modern Araflt›rmac› (Çeviren: Fatofl Dilber) ‹stanbul 1999 (7. Bas›m) S O s. R U3-44.

TELEV‹ZYON

TAR‹H‹N TANIMI VE KONUSU D‹KKAT Tarihin Tan›m›

N N

‹SIRA N T E RS‹ZDE N ve E T faydalar› yukar›da anlat›lan tarihin bu güne kadar birbirinden Niçin ö¤renildi¤i farkl› pek çok tan›m›na yer verilmifltir. Bu bak›mdan tarihin tek bir tan›m›n›n olAMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

1. Ünite - Tarih Nedir? Tan›mlar Kavramlar

du¤unu söylemek zordur. Ancak bütün tan›mlar›n mutlaka ortak taraflar› bulunmaktad›r. Burada tarihin genel tan›m›na ve muhtelif düflünürlerin de ayr› ayr› tan›mlamalar›na de¤inilecektir. Öncelikle kelime, ard›ndan terim anlam› üzerinde durulacakt›r. Türkçede kulland›¤›m›z “tarih” kelimesi, Arapça “v-r-h” kökünden gelen bir kelimedir. ‹branice’deki karfl›l›¤› “yâreah” olup “ay” anlam›na gelmektedir ki bu da “zaman ve insan ile ilgili olay ve olgular›n” aç›klanmas›nda kullan›lmaktad›r. Tarih’in zaman birimi olan “ay” kelimesi ile iliflkilendirilmesi, kelime anlam›n›n, “olaylar›n tarihinin tesbiti” anlam›na geldi¤ini kolayca ortaya koymaktad›r. Tarih kelimesinin asl›n›n Farsçadaki “mâh-rûz” (ay›n görülmesi) kelimesinden al›narak, Arapça karfl›l›¤›n›n kullan›ld›¤› da ileri sürülmüfltür. Görüldü¤ü gibi, her halükarda bütün tan›mlarda, kelime “zaman” ile iliflkilendirilmektedir. Tarihin sözlükte anlam› “zaman› belirlemek” oldu¤una göre; bizi terim anlam›na götürecek flu alt›n sorulara da cevap vermesi gerekmektedir. Neyin zaman›n›, niçin bilmemiz gerekir; zaman›n› bildi¤imiz olaylar nas›l olmufltur, o zaman diliminin özellikleri nelerdir. Olaylar nerede, hangi co¤rafyada meydana gelmifltir, bu olaylar›n tesirleri nelerdir? sorular› sorulmay›nca tarihin terim anlam› oldukça karmafl›k bir hal alabilir. Terim olarak, en basit ifadeyle “ geçmiflin bilgisi”ne tarih denir. Veya daha genel bir tan›mla, “olaylar›n seyrinden, maddenin ve eflyan›n geçmiflinden ve mevcut durumundan bahseden her yaz› ve her hikâye” tarihtir. Ancak tarih çeflitli tarihçiler taraf›ndan farkl› yönleri dikkate al›narak tekrar tekrar tan›mlanm›flt›r. Zira tarih olay ve olgulardan meydana gelmektedir. Bir zaman dilimi içinde meydana gelen olaylara tarihi olay; bu olaylar›n uzun zaman içinde kanunlara dönüflmesi, yeni bir hal almas› ve insana tesir etmesine de tarihi olgu denir. Meselâ, 1789 Frans›z ihtilali bir tarihi olayd›r. Ancak bu ihtilaldan sonra, ihtilal›n tesiriyle yeni siyasal sistemlerin oluflmas› ve dünyay› etkilemesi ise tarihi olgudur. Bu yüzden tarihi tan›mlayanlar, ya olay ya olgu veya ikisini bir arada anlatma amac› ile farkl› tan›mlar yapmaktad›rlar. Frans›z Annales Okulu kurucular›ndan Marc Bloch, tarihi “zaman içinde insanlar›n ilmi” olarak aç›klarken daha çok tarihi olaya vurgu yapmaktad›r. Alman tarihçi Ernest Bernheim (1850-1952) “tarih bilimi, insanlar›n zaman ve mekân çerçevesinde meydana getirdikleri evrimlerini ve bunlar›n toplumsal bir varl›¤›n bireyleri ve topluluklar› s›fat›yla yapt›klar› fiiller” olarak tan›mlarken olay ve olguyu bir arada verir. Amerikal› tarihçi Frederick Jackson Turner (1861-1932) tarihi “geçmiflten bize ulaflan, günümüzde ortaya ç›kan, tenkitçi ve yorumcu bir anlay›flla incelenen kal›nt›lard›r”, diyerek daha modern bir tan›m yapar. Yine Annales Okulu mensuplar›ndan, Türk tarihçili¤ine de etkili olmufl olan Fernand Braudel (1902-1985) tarihi, daha ziyade tarih yaz›c›l›¤› ba¤lam›nda ele alarak, “bütün tarihlerin toplam›, geçmifl, bu gün ve gelecekteki mesleki kabiliyet ve bak›fl aç›lar›n›n bir araya gelmesi” olarak görür. Yani O, tarihi parçalara, zaman dilimlerine ay›rmadan bir bütün olarak ele almayi önerir. Asl›nda ço¤u kere burada tan›mlanan, geçmiflte meydana gelen olaylar›n bizzat kendisinden ziyade, onlar› gözlemleyen tarihçinin ç›kar›mlar›d›r. Bu anlamda tarihe, “geçmifle ve bu güne” bir “gözlem” olarak da bakmak mümkündür. Ancak unutulmamal›d›r ki bu gözlem, fen bilimlerindeki gibi bir laboratuvar ortam›nda de¤il, kal›nt›lar, kaynaklar ve belgeler üzerinden yap›labilir. ‹brahim Kafeso¤lu (1914-1984), olaylar›, ancak onlar› gözlemleyenlerin b›rakt›klar› belgelere dayanarak takip etmek mümkündür, demektedir. O’na göre; gözlem sadece kal›nt›larda yap›labilir, olaylarda de¤il. Zira hakikat, ressam için ne ise, tarihçi için de odur; an-

5

Frans›z Annales Okulu: Frans›z dergisi Annales d’histoire économique et sociale de dile getirilen tarih yaz›c›l›¤› ekolüdür. 1929 y›l›nda Marc Bloch ve Lucien Febvre’nin tarih bilimini gelifltirmek üzere sosyoloji, ekonomi, psikoloji vs. di¤er sosyal bilimler ile iflbirli¤ini öneren bir ekoldür.

6

Tarih Metodu

cak geçmifl herkese farkl› bir ›fl›k alt›nda görünür. Bu anlay›fl asl›nda Braudel de de kendini gösterir. O da ayn› konuda pek çok tarihin yaz›labilece¤ini söyleyerek, tarih yaz›m›nda tarihçilerin tek bafl›na etkisini dile getirmektedir. Bu gözlemler, -t›pk› laboratuvarlarda oldu¤u gibi- her zaman farkl› tarihçiler taraf›ndan defalarca yap›labildi¤inden tan›mlamalar da çeflitlenmekte ve yenilenmektedir. Zaten tarihe bilim s›fat› kazand›ran yönü, kaynaklar üzerinden gözlem yaparak, sebep-sonuç iliflkisi kurulabilme özelli¤idir. Zira kimilerine göre, di¤er bilimlerdeki gibi yasalar› konulmam›fl ve yaflanm›fl, bitmifl, tekrarlanmas› mümkün olmayan, denenemeyen olaylar› incelemek bilim de¤il; bir sanat veya zenaattir. Hâlbuki yukar›da söylendi¤i gibi, kaynaklarda olaylar› bizzat gözlemleyenlerin verdi¤i bilgiler; belgeler ve bunlar yoksa kal›nt›lar üzerinden adeta “tekrarlanabilen gözlemler” tarihi de di¤er bilimlerin aras›na koymaktad›r. Söz gelimi 1766 y›l›nda ‹stanbul’da büyük bir deprem oldu. Bu deprem ‹stanbul’u o kadar etkiledi ki; “küçük k›yamet” olarak isimlendirildi. O tarihte depremi görenler, yaflayanlar ve duyanlar onu kaydettiler. Ayr›ca Osmanl› Devleti deprem sonras› bir dizi önlem almak ve y›k›lan SIRA yerleri S‹ZDE imar etmek için yaz›flmalar yapm›flt›r ki o belgeler de günümüze ulaflm›flt›r. Ayn› flekilde o depremden etkilenen pek çok bina halen mevcuttur. Etkilenen yerleri ve o tarihte yap›lan güçlendirme çal›flmalar›n› bu gün gözÜ fi Ü N E L ‹ M lemlemek Dmümkündür. Bu durumda, 1766 y›l›nda meydana gelen depremi anlamak ve do¤urdu¤u sonuçlar› irdelemek için o depremin tekrar edilmesine gerek var m›d›r? Elbette S O R Uki hay›r, zaten mümkün de de¤ildir. Öyleyse, verilerin do¤ru bir flekilde derlenmesi ve ard›ndan - depremden sonra meydana gelen olaylar› zihinde canland›r›p adeta bir laboratuvar ortam› yaratarak- söz konusu depremin soD‹KKAT nuçlar›n›n yaz›lmas› tarihtir. Fakat burada unutulmamas› gereken nokta, tarihin ancak, depremin bafllamas›ndan sonra meydana gelen geliflmeleri yazabildi¤idir. ZiSIRA S‹ZDE tarihin konusu de¤ildir. ra, depremin kendisi

SIRA S‹ZDE

D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ D Ü fi Ü N E L ‹ M K ‹ T A P S O R U

TELEV‹ZYON D‹KKAT

SIRA ‹ N T E RS‹ZDE NET

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

‹NTERNET

N N

2

Geçmifle do¤ru SIRAgözlem S‹ZDE mümkün mü; mümkün ise bu nas›l yap›labilir? AMAÇLARIMIZ

D Ü fi Ü N Ehakk›nda L‹M Tarihin tan›mlar› daha genifl bilgi için flu kitaba baflvurunuz: Mübahat S. KütüK ‹ T A P ko¤lu, Tarih Araflt›rmalar›nda Usûl, ‹stanbul 2007. S O R U

TarihinT EKonusu LEV‹ZYON

Tarihin tan›m› içinde konusunu da içeren ipuçlar› bulunmaktad›r. Genel olarak taD‹KKAT rihin konusu, insan ve onun meydana getirdi¤i olaylar ve bu olaylar ile ilgili her fleydir denilebilir. Daha önce verilen tan›mlarda dikkati çeken üç ortak husus bu‹SIRA N TkiE RS‹ZDE NET lunmaktad›r bunlar tarihin konusunu anlamam›za yard›mc› olmaktad›r. Birinci husus, tarih, insano¤lunun geçmiflte (bir zaman diliminde) düflündüklerinin, söylediklerinin ve yapt›klar›n›n genel muhasebesidir. ‹kinci husus, tarihin, toplum AMAÇLARIMIZ içinde bireylerinin davran›fl bilgisi olarak tan›mlanmas›d›r. Üçüncü husus da tarihin, insano¤lunun sosyal evrimini inceleyen bir laboratuvar olmas›d›r. Ancak dünyada K ‹ T A Pyaflanm›fl olaylar sadece insanlar taraf›ndan meydana getirilmemifltir. Mesela do¤al olaylar, insan›n iradesinin d›fl›ndar oluflur. Tarih, kendine has kanunlar› olan bu do¤al geliflmeleri konu edinmez. Zira o geliflmelerde ‹nsan unsurunun etkisi T E L E Vyoktur. ‹ Z Y O N Gök cisimlerinin hareketi, ay›n, güneflin tutulmas› gibi do¤al hadiseler hakk›nda da bilgi sahibi olunabilir ve bunlar s›ralanabilir; fakat buna sadece kronoloji denir, tarih denilemez. Esas itibariyle tarih, konusunu sadece olaylar dizisinden de¤il, insan›n düflünerek meydana getirdi¤i olaylardan al›r. ‹n-

N N

‹NTERNET

1. Ünite - Tarih Nedir? Tan›mlar Kavramlar

7

san›n düflünce ürünü olan ve bu düflüncelerin yönlendirdi¤i davran›fl ve oluflumlar› kendine konu seçer. Tarihin as›l konusunun, düflüncenin oluflturdu¤u fiillerin oldu¤unu söylemek mümkündür. Ancak burada dikkat edilmesi gereken husus, bu düflüncenin bir bilinçli fiille sonlanm›fl olmas›d›r. Düflünce aflamas›nda kalmas› onu tarihin konusu yapmaz. Örne¤in, yolda rastlad›¤›m›z bir tan›d›¤›m›z›n ismini ve mesle¤ini hat›rlamaya çal›flmak tarihin konusu olamaz. Ancak, o kifliyi düflündü¤ümüz bir ifli yapmaya yönlendirmek tarihin konusu olabilir. Tarih, geçmiflten bu güne kadar insan etkisiyle meydana gelen olaylar› konu edinirken ayn› zamanda, olaylar›n olufl aflamas›ndaki flartlar›n› ve onlar› flekillendiren kanunlar› da konu edinir. Bunlar ile ilgili gerçekleri ve bu güne yans›malar›n› ortaya ç›karmaya çal›fl›r. Tabii olarak, bütün olaylarda ve geliflmelerde yer alan insanlar›n rolleri derecelidir. Kimi toplumda önder vazifesi görmekte, kimi ise çok s›n›rl› bir katk› sunabilmektedir. Böyle durumlarda baz› tarihçiler, katk›s› olan herkesin konu edinilmesini savunurken; baz›lar›, tarih asl›nda kahramanlar›n, tarih içinde büyük ifller baflarm›fl olanlar›n hikâyesi oldu¤unu ileri sürerler. Daha bütüncül bakanlar ise, tarihin konusu bireyler de¤il, onlar›n oluflturdu¤u teflkilatlanm›fl toplumlar›n oldu¤unu belirtirler. Asl›nda insan sosyal bir varl›k olarak toplum ile birlikte yaflama ve varl›¤›n› sürdürme ihtiyac›n› hisseder. Birey olarak hayat düzeyini yükseltmek arzusu duyar. Toplumun içindeki her bireyin bu arzusu, ayr› ayr› baflar› veya baflar›s›zl›klara neden olur. Bu dürtüler ile insanlar, tar›m, ticaret, sanat, sanayi vs. alanlar›nda; e¤itim ve kültür sahas›nda faaliyetler gerçeklefltirirler. Siyaset ve politika gelifltirirler. Onlar›n baflar›lar›n›n sa¤layaca¤› geliflmelerin toplam› ise uygarl›klar› meydana getirir ki onlar da tarihin konusunu oluflturur. Tarihin araflt›rma alan› içinde insan, toplum ya da olaylar›n kahraman› ay›r›m›n› yapmak oldukça zordur. Zira toplumu meydana getiren insanlard›r. Ayr›ca kahraman da olsa insan›n düflünce dünyas›n› ve tarihe konu olacak davran›fllar›n› flekillendiren de kendi toplumudur. Bu yüzden tarihçi bu etkileflimi dikkate almak zorundad›r. Di¤er taraftan, her insan›n kiflili¤i, ruh hali, di¤erlerinden farkl› oldu¤u gibi; her toplumun özelli¤i de di¤erlerinden ayr›l›r. Bunda yaflan›lan co¤rafyan›n, tabiat flartlar›n›n, o birey ve toplumlar›n geçmifllerinin ve kal›t›m yoluyla devrald›klar› davran›fllar›n›n büyük etkisi vard›r. Bu yüzden, tarih bu de¤iflkenleri ve etkenleri de kendi konusu yapmak durumundad›r. Tarihçi bir toplumdaki olaylara bakarak genelleme yapamaz. Her birinin flartlar›n› ayr› ayr› de¤erlendirir. Mukayeseli bir tarih çal›flmas› yap›lacak ise, yine iki olay›n veya iki toplumun ayr›flan ve benzeflen veya yak›nlaflan taraflar› ele al›narak, oranlanmas› sonucunda genel bir de¤erlendirmeye gidilebilir. Tarih, yaflanm›fl ve yaflanan hayat›n her yönünü konu edinir. Dolay›s›yla tarihin oluflmas›na katk› sunan etkenler de çeflitli olabilir. Fakat aksini düflünenler de vard›r. Mesela, Hegel-Marx çizgisindeki tarihçiler, tarih içindeki olaylar›n tamamen iktisadî etkenler ile gerçekleflti¤ini savunurlar. Zira onlara göre insan› di¤er varl›klardan ay›ran en temel vas›f ekonomik ihtiyaçlar›d›r. Bu yaklafl›m›n inkâr edilemez önemi olmakla birlikte, tarihin geliflimi ve anlam› tek faktör ile veya o faktöre ba¤l› bir olay ile anlafl›lamayacak kadar çok yönlüdür ve karmafl›kt›r. Dolay›s›yla tarihçi, olaylar› izah ederken birçok yönünü bir arada de¤erlendirmek zorundad›r. Zira iktisadî, sosyal faktörler, co¤rafi flartlar, dinî inançlar, gelenekler ve görenekler, tarihi yapanlar›n psikolojik durumlar› gibi hususlar›n tamam› tarihi olaylar›n oluflmas›nda etkin olmalar› hasebiyle tarihin de konular›d›r. Ayn› zamanda bunlar tarihçinin tarihi olaylar› anlamas› için kullanma-

Kronoloji, sözlükte “zaman bilgisi, zaman dizini” olarak tan›mlanmaktad›r. Tarih biliminin” önemli bir parças› olmakla birlikte, bizzat tarih de¤ildir. Zira kronoloji, tarih gibi sebep-sonuç irdelemesi yapmaz sadece “olay›n” hangi tarihte meydana geldi¤i” ile ilgilenir.

Georg Wilhelm Friedrich Hegel (1770-1831) Alman filozofudur. Felsefenin içinde tarihi tart›flt›. Diyalektik mant›¤› gelifltirdi. Kendisinden sonra pek çok filozofu etkiledi. En büyük takipçisi ise Karl Heinrich Marks (1818-1883) oldu. Marks da bir Alman olmakla birlikte Londra’da yaflad› ve orada öldü. Hegel’in yolunda ama daha da gelifltirerek Tarih bilimine yeni yorumlar getirdi. Das Kapital adl› eseri ile tan›nd›.

8

Tarih Metodu

s› gereken araçlar›d›r. Tarihin tan›m›nda oldu¤u gibi, konusunda da farkl› yaklafl›mlar olmakla birlikte, hepsinin ortak yönlerini flu flekilde görmek mümkündür. Tarih konusunu geçmiflten veya günümüzdeki insanlar›n faaliyetlerinden seçer. Bu tür olaylar›n tarihe konu olabilmesi için kal›nt›lara, belgelere dayanmas› ve ayr›ca yoruma muhtaç olmalar› gerekmektedir. SIRA S‹ZDE

3

D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

Do¤al Olaylar ile S‹ZDE Tarihin konusunu birbirinden ay›ran temel fark/lar nelerdir? SIRA

TAR‹H YAZIMININ ÇEfi‹TLER‹

D Ü fi Üyap›l›rken NEL‹M Tarihin tan›m› s›k s›k tarihçinin görevlerine de vurgu yap›ld›. Tarihçinin temel görevi, olaylar› mümkün oldu¤unca gerçe¤ine uygun olarak yans›tmakt›r. Ama unutmamak S O R Ugerekir ki, tarihçi “vaka’y›/olay›” yeniden yaratmamaktad›r. O, kaynaklardaki gözlemlerine dayanarak tarihi olay›n, sebep ve sonuçlar›n› ihmal etmeden haf›zalar›m›zda yeniden canlanmas›n› sa¤lar. Ancak tarihçi bunu yaparken D‹KKAT kendi anlay›fl›na göre bir tarih yaz›m› metodu benimser. Tarih, benimsenen metoda ve yaz›l›fl tarzlar›na göre tasnif edilmifltir. Tarih içinde flekillenen bu yöntemler, S‹ZDE daima tart›flmal› olan tarih anlay›fllar›n› da belirli standartlabir noktadaSIRA nesnelli¤i ra kavuflturmaktad›r.

N N

K ‹ T A P Strabon, (M.Ö. 64 - M.S. 24) Bu günkü Amasya s›n›rlar› Tiçinde E L E Vdo¤mufltur. ‹ Z Y O N Roma Cumhuriyeti zaman›nda yaflam›flt›r. Filozof, Tarihçi ve daha önemlisi dünyan›n en eski Co¤rafyac›s› olarak tan›nm›flt›r. ‹NTERNET Miletoslu Hekataios olarak tan›nm›fl, Ionial› halkbilimci, gezgin ve tarihçidir. Ayn› zamanda çizdi¤i gerçe¤e yak›n haritas› ile de ünlenmifltir.

AMAÇLARIMIZ

Hikâyeci (Rivayetçi) Tarih

Olaylar›n yorumlanmadan aktar›lmas›d›r. Bu tarz tarih yaz›m›nda tarihçi olaylar›n felsefesini yapmaz, do¤rudan rivayetleri s›ralar. Bu tarz ilk defa eski Yunanda orK ‹ T A P taya ç›km›flt›r. A¤›zdan a¤›za dolaflan hat›ralar, zamanla epos ad› verilen fliir tarz›nda söylenmekteydi. Bu fliirler, logograflar taraf›ndan hikâye tarz›nda düzyaz›ya çevrilmifllerdir. Bunlara arflivlerdeki malzemeler de eklenince, içinde baz› gerçekTELEV‹ZYON leri bar›nd›ran hikâyelere dönüfltüler. Fakat Strabon’un ifadesine göre bunlar “epos”olmaktan kurtulamam›fllard›r. Bu aç›dan bu eserler ne edebî ve ne de tarihi eserlerdir. Ancak bilimsel araflt›rT E R Nbasit ET ma yolunu‹ Naçan “kronikler”dir. Bu tür eserlerin yazarlar›ndan olan Hekataios’un tarihçilere yaklaflan bir tarz› vard›. Zira O, ilk ça¤ tarihinin önemli seyyahlar›ndand› ve gezginci vasf› ona araflt›rmac› kimli¤i de kazand›rm›flt›. Ancak bu bilgileri daha sistemli olarak bize aktaran Bodrumlu Herodotos’dur. O hikâyeci tarih tarz›n› benimseyerek, logograflar›n yolundan ayr›lm›flt›r. Olaylar› bir düzen içinde s›ralarken tenkit ve tahlil yoluna gitmemifl, ancak gördükleri ve iflittikleri aras›nda bir ay›r›ma gitmifltir. Bu da onun bir aray›fl içinde oldu¤unu göstermektedir. Bodrumlu Herodotos Eski Yunan tarihini flöyle tan›ml›yordu: “‹nsanlar›n yapt›klar›n›n zamanla sönüp gitmemesi, Helenlerin olsun Barbarlar›n olsun baflard›klar›, büyük, flaflmaya de¤er ifllerin ads›z-sans›z yok olmamas›, bilhassa neden birbirlerine karfl› savafllar yapt›klar›n› bildirmek için yazmak.” Onun bu yaklafl›m› ona “tarihin babas›” s›fat›n› kazand›rm›flt›r. O, yazd›¤› tarihinde, daha sonra tarih yaz›m›nda bir anlay›fl olacak olan büyük adamlara flan ve flöhretten gereken pay› yeterince vermeye çal›flm›flt›r. Bu tarz tarih yaz›m› ondan sonra hayli etkili olmufl, hatta ortaça¤ tarihçili¤inde nerede ise benimsenen tek yöntem haline gelmifltir. ‹slam tarihçilerinden Taberi’nin veya ‹bnü’l-Esir’in tarihleri de bu kategoriye dâhil edilebilir.

1. Ünite - Tarih Nedir? Tan›mlar Kavramlar

Ö¤retici (Pragmatik) Tarih Literatürümüzde bu tarza “fie’nî tarih” de denir. Burada maksat sadece olaylar› yazmak de¤il; ayn› zamanda onlardan faydal› sonuçlar da ç›karmakt›r. Milletler kendi de¤erlerini, millî duygular›n› yeni nesillere kazand›rmak maksad›yla bu tür tarih yaz›m›n› öne ç›kar›rlar ve e¤itim programlar›nda da yer verirler. Herodotes’in yöntemi as›rlarca etkili olurken, en az o yöntem kadar eski olan ö¤retici tarih de hala yaflayan ve benimsenen tarih yaz›mlar›ndand›r. Eski Yunanl› tarihçi Thukydides (M.Ö. 460-400) bu tarz tarih yaz›m›n›n öncüsü kabul edilir ve gerçek anlamda tarihçilik onunla bafllat›l›r. Asl›nda bu tarz tarih yaz›m› sadece ö¤retici de¤ildir. Ayn› zamanda olaylar›n sebep ve sonuçlar›n› da kendince irdelemeye çal›fl›r. Bu tarz›n önderli¤ini yapan Thukydides; Peloponnesoslularla Atinal›lar›n savafllar›n› anlat›rken, savafllar›n sebebini Atina ve Saparta devletlerinin birbirinden farkl›laflan flartlar›nda aramaktad›r. Bu bak›mdan bu tarz sadece yaz›m flekli de¤il, ayn› zamanda takip etti¤i metot bak›m›ndan da hikâyeci tarihten ayr›l›r. Tabiî olarak bu farklar hem seçilen konularda ve hem de içeriklerinde kendini gösterir. Bu yaz›m tarz›nda tarihî flahsiyetlere, onlar›n erdemlerine ve baflar›lar›na özel vurgu yap›l›r. Ayr›ca, bu tür çal›flmalarda zaman ve mekân s›n›rlamas› yap›ld›¤› gibi, olaylar da genellikle tarihçinin yaflad›¤› devirden seçilir. Bu tarz›n ilk örneklerinde, bir siyasi örgüt olarak devlet, tarihin merkezine yerlefltirilmifltir. Asl›nda bu çal›flmalar siyasi tarihe de öncülük etmifltir. Böylece tarihin kendi içindeki alanlar›n›n da belirginleflmesine katk›da bulunmufllard›r. Bu tarzda yazan tarihçilerin ana amac›, tarih bilimini faydal› k›lmak; tarihi tecrübeyi aktararak, bilgiyi ço¤altmak, gelifltirmek ve bundan ders ç›karan insan› baflar›l› yapmakt›r. Bunu yaparken, olaylara tamamen sad›k kalmaya ayr›ca olaylar aras›ndaki iliflkileri ve sebeplerini de ortaya koymaya özen gösterirler. Thukydides’ten sonra bu tarz› benimseyen Eski Yunanl› tarihçi Polybios (M.Ö. 20-M.S. 120), sebepleri incelemede daha da ileri gider. Kartacal›lar ile Romal›lar aras›ndaki savafllar› incelerken, her iki devletin siyasi sistemlerine vurgu yaparak, Kartacal›lar’›n yenilgi sebeplerini ortaya koymaya çal›fl›r. Bu tarz tarih yaz›c›l›¤› Eski Yunanl› tarihçi Plutarkhos (M.S. 46-120 ?), Romal› tarihçi Tacitus (M.S. 56-117) ve ça¤›m›za daha yak›n olan Floransal› siyaset bilimci Machivelli (1469-1527) ile ‹ngiliz tarihçi Thomas Carlyle (1795-1881) taraf›ndan devam ettirilmifltir. (Togan, 1981: 3-7; Kütüko¤lu, 2007: 6-7) Bu tarzda yaz›lan tarihlerin baz›lar›, gerçe¤i ortaya ç›karmaya çal›fl›rken; tarihteki baflar›s›zl›klar› ve olumsuz örnekleri zaman zaman ihmal ederler. Tarihi günlük problemlerin çözümüne de bir araç olarak sunmak için böyle bir ay›klamaya gidilmesi veya salt güzel örneklerin seçilmesi ö¤retici tarihin zaaflar›d›r. ‹slam tarihinde kaleme al›nan ve daha ziyade Hz. Muhammed’in hayat›n› ve örnek kiflili¤ini iflleyen Siyer kitaplar›; Osmanl› padiflahlar›ndan, Yavuz Sultan Selim’i anlatan Selimnâmeler ve Kanuni’yi anlatan Süleymannâmmeler gibi örnekler ö¤retici tarih tarz› eserlerindendir. Türk tarihçisi Fuad Köprülü (1890-1966) bu tarz tarih yaz›m›na karfl› gelerek; tarihin sadece, büyük adamlara mal edilemeyece¤ini ileri sürer. O, tarih denince muharebe ve zafer hikâyeleri, hükümdarlara ait menk›beler, isyan ve ihtilal gibi olaylar›n akla geldi¤ini, oysa tarihin ve toplumlar›n geliflimlerinin sadece bunlardan ibaret olmad›¤›n› vurgular. Bu yüzden halk›n hayat›; sosyal, siyasî, fikri, iktisadî yaflant›lar› vb. gibi hususlar tarihçinin araflt›rma konular› olmal›d›r. Köprülü, tarihi araflt›rmay› “befleriyetin bütün hayat›n› yeniden canland›rmak” olarak görmektedir. Ayr›ca o, tarihçinin geçmiflte yaflanan hiçbir fiil ve olay› atlamamas› gerekti¤ini ›srarla belirtmektedir.

9

10

Tarih Metodu

Araflt›r›c› (Nedennas›lc›) Tarih ‹bn Haldun Arap kökenli Müslüman bir filozoftur. ‹spanya’da ve Kuzey Afrika’da yaflam›flt›r. Kitabu’l-‹ber (‹bretler Kitab›) adl› eseri ile tan›nm›flt›r. Bu kitab›n girifli niteli¤indeki Mukaddime (Önsöz) adl› eseri ile büyük bir ün kazand›. K›saca el Kafiyecî olarak tan›n›r. 1463 y›l›nda “el Muhtasar fî ‹lmi’t-Tarih” isimli tarih metodolojisi konusunda bir eser yazm›flt›r ki alan›nda ilkler aras›ndad›r.

Modern tarih yaz›m›nda etkin olan tarzd›r. Tarihi bir olay› incelerken, olay›n gerçek flekline ulaflmada daima “neden-nas›l” sorular›n› soran tarih yaz›m› türüdür. ‹slam dünyas›nda, ‹bn Haldun (1332-1406) eserlerinde; olaylar› irdelemeyi tarihin merkezine oturtur. Kitab›nda özellikle Kuzey Afrika toplumlar›n›n oluflumlar›n› anlat›rken, bu toplumlar›n, üretim tarzlar›n›, töre ve kurumlar›n› yani toplumlar›n alt ve üst yap›lar›n› inceleyerek yeni bir tarz ortaya koyar. Ayr›ca toplumlar›n oluflmas›nda co¤rafyan›n rolüne de¤inir. ‹bn Haldun’un ça¤dafl› Bergamal› Muhyiddin Ebû Abdillâh Muhammed b. Süleyman el-Kâfiyecî (1386-1474) de asl›nda benzeri bir yol deneyerek, tarih metodolojisinden bahseder. (fiulul: 2001, 217-239) Bu erken dönem denemelerine ra¤men, muhtemelen birincisinin tarihî maddecili¤e öncülülük etti¤i halde olaylara kaderci yaklafl›m›, ikincisinin de tarihi bir amaç de¤il, Tanr›’ya varmak için bir araç olarak görmesi, onlar›n araflt›r›c› tarihçili¤in öncüleri olarak görülmelerini engellemifltir. Baz› tarihçiler, modern tarih yaz›m›n› Frans›z filozof Voltaire (1694-1778) ile bafllat›rlar. Zira o, XIV. Louis dönemini yazarken “ben ne kral›n hayat›n› ne de saltanat y›llar›n› yazmak niyetindeyim. ‹ste¤im, insan zihninin tarihini yazmakt›r” (Özbaran, 1990: 2) diyerek kendisinden öncekilerden ayr› bir yol benimser. “Uluslar›n Davran›fl Biçimi ve Töreler Üzerine Deneme” adl› kitab›nda O, savafllar ve krallardan ziyade, geliflmifl hayattan kesitlerin önemli oldu¤unu ve bunlar›n halk›n ilgisini daha fazla çekti¤ini söyleyerek, kendisinden önceki tarihçilerin yaklafl›mlar›ndan uzaklafl›p, tarihe daha genifl bir alan açm›flt›r. Ancak gerçekten araflt›r›c› tarihin flekillenmesi için bir as›r daha beklenecektir. Bu ilk deneyimlerden sonra, XIX. Yüzy›lda bütün dünyada, tarih yaz›m›nda ciddî dönüflümler oldu. Yeni nesil tarihçiler olaylar› hikâyeci tarihçilikte oldu¤u gibi sadece anlat›lmas›n›n, ö¤retici tarihte oldu¤u gibi, istifade edilmesi için tecrübelerin yans›t›lmas›n›n yeterli olmad›¤›n› savunarak; olaylar› haz›rlayan sebep ve sonuçlar›n› derinlemesine sorgulanmas›n› savunmaya bafllad›lar. Asl›nda bu tarihe kadar tarihin bir bilim olup olmad›¤› tart›fl›l›rken; araflt›r›c› tarihin uygulad›¤› yöntemler ile tarih bir bilim dal› olarak kabul edilmeye baflland›. Özellikle yirminci yüzy›l›n bafl›nda ‹ngiliz tarihçi J. B. Bury (1861-1927) nin yaklafl›mlar› ile tarih, bilim kurallar›n›n içine al›nd›. Bu gün art›k di¤er yöntemleri takip eden tarihçiler olmakla birlikte pek ra¤bet görmemektedirler. Günümüzde modern tarihçilik, her gün gittikçe geliflen araflt›rma yöntemlerini de kullanarak tarihi olaylar› ispat ve yorumlamaya çal›flmaktad›r. Bu aç›dan günümüzde dünya tarihi yeniden yaz›lmaktad›r. Tarihin oluflmas›nda hangi toplum ve inançtan olursa olsun; bütün insanlar az ya da çok katk› sa¤lar. Ancak bu katk›lar, olaylar, olufl tarzlar› ve aktörleri bak›m›ndan birbirinden farkl›l›klar gösterir. Gerçi ayn› flartlarda benzeri olaylar meydana gelebilirse de, “tarih tekerrür eder” yarg›s› yanl›flt›r. Zira benzer hadiselerin bile mutlaka birbirinden ayr›ld›klar› yönleri oldu¤u gibi; bu olaylar›n özel flartlar›, de¤iflik mekânlar› ve daha da önemlisi kahramanlar›n›n karakterleri, psikolojileri ile d›fl etkenleri vard›r. Ayr›ca tarihteki olaylar›n bir kere daha meydana gelmeleri mümkün de¤ildir. (Kütüko¤lu, 2007: 7) Bu yüzden olaylar›n gerçek yönünün anlafl›lmas› için bütün bu faktörlerin ayr› ayr› incelenmesine ihtiyaç duyulur ki; araflt›r›c› tarih bu yöntemi izlemek zorundad›r. Daha önce de söylendi¤i gibi, tarihi olaylar› tek sebep ile aç›klamak eksik bir yöntemdir. Olaylar, mümkün oldu¤unca bütün flartlar› ile ele al›narak ak›lc› bir analize tabi tutulmal›d›r. Burada tarihçi kadar, kullan›lacak malzeme ve kaynakla-

1. Ünite - Tarih Nedir? Tan›mlar Kavramlar

r›n birinci derecede rol oynad›klar›n› unutmamak gerekir. Örne¤in 1877-1878 Osmanl›-Rus Savafl›n› bu yöntemle incelemek isteyen bir tarihçi, öncelikle bu savafl›n taraflar›n›n ulafl›labilen bütün belgelerini toplamak zorundad›r. Ard›ndan savafl öncesi taraflar›n flartlar›n›¸ bu flartlar›n oluflmas›n› sa¤layan etkenleri ve nihayet iki taraf› savafl›n efli¤ine getiren geliflmeleri ayr› ayr› incelemelidir. Bu arada bütün bu olaylarda baflat rol oynam›fl olan Rus Çar›’n›n, Osmanl› Padiflah›n›n ve etraf›ndaki di¤er devlet adamlar›n›n dünya görüfllerini ve ruh hallerini ayr› ayr› tetkik etmesi gerekmektedir. Ayr›ca, 19. Yüzy›l›n genel flartlar›, di¤er devletlerin siyasetleri ve etkileri asla ihmal edilmemelidir. Araflt›r›c› tarih yöntemi, ancak bütün bunlar›n derlenip tasnifinden sonra her aflamada “neden ve nas›l” sorular›n›n da cevaplar›n› arayarak, savafl›n sebeplerini ve sonuçlar›n›, k›saca tarihini ortaya koyabilir. Buna göre araflt›r›c› tarihçi flu yöntemi takip eder demek mümkündür: Önce konu ile alakal› bütün kaynaklar› derleyerek olaylar› zapt eder. Ard›ndan kronolojik veya tematik bir tasnife tabi tutar. Okuduklar›n›n analizini yapar, sebep ve sonuçlar›n› irdeleyerek, “neden-nas›l” sorular›n›n cevab›n› bulduktan sonra yazar. Asl›nda bu sonuç, tarih yaz›m›n›n evrimi olarak kabul edilebilir. Önceki yaz›m yöntemlerinde olaylar ya sadece tespit ve rivayet edilmekte; ya da tespitten sonra faydac› bir yaklafl›m ile bunlardan istifade yolu aranmaktayd›. Hâlbuki araflt›r›c› yöntem de nedensellik irdelemesi yoluna gidilmektedir. Bu da tarihi edebî anlat›m olmaktan ç›kararak, bilimsel bir alana tafl›maktad›r. Bir anlamda tarihte nedenselli¤in öne ç›kar›lmas›, tarihi zevkli anlat›mdan uzaklaflt›rm›fl ama bilimsel tarihçili¤i do¤urmufltur. Bugün bütün geçmiflin bir sonucudur. Dolay›s›yla gelecek de bugünün sonucu olacakt›r. Bu süreklilik ancak nedensel iliflkiler ile aç›klanabilir. Nitekim tarihçi kaç›n›lmaz bu gerçekten hareketle olaylar aras›ndaki neden ve sonuç iliflkisini çözümledi¤i ve yorumlad›¤› sürece tarih hikâye olmaktan ç›kar ve bilimsel bir kimli¤e kavuflur. Görüldü¤ü üzere burada as›l görev tarihçiye düflmektedir. Ömrünü tarih araflt›rmalar›na vermifl M. S. Kütüko¤lu hakl› olarak flu yaklafl›m› sergiler. Ona göre, “tarihçi, en iyiyi, en do¤ruyu ve kendisini gayeye ulaflt›ran yollar› denemeli, eksiklerini doldurmak için gayret göstermelidir. Ancak bazen neticeye varmak için sarfedilen emekler bofla gidebilir, aranan bulunamaz, bafllan›lan noktaya dönülebilir. Fakat bu baflar›s›zl›k tarihçiyi hayal k›r›kl›¤›na u¤ratmamal›, tam aksine, neticeye varacak baflka yollar ve metotlar›n denenmesine yol açmal›d›r.” Kolayca anlafl›laca¤› gibi bu yaklafl›mda seçilen konunun önemi yoktur, tarihçi önemlidir. Zira modern tarih yöntemi, tarih araflt›rmalar›n›n t›pk› di¤er bilimler gibi, anlat›m› öne ç›karan edebî kayg›lardan uzak fakat kan›tlama yetene¤inin ön plana ç›kmas›n› önermektedir. Nedennas›lc› tarih araflr›rma yönteminin t›pk› di¤er yaz›m flekillerinde oldu¤u gibi kendi içinde de bir tak›m çeliflkileri ve sorunlar› bar›nd›rd›¤› hat›rdan uzak tutulmamal›d›r. Her fleyi ve tabii olarak kaynaklar›n kendilerini de sorgulayan nedennas›lc› tarih alg›s›nda, bütün kaynaklar da kuflku alt›nda b›rak›labilmektedir. Bu da tarihi gerçekli¤e ulaflmay› zorlaflt›ran bir yaklafl›md›r. Zira bütün sorumluluk tarihçinin s›rt›na yüklenmektedir. Yani tarihçinin yorumu kaynaklardan daha önemli hale gelmektedir. Kaynaklar›n kesin olarak tan›mlad›¤› tarihi hadiselerin, subjektif olma ihtimali bulunan serbest yorum ile aç›klanmaya çal›fl›lmas› yan›lg›lar› da beraberinde getirebilir. Bu tarz›n bir baflka sorunu da, tarihçileri -her zaman olmasa bile- sorgulayarak kabul ettikleri bir belge veya bir kaynak üzerinden kolayca genellemeler yapmaya sevketmesidir. Oysa ço¤u kere tarihi olay›n veya olgunun genellemelere imkân tan›mayacak flartlar› ve kurallar› vard›r. Bu da araflt›r›c› tarihçiye, yorumlamadan önce, mümkün oldu¤unca olaylar ile ilgili bütün belge ve kaynaklar› görme ve analiz etme sorumlulu¤unu yüklemektedir.

11

12

Tarih Metodu

Tarihin Dönemlendirilmesi Yukar›da ele al›nan ve do¤rudan tarih alg›s›ndan kaynaklanan yönteme dair olan tasnifin d›fl›nda; tarihçinin ortaya koydu¤u esere veya incelenen döneme göre ayr› bir s›n›fland›rma daha yap›lmaktad›r. Buna göre, birçok konuyu bir arada ele al›p, onlar› bütün teferruatlar›yla de¤il de ana hatlar›yla inceleyen ve konu hakk›nda topluca bilgi veren tarihlere Genel (Umumî) Tarih denir. Bu tür tarihlerde konular döneme ve co¤rafî mekânlara taksim edilerek kronolojik olarak yaz›l›r. Söz gelimi ‹slam tarih yaz›c›l›¤›nda karfl›laflt›¤›m›z; Peygamberler Tarihi, Sasaniler, Romal›lar, Asr-i Saadet (Hz. Muhammed’in devri), Dört Halife, Emeviler, Abbasiler ve nihayet Osmanl›lar s›ralamas›, bir Genel (Umumî) Tarih yaz›m›d›r. Bunun d›fl›nda; ayr›, ayr› milletlere, ya da insanl›k tarihinin ayr› ayr› konular›na tahsis edilen eserlere de Özel (Hususî) Tarih ad› verilir. Mesela, Türk Tarihi, Alman Tarihi, Frans›z Tarihi, Osmanl› Tarihi veya bir kesiti; III. Selim’in ›slahatlar› gibi konular, Özel (Hususî) Tarih olarak de¤erlendirilebilir. Ancak Özel Tarih, kendi içinde alt konulara taksim edildi¤inde, ana konu Genel Tarih niteli¤i kazanabilir. Meselâ “Türk Tarihi” üst bafll›¤› genel, “Türklerde Devlet Gelene¤i” konusu ise onun içinde özel tarih olabilir. Bunun d›fl›nda tarih yaz›m›, seçti¤i alana göre de s›n›fland›r›lmaktad›r. Örne¤in, devletlerin do¤uflu, geliflmesi, birbirleri ile iliflkileri, savafl, bar›fl ve anlaflmalar› konu alan tarihe “siyasi tarih”; tarih içinde yaflanan toplumsal olaylar›, de¤iflim ve geliflmleri konu edinen alana “sosyal tarih” ad› verilmektedir. Bu örnekleri iktisadi alana çekti¤imizde “iktisat tarihi”; din ve inanç alanlar›na tafl›d›¤›m›zda da “dinler tarihi” gibi bafll›klar ile karfl›lafl›r›z. Zaten bir tarihçi okumalar›n› bu alanlar›n tamam›nda yapmak mecburiyetindedir. Tarih yaz›m›ndaki bu s›n›fland›rmalar tarihte bir de devirler/ça¤lar meselesini gündeme getirmektedir. Tarihin kaynaklardan ö¤renilemeyen devirler, “prehistorya/tarih öncesi devir” kabul edilir. Özellikle 19 ve 20. Yüzy›llarda yap›lan antropolojik araflt›rmalar ile bu dönem hakk›nda yer yer yeni bilgilere ulafl›lm›flt›r. Ancak bu bilgiler bütünü göstermekten ziyade, özeli, detay› hatta istisnayi göstermektedir. Ortaya ç›kan buluntular ile tarih öncesi devirlerin milattan önce 30-25 bin senelik bir döneme denk düfltü¤ü kabul edilmektedir. ‹lk yaz›l› belgeler, Önasya’da yine milattan önce yaklafl›k 3200 lerde bulundu¤u varsay›m›na göre, prehistoryay› takip eden “tarih devrinin” de günümüze kadar 6000 y›ll› aflan bir zaman› kapsad›¤› hükmüne var›l›r. Bu tarih devri de kendi içinde zaman dilimlerine taksim edilmektedir ki ilerdeki bölümlerde bu konuda bilgiler verilecektir. 17. yüzy›ldan itibaren tarihi ça¤lara ay›ran bir taksim yap›lm›flt›r. Umumî tarih yaz›m›nda s›kça kullan›lan bu taksimata göre; Bat› Roma ‹mparatorlu¤u’nun çöküflüne kadar (baz›lar›na göre, H›ristiyanl›¤›n Büyük Kostantinus taraf›ndan resmi din olarak kabul edildi¤i 336-337 ye kadar) olan devre, Eski Ça¤ denir. Bu tarihten ‹stanbul’un fethi olan 1453 y›l›na (veya Amerika’n›n keflif tarihi 1492 y›l›na) kadar olan devre de Ortaça¤ denilmektedir. 1453’ten 1789 y›l›ndaki Frans›z ihtilaline kadar olan devre Yeniça¤; Frans›z ihtilalinden günümüze kadar olan devre de Yak›nça¤ denilmektedir. Kolayl›kla anlafl›laca¤› gibi, bu dönemlendirme hem görece ve hem de Avrupa tarihi merkezli bir taksimdir. Bu yüzden çeflitli bafllang›çlar al›narak bu taksim yeniden yap›labilir. Sözgelimi Amerika tarihi için böyle bir dönemlendirme yapmak istenirse tamamen Yeniça¤lardan bafllatmak gerekecektir. Tarihin anlafl›lmas›n› ve ö¤retilmesini kolaylaflt›ran bu dönemlendirmenin yetersizli¤i her zaman dile getirilmifl ve yeni teklifler sunulmufl olsa bile tarih ö¤retiminde eski al›flkanl›k hâlâ sürdürülmektedir. Bu taksimat›n Avrupa merkezli oldu¤unu vurgulayan ‹brahim Kafeso¤lu, “Türk Tarihinin Taksimat›” konusunda teklif gelifltirmifl ise de, tamamen kabul görmemifl; ancak çeflitli fakültelerde aç›lan Anabilim

13

1. Ünite - Tarih Nedir? Tan›mlar Kavramlar

dallar› ile bu fikir k›smen uygulama zemini bulmufltur. Di¤er taraftan dünyada bir k›s›m geliflmifl e¤itim kurumlar›nda, bu taksimat›n d›fl›nda, tematik veya co¤rafyalar›, esas alan bölümler yer almaya bafllam›flt›r. Asya Tarihi; Ortado¤u Tarihi veya Afrika Tarihi gibi. Araflt›r›c› tarih yaz›m›nda hangi s›ra takip edilmelidir?

TAR‹H‹N D‹⁄ER B‹L‹MLER ‹LE ‹L‹fiK‹S‹

SIRA S‹ZDE

4

D Ü fi Ü N E L ‹ M Tarih biliminin tan›mlar› ve seçti¤i konular›ndan da kolayca anlafl›laca¤› üzere, iliflkisinin kurulamayaca¤› bir alan yoktur. Hemen her fleyin bir tarihi oldu¤u gibi, diS O geliflen R U ¤er “fleyler” de tarihi oluflturur. Bu yüzden tarihi, yine tarih içinde di¤er bilim dallar› olmadan anlamak imkâns›zd›r. Tarihçi olaylar› izah ederken di¤er bilimlerin de izah ve yaklafl›mlar›na muhtaçt›r. Bir problem ile yüz yüze gelen tarihçi D‹KKAT hangi bilim dal›ndan istifade etmesi gerekti¤ini bilmek zorundad›r. Bu konuda de¤iflik s›ralamalar yapmak ve pek çok farkl› disiplinler vermek mümkündür. Söz geSIRA S‹ZDE limi, her edebi ürünün ayn› zamanda bir tarih kayna¤› oldu¤u gerçe¤inden hareketle tarihin edebiyat ile olan iliflkisi asla inkâr edilemez. Ayn› flekilde, her biri ayr› bir disiplin olan ilahiyat›n (din biliminin), hukukun, tarihten do¤an siyaset biliAMAÇLARIMIZ minin, psikolojinin; hatta günümüzde teknolojinin özellikle bilgisayar teknolojisinin de tarih bilimi ile iliflkileri aç›kça ortadad›r ve onun yard›mc› dallar› aras›ndad›r. Ancak burada genel kabul görmüfl ve yukar›da say›lanlar›K da ‹ T kendi A P araflt›rma sahas› içine alm›fl olan tarihe yard›mc› bilim dallar›ndan söz edilecektir. a. Co¤rafya: Eski Yunancada geo=yer ve graphien= yazmak kelimelerinden türetilen Co¤rafya yerin tan›m›/yaz›m› anlam›na gelmektedir. Bir T Ebilim L E V ‹ Z Ydal› O N olarak da “ insan ve mekân›n karfl›l›kl› etkileflimini araflt›ran” bir bilimdir. Bütün tarihi olaylar›n bir mekânda cereyan ettikleri düflünüldü¤ünde tarih-co¤rafya iliflkisinin ne denli iç içe oldu¤u anlafl›l›r. Kald› ki, tarihi olaylar›n oluflmas›nda co¤rafi flartlar bü‹ N T E R N E T imkân sa¤yük rol oynar, olaylara flekil verir ve hatta uygarl›klar›n geliflmelerine lar. Örne¤in tarihe konu olan uygarl›klar›n hemen tamam›, deniz sahilleri, nehir ve göllerin etraf›nda ya da verimli vahalarda geliflmifllerdir. ‹nsano¤lu bar›nma ve beslenme ihtiyaçlar›n› karfl›layabilecekleri elveriflli yerlere yerleflim mekânlar› kurarak uygarl›klar›n temellerini atm›fllard›r. Mesela, F›rat ve Dicle nehirleri Mezopotamya, Nil nehri M›s›r medeniyetlerinin do¤uflunu sa¤lam›fllard›r. Co¤rafya bilimi olmadan tarihi yazmak mümkün de¤ildir. Kald› ki, co¤rafya bilimi de bir dizi alt disiplinler gelifltirmifltir ve hepsi de tarihin yorumlanmas›na yeni kap›lar açmaktad›r. Befleri co¤rafya ve demografi bilgisi insanl›¤›n da¤›l›m›n› ele al›rken; iktisadî co¤rafya da üretim ve tüketim iliflkilerini ve sonuçlar›n› ortaya koymaktad›r. Co¤rafya bilimi, kendi prensiplerini kullanarak, geçmiflteki zaman dilimlerini araflt›rma konusu yapan Tarihi co¤rafya disiplinini üretmifltir. Tarihi co¤rafya, iskân alanlar›n›n belirlenmesi, bir yerin nüfus yap›s› ve o nüfusun sosyal ve iktisadî yönlerini ele almas› bak›m›ndan tarih bilimine en yak›n duran disiplindir. b. Kronoloji ve Takvimler: Tarih araflt›rmalar›nda olay›n geçti¤i mekân kadar zaman da çok önemlidir. Zira zaman› bilinmeyen bir hadiseyi, kendi flartlar›ndan ar›nd›rarak tahlil etmek mümkün de¤ildir. Zira her olay› kendi zaman›n› flartlar›nda ele alarak izah etmek tarihteki temel kurallardand›r. Geçmiflteki bir hadiseyi, bu günün veya olay tarihinin d›fl›ndaki flartlar› ile izah etmeye tarih yan›lg›s›, yani olay ile zaman›n uyuflmazl›¤› denir. Bu hataya düflmemek için tarihçinin kronoloji biliminden istifade etmesi gerekmektedir. Burada kronolojiyi belirleyen takvim bilgisine de ihtiyaç vard›r. Nitekim zaman›n tayini için eskiden beri çeflitli

N N

SIRA S‹ZDE

D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

‹NTERNET

14

Tarih Metodu

milletler de¤iflik takvimler kullanm›fllard›r. Eski M›s›r, Babil, Hint, Çin ve Sasaniler ayr› ayr› takvimleri kullanm›fllard›r. Ayn› flekilde Büyük ‹skender Selefkos takvimini kullanm›flt›r. Türklerde bilinen en eski takvim ise on iki senelik hayvan (on iki hayvanl› takvim) takvimidir. Avrupa’da da farkl› farkl› takvimlerin kullan›ld›¤› bilinmektedir. Ancak M.Ö 45 y›l›nda Julius Caesar’›n yapt›¤› Julien takvimi ile Avrupa’da birlik sa¤lanm›flt›r. ‹slamiyet’in do¤uflundan sonra Müslümanlar bafllang›çta Julien takvimini kullanmakta idiler. Ancak Hz. Ömer zaman›nda 622 y›l›, yani Hz. Muhammed’in Mekke’den Medine’ye hicret/göç etmesini 1 kabul ederek, Hicrî y›l› ihdas etmifllerdir. Bu tarihten sonra Müslüman topluluklar y›lbafl› Muharrem ay› olan Hicrî tarihi kullanmaya bafllam›fllard›r. Bu takvim Julien takviminin aksine güneflin dönüflü esas›na de¤il; ay›n dönüfl esas›na dayanmaktayd›. Günefl y›l› 365 gün olarak hesaplan›rken, Hicrî takvimde bir y›l 354 gün 21 saat idi. Yani fiemsî takvime göre y›l 10 gün 8 saat daha k›sayd›. Osmanl›lar kendilerinden önceki Müslüman devletlerden devrald›klar› Hicrî takvimi imparatorlu¤un sonuna kadar kulland›lar. Tanzimat’tan sonra (H.1256/M.1840) y›lbafl›n›n Mart ay› kabul edildi¤i, Rumî/Malî takvimi kullanan Osmanl›lar, resmi belgelerinde, hatta gazetelerde iki takvimi (hicrî ve rumî) de bir arada yaz›yorlard›. 19. Yüzy›l›n sonlar›nda, resmi yaz›flmalar›n d›fl›nda Miladî takvim de kullan›l›yordu. Bu durum 1926 y›l›na kadar devam etti ve 1 Ocak 1926 dan itibaren Türkiye dünya standartlar›na uymak için Hicrî ve Rumî takvimleri terk ederek Miladî takvime geçmifltir. Bu yüzden eski metinleri ve belgeleri okuyacaklar›n mutlaka takvimleri bir birine çevirmeyi de bilmeleri gerekir. Bu konuda birçok hesaplama yöntemleri ve haz›r cetveller vard›r. Ayr›ca Türk Tarih Kurumunun sanal ortamda sundu¤u “tarih çevirme k›lavuzu”ndan da istifade etmek mümkündür. c. Felsefe: Tarih, insan düflüncesinin fiile dönüflmüfl halleri ile u¤rafl›rken; felsefe do¤rudan insan›n düflünme tarz› ile u¤rafl›r. Uygarl›klar da düflüncenin ürünleridir. Felsefe ise; insan› ve do¤ay› kavramak ve alg›layabilmek için giriflilen zihinsel araflt›rmalar›n veya düzenli fikirlerin ve görüfllerin bütünüdür. Tarihçi, araflt›rd›¤› dönemin düflünme tarz›n› anlayamadan üretilen uygarl›¤› da anlayamaz. Felsefe, tarihçiye do¤ru düflünme yollar›n› açt›¤› gibi; tarih içinde di¤er insanlar›n düflünüfl tarzlar›n› da kavrat›r. Tarih Felsefesi ise, tarih boyunca meydana gelen düflünce biçimlerini ve birbiri ile olan iliflkileri ortaya koyarak; tarihçinin mukayese yapmas›na ve en önemlisi felsefenin tahlil araçlar›n› ve kavramlar›n› kullanarak tarihi olaylara elefltirel yaklafl›m›na imkân sa¤lar. d. Sosyoloji: ‹nsan topluluklar›n›, insanlar aras›ndaki iliflkileri, onlar›n faaliyet alanlar›n› kendine konu alan sosyoloji ile tarihin inceleme alanlar› iç içedir. Sosyoloji toplumlar› sistematik bir tahlile ve sosyal kanunlar› incelemeye tabi tutarken, tarihi bir laboratuar olarak kullan›r. Tarihçi tekrarlanamayan hadiseleri zihninde canland›r›p bütün teferruatlar› ile ele al›rken; sosyoloji daha ziyade tekrarlanabilen, kurallar ve prensipler ortaya koyan düzenli olaylar ve kurumlar ile u¤rafl›r. S›n›flar, guruplar ve kültür ile ilgilenir. Bu yüzden tarihçi, toplumsal olaylar›, hatta bireysel davran›fllar› aç›klamak için sosyolojinin birikimini kullanmak zorundad›r. e. ‹ktisat: Toplumlar›n varl›klar›n› sürdürmek için çeflitli kaynaklar›n› nas›l idare etti¤ini konu edinen ‹ktisat, esas›nda tarihin konular› aras›ndad›r. Hatta birçok tarihi hadise de iktisadi faktörler ile izah edilebilir. Bu durumda tarihçi iktisadî kanunlar› ve onlar›n olaylara nas›l yön verdi¤ini bilmek zorundad›r. Yoksullu¤a ba¤l› bir isyan hareketini inceleyen bir tarihçi, o toplumun refah düzeyini ve isyana varan süreçteki fiyat hareketliliklerini ancak iktisat kurallar›ndan yararlanarak inceleyebilir.

1. Ünite - Tarih Nedir? Tan›mlar Kavramlar

f. Antropoloji: Genel olarak insan bilimi anlam›na gelen Antropoloji, tarih içinde insan›n yapt›klar›, ürettikleri ve davran›fllar› ile ilgilenir. ‹nsanlar aras›nda benzeflen ve ayr›flan hususlar› mukayeseli olarak inceleyen Antropoloji hem fiziksel hem de kültürel olarak insan davran›fllar›n›n tümünü ele al›r. Bu vesile ile Tarih biliminin en önemli yard›mc› bilim dallar›ndand›r. ‹nsan hakk›nda her fleyi kendine konu edinen antropoloji, pek çok alt dallara ayr›lmakla birlikte; iki temel alanda ele al›nabilir. 1. Fiziksel Antropoloji: ‹nsano¤lunun fiziksel geliflimini ve tekâmülünü ele al›r. ‹nsanlar›n çeflitli fiziksel özelliklerini ve geliflimini irdelerken ›rklar› ve ›rklar›n kar›fl›m›n› inceler. 2. Kültürel Antropoloji: Tarih öncesi devirlerden günümüze çeflitli kültürlerin oluflmas›n› konu edinir. Çal›flma alanlar› ve metotlar› bak›m›ndan bir kaç alt kola ayr›l›r. a. Arkeoloji: Baz›lar›na göre ba¤›ms›z bir bilim dal› olarak kabul edilmektedir. Ancak daha ziyade Kültür antropolojisinin bir kolu olarak geliflmifltir. Kaz›lar yoluyla buldu¤u kal›nt› ve maddî kültür ö¤eleri ile yaz› ve belgelerin bulunmad›¤› devirler için tarihe yard›mc› olan en önemli aland›r. Arkeoloji hem insan bedeninin kal›nt›lar›n›, hem de insan›n yapt›klar›n›, ürettiklerini ve kulland›klar›n› inceler. Antropolojiye kaynak sa¤lad›¤› gibi tarihin anlafl›lmas›na da yard›mc› olur. Hatta bazen arkeolojik buluntular, yaz›l› belgelerden de k›ymetli olabilirler. Günümüzde arkeoloji oldukça geliflmifltir ve art›k sadece tarih öncesi devirler ile de¤il, daha sonraki devirler ile de ilgilenmektedir. Henüz s›n›rl› da olsa, Ortaça¤ arkeolojisi, Selçuklu veya Osmanl› arkeolojisi örnek verilebilir. b. Etnoloji veya Etnografi: Halklar› ve onlar›n örf ve adetlerini k›saca kültürlerini inceleme konusu yapan bilim dal›d›r. Çeflitli kültürlerin benzerlikleri ve iliflkilerini, tarihsel geliflimlerini inceler. Bu incelemelerini de iki ayr› yönden yapar 1. Dil (Linguistik): ‹nsanlar›n kendilerini ifade edebilmek için kulland›klar› dil ve dil kal›plar›n› inceleyen bilim dal›d›r. Halklar›n dillerinin yap› özelliklerini, konuflma tarzlar›n› ele al›r. Her toplumun bir dili oldu¤u varsay›ld›¤›nda; oldukça genifl bir inceleme alan› oldu¤u anlafl›l›r. Bir toplumu anlaman›n daha do¤rusu tarihini bilmenin temel flart›, o toplumun dilini bilmektir. Dolay›s›yla tarihçi, öncelikle araflt›raca¤› toplumun dilini ö¤renmek zorundad›r. Ayr›ca bu dili mümkün oldu¤unca detayl› ö¤renmelidir. Kelimelerini ve araflt›rd›¤› ça¤daki sözlük ve terim anlamlar›n› do¤ru bilmelidir. Aksi takdirde tarihi aktarma ve tahlilde yan›labilir. Tarihte kalm›fl, bu gün sadece bir k›s›m kelimeleri bilinen dillerde uzmanlaflmadan o devirlerin çal›fl›lmas› mümkün de¤ildir. Sözgelimi, Hitit tarihini araflt›racaklar›n, günümüze intikal eden kadar› ile Hititçe’yi; Asur tarihini çal›flacaklar›n da Asurîceyi ö¤renmeleri bir zarurettir. Osmanl› Tarihi için de Osmanl›ca bilmek flartt›r. Osmanl›ca, günümüzde kulland›¤›m›z dilin eski flekli olmas› hasebi ile kolayca ö¤renilebilmektedir. Fakat bu dilin kelimelerinin kavram anlamlar› ö¤renilmedi¤i takdirde yanl›fl sonuçlara var›labilir. Mesela, “sergi” kelimesini Türkçe bilen herkes anlar. Fakat Osmanl›ca’da bu kelimenin “yeniçerilere verilen maafl” anlam›nda kullan›ld›¤›n› bilmez. Bu yüzden tarihte kullan›lan kelimelerin mutlaka o ça¤a ait olan terim anlamlar› ö¤renilmelidir. Bafllang›ç olarak, tarih okumalar› s›ras›nda, bu amaçla haz›rlanan Tarih Deyimleri Sözlüklerinin kullan›lmas›nda büyük yarar vard›r. 2. Sosyal Antropoloji: Antropoloji biliminin en önemli dal›d›r. ‹nsan davran›fllar›n› mukayeseli bir flekilde inceler. Araflt›rmalar›nda, toplum yap›lar›n›, kurumlar›n oluflmas›n› sistematik bir flekilde çözümlemeye çal›fl›r. Bu amaçla; toplumlar›n dinî, siyasî ve sosyal kurumlar›n› inceleme konusu yapar. Halk kültürünü olufltu-

15

16

Tarih Metodu

ran, müzik, dans, oyun vb. folklor araflt›rmalar› ile öne ç›kar. Belirli problemlerin, kültür, toplum ve kiflilikle olan iliflkilerini ortaya koymaya çal›fl›r. K›saca bu bilim dal›, sosyal kurumlar, gelenek-görenek, inanç sistemleri, dil ve düflünce gibi toplumsal olgular› inceleyerek, tarihin daha do¤ru anlafl›lmas›na katk› sa¤lar. g. Sanat Tarihi: Toplumlar›n gelifltirdikleri, estetik de¤erlerini ve sanat yap›tlar›n› ve bunlar›n oluflum süreçlerini, k›smen arkeolojinin metotlar›n› kullanarak inceleyen bir bilim dal›d›r. ‹nsanl›¤›n varoluflundan günümüze kadar geçen evrede her türlü sanat› araflt›rma konusu yapan Sanat Tarihi, toplumlar›n sanat, estetik ve kültürel geliflimini ortaya koyarak Tarih’e katk›lar sa¤lar. Tarihçiler yaz›l› kaynaklara ve belgelere yo¤unlafl›rlar. Ço¤u kere bu do¤ru bir yöntem olmakla birlikte, mimari bir eserin veya söz gelimi Anadolu’da dokunan bir kilimin incelemesi de tarihçilerin araflt›rmalar›na önemli katk›lar sunabilir. Bunun için Tarih ile Sanat Tarihi birbirine yard›mc› olan ve katk› sunan iki aland›r. h. Epigrafi: Tafl, metal, mermer, seramik ve benzeri sa¤lam yüzeyler üzerine yaz›lan; bugün ya ba¤›ms›z bir flekilde veya bir yap›n›n üstünde tespit edilen yaz›lar ile u¤raflan bilim dal›d›r. Bu ifli yapanlara da epigrafist ad› verilir. Kuflkusuz tarihin yard›mc› bilim dallar›ndand›r. Genellikle eski Yunan ve Latin dilleri ile yaz›lan yaz›lar›n incelemesi ile bafllam›flt›r. Ancak daha sonralar›, di¤er dillerin de epigrafisi yap›lmaya bafllanm›flt›r. Erken dönem ‹slam kitabeleri (yaz›tlar›); Selçuklu hatta Osmanl› kitabeleri bunlara örnek verilebilir. Bu kitabeler bizlere dönemin idarecileri, binan›n yap›l›fl tarihleri veya baz› kanun ve kurallar› vermektedir. Ço¤u kere özel yaz› tipi ile yaz›lan ayr›ca sanat de¤eri tafl›yan bu yaz›lar›n okunmas› bir uzmanl›k gerektirmektedir. Ayr›ca as›rlar içinde tahribata u¤ram›fl kitabelerin tamamlanarak okunmas› için paleografi ve filoloji bilimlerinden istifade edilir. Bu alan ba¤›ms›z bir ö¤renme alan› olmaktan ziyade, merakl› tarihçilerin çabalar› ve deneyimleri ile varl›¤›n› sürdürebilmektedir. i. Paleografya ve Diplomatik: Eski yaz›/lar anlam›na gelen Paleografya, tarih araflt›rmalar›nda önemli bir yer tutar. Tarih içinde pek çok toplum ve uygarl›k do¤mufl, geliflmifl sonra da kaybolmufltur. Onlar›n kulland›klar› diler ya tamamen ya da k›smen ortadan kalkm›flt›r. Tarihçi araflt›raca¤› döneme göre; o uygarl›klardan bize ulaflan kal›nt›lar, tabletler üzerindeki yaz›lar› ve kullan›lan dili bilmekle yükümlüdür. Mesela, Eski M›s›r tarihi çal›flanlar›n hiyeroglif yaz›s›n›; Mezopotamya tarihi araflt›rmac›lar›n›n çivi; genel Türk tarihi çal›flanlar›n Orhun, Uygur hatta Çin yaz›s›n› bilmeleri bir zarurettir. Ayn› flekilde ‹slam tarihi ve Osmanl› tarihi için Arap alfabesini bilmeden araflt›rmalar yapmak mümkün de¤ildir. Bu örnekleri ço¤altmak mümkündür. Bu arada unutulmamas› gereken husus ise; bu yaz›lar›n farkl› dönemdeki uygulan›fllar›n› ve hususiyetlerini paleografya bilimi ortaya koymaktad›r. Bu vesile ile tarihin yard›mc› bilim dallar›ndand›r. Diplomatik veya Diplomatika bilgisi ise her hangi bir dilde oluflturulan belgelerin tan›mlanmas› bilgisidir. Yani her dönemde ve her dilde, özel bir bürokrasi dili geliflmifltir. Belge kaleme al›n›rken bir k›s›m flekil özellikleri oluflturulmufltur. Tarihçi, paleografyaya ek olarak bu flekil özelliklerini de bilmek zorundad›r. Bu çerçevede, inceleme konusu yap›lan tarihin ve dönemin belge çeflitlerini, yaz›m kurallar›n›, kullan›lan özel iflaretleri, k›saltmalar› bunlar›n isimlendirilmelerini, hatta k⤛t ve mürekkebin cinsini ö¤renmek gerekmektedir. Ayn› flekilde kullan›lan mühürler, imza flekilleri, hatta k⤛t üstündeki antet (bafll›k) varsa arma ve k⤛d›n kayna¤›n› gösteren filigranlar da bu bilim dal›n›n konusudur. Belgenin flekil özelliklerini bilmeyen tarihçinin, içeri¤ini yorumlamada hataya düflme ihtimali daima yüksektir. Zira flekil, yani diplomatika bilgisi, belgenin önemini de ö¤reterek do¤ru yerde kulla-

17

1. Ünite - Tarih Nedir? Tan›mlar Kavramlar

n›lmas›n› sa¤lamaktad›r. Ayr›ca çeflitli nedenler ile üretilen sahte belgelerin gerçe¤inden ay›rt edilmesi de ancak bu bilim dal› sayesinde mümkündür. Dolay›s›yla bu alandaki bilgi ayn› zamanda tarihçiyi sahte belge kullanmaktan korur. j. Nümizmatik: ‹slam ve Osmanl› tarihinde “meskûkat” olarak bilinen paralar›n bilim dal›d›r. Tarih içinde bas›lan paralar›n incelemesini yapar. Özellikle hükümdarlar›, onlar›n kulland›klar› lakaplar›, hangi senelerde hüküm sürdüklerini ö¤renmeye imkân sa¤lar. Ancak verdi¤i bilgiler bunlar ile s›n›rl› de¤ildir. Paran›n cinsi, de¤eri, gümüfl ve alt›n olarak ayarlar›, a¤›rl›¤› ve bas›ld›¤› yer bize iktisat tarihi aç›s›ndan veriler sa¤lad›¤› gibi; bas›m flekli ve üzerindeki iflaret ve resimler, dönemin sanat anlay›fl›n› da gösterir. Ayr›ca kronoloji yapmaya da imkân sa¤lar. Bu alan tarihçilerden ziyade koleksiyoncular›n elinde geliflmifl olmakla birlikte; tarihin vazgeçemeyece¤i yard›mc› disiplinlerden birisidir. Tarihi Devletler esas al›narak (Bizans paralar›, Selçuklu Paralar› gibi) birçok para katalogu yay›nlanm›flt›r, ancak hâlâ müzelerde tan›mlanmay› bekleyen paralar bulunmaktad›r. Bu kataloglar araflt›rmac›ya önemli katk›lar sa¤lar. k. Metroloji: Ölçü, tart› bilimi anlam›na gelmektedir. Bilindi¤i gibi tarih içinde hemen hemen her milletin; hatta her bölgenin kendine has ölçü tart› birimleri olmufltur. Ölçü ve tart› birimlerinde standardizasyona gidilmesi dünyada 19. Yüzy›lda bafllam›fl ve ancak 20. Yüzy›l›n ilk yar›s›nda tamamlanabilmifltir. Hatta hâlâ yer yer, halk atas›nda eski ölçü birimleri kullan›lmaktad›r. Mesela Anadolu’nun kimi yerlerinde, metre yerine arfl›n; kilo yerine okka ifadeleri s›kça duyulur. Bu gerçekten hareketle tarihçilerin bu bilimin kurallar›ndan istifade etmeleri gerekir. Dönemsel ve bölgesel ölçü-tart› araçlar›n› ve bugünkü karfl›l›klar›n› bilmek bir tarihçinin görevleri aras›ndad›r. l. Yer Adlar›: Yer adlar› hâlâ ba¤›ms›z bir disiplin olarak geliflmemifltir. Ancak tarih araflt›rmalar› için vaz geçilmez alanlardan bir tanesidir. Tarih boyunca meydana gelen yerleflim alanlar›n›n, kullan›lan yol güzergâhlar›n›n, otlaklar›n, savafl meydanlar›n›n ayr› ayr› isimleri bulunmaktad›r. Tarihçi belli bir mant›k çerçevesinde bu isimlendirmeleri nas›l yap›ld›¤›n› ö¤renmek veya tahmin etmek zorundad›r. Örne¤in, pek çok yerleflim birimi, yak›nlar›ndaki, da¤, nehir, kaya vb. çok dikkat çeken yerden ad›n› al›rken; ço¤u kere de oraya yerleflen, boy, cemaat, kabile veya afliretten ismini almaktad›r. A¤r›, Ceyhun; Avflar gibi. ‹lk ikisi da¤ ve SIRA nehirS‹ZDE sonuncusu da afliret ad›d›r ve her biri bir yerleflim yerine ad olmufllard›r. Ayn› flekilde göç alan bir bölgede eski isim yerine yeni göçerlerin isimlerinin verilmifl olmas› da muhtemelD Ü fi Ü N E L ‹ M dir. Örne¤in Kafkaslardan veya Balkanlardan Anadolu’ya yap›lan göçler sonucu yap›lan bu tür isimlendirmeler bir hayli çoktur. Bu durum, göç yollar›n›n takibi ve yerS Ove R Uyeni yer isimleflim tarihini vermesi bak›m›ndan önemli ipuçlar› tafl›r. Ancak eski lerinin bilinmemesi zaman zaman karmaflaya da neden olmaktad›r. Özellikle çeflitli nedenler ile yap›lan yer isimleri de¤ifliklikleri de yerel tarihlerinDanlafl›lmas›nda bir ‹KKAT problem oluflturabilir. Bütün bunlar ancak “Onomosmatik” da denilen yer adlar› bilimi ile çözülebilir. Bu yüzden bu tür problemler ile karfl›laflan tarihçinin hüküm SIRA S‹ZDE vermede acele etmemesi ve titizlikle yer adlar›n› tetkik etmesi gerekir.

SIRA S‹ZDE

D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U

D‹KKAT

N N

Tarih incelemelerinde; zaman, mekân, düflünce, davran›fl, üretim,AMAÇLARIMIZ iletiflim gibi sonuçlar› SIRA S‹ZDE hangi bilim dallar›n› kullanarak ö¤renmek mümkündür?

D Ü fi Ü N E L ‹ M Tarihin di¤er didplinler ile iliflkisi konusunda daha detayl› bilgi almak K ‹ T iflin A P flu eserlere baflvurunuz: Leon E. Halkin, Tarih Tenkidinin Unsurlar›, Ankara, 1989.; Mübahat S. KüS O R U tüko¤lu, Tarih Araflt›rmalar›nda Usûl, ‹stanbul, 2007.

5

SIRA S‹ZDE

SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ

D Ü fi Ü N E L ‹ M K ‹ T A P S O R U

TELEV‹ZYON

TELEV‹ZYON

D‹KKAT

D‹KKAT

‹ N T E RS‹ZDE NET SIRA

‹SIRA N T E RS‹ZDE NET

18

Tarih Metodu

Özet

N A M A Ç

1

N A M A Ç

2

Tarih bilimini tan›mlayabilme Tarih nedir? Terim olarak, en basit ifadeyle “ geçmiflin bilgisi”ne tarih denir. Veya daha genel bir tan›mla, “olaylar›n seyrinden, maddenin ve eflyan›n geçmiflinden ve mevcut durumundan bahseden her yaz› ve her hikâye” tarihtir. Ancak tarih çeflitli tarihçiler taraf›ndan farkl› yönleri dikkate al›narak farkl› flekillerde tan›mlanm›flt›r. Zira tarih olay ve olgulardan meydana gelmektedir. Bu yüzden her tarihçi, farkl› bir yönüne dikkatleri çekmektedir. Bir zaman dilimi içinde meydana gelen olaylara tarihi olay; bu olaylar›n uzun zaman içinde kanunlara dönüflmesi, yeni bir hal almas› ve insana tesir etmesine de tarihi olgu denir. Meselâ, 1789 Frans›z ‹htilali bir tarihi olayd›r. Ancak bu ihtilaldan sonra, ihtilal›n tesiriyle yeni siyasal sistemlerin oluflmas› ve dünyay› etkilemesi ise tarihi olgudur. Bu yüzden tarihi tan›mlayanlar, ya olay ya olgu veya ikisini bir arada anlatma amac› ile farkl› tan›mlar yapabilmektedirler. Her halükarda bütün bilim adamlar›, uzak veya yak›n geçmiflte insan fiil ve davran›fllar›n› konu edinen bilim dal›na tarih demekte uzlaflm›fllard›r. Geçmifl ile bu gün aras›ndaki iliflkileri çözümleyebilme Tarih ö¤renmenin hem do¤rudan kifliyi gelifltiren, di¤er bilim dallar›n› kavramas›na ve entelektüel bir kiflilik kazanmas›na katk› sa¤layan özel amaçlar›ndan baflka; toplumsal bilince katk› sa¤layan genel amaçlar› da bulunmaktad›r. Tarih bu gün yaflanan hayat›n, geçmifl hayat›n bir sonucu oldu¤unu, hatta gelecek hakk›nda düflünmeyi de sa¤lad›¤›n› söyleyerek önümüzü açmaktad›r. Zira insanl›k tarihinin geçmiflteki bir kesitini ö¤renmek, ayn› zamanda insan›n mensup oldu¤u ça¤› ve toplumunu anlamas› demektir. Nitekim geçmiflini bilmeyen insan, haf›zas›n› yitirmifl bir kifli gibidir. Ayn› flekilde, geçmiflini tan›mayan toplumlar için benzeri bir yarg›ya var›labilir. Bu yüzden teorik olarak her millet, geçmiflini bilmek zorundad›r. Nerden geldiklerini, atalar›n›n hangi baflar›lara imza att›klar›n›, nerelerde yanl›fl yapt›klar›n› bilmekle yükümlüdür. Bu, yeni nesillere cesaret verece¤i gibi, geçmifli ile iftihar etme duygusu da kazand›racakt›r. Tarih okuyucusu di¤er toplum

ve milletler ile kendi toplum ve milletinin mukayesesini yapabilir. Bu mukayese kifliye öz güven kazand›r›r, baflka milletlere karfl› da empati yapma duygusunu gelifltirir. Hiç flüphesiz, insan›n do¤as›nda var olan merak duygusunu giderme ihtiyac› da tarih ö¤renmenin yolunu açmaktad›r.

N A M A Ç

3

N A M A Ç

4

Yaz›l› tarihlerin hangi yöntemler ile kaleme al›nd›¤›n› aç›klayabilme Bir bilim dal› olarak, araflt›rma ve yazma yöntemleri bulunan tarih, bu yöntemlere göre de s›n›fland›r›lmaktad›r. Tarih içinde flekillenen bu yöntemler, bir noktada nesnelli¤i daima tart›flmal› olan tarih anlay›fllar›n› da belirli standartlara kavuflturmaktad›r. Bu çerçevede olaylar› hiç yorumlamadan anlatan tarih yaz›m›na hikayeci veya rivayetçi tarih denir. Olaylar› anlat›rken onlardan ders al›nmas› gerekti¤ini savunan tarih yaz›m›na da ö¤retici tarih; olaylar› sadece hikayesi ile ilgilenmeyip, sebep ve sonuçlar›n› irdeleyen tarih anlay›fl›na da araflt›r›c› veya nedennas›lc› tarih ad› verilmektedir. Tarih bilimi ile di¤er bilimler aras›nda iliflki kurabilme Tarih yaz›m›, insano¤lunun gelifltirdi¤i di¤er bilim dallar›ndan yard›m alarak geliflmifltir. Bir taraftan o bilim dallar› tarihin yard›mc›lar› olurken di¤er taraftan da tarihin konular› olmaktad›rlar. Tarihçi olaylar› izah ederken di¤er bilimlerin de izah ve yaklafl›mlar›na muhtaçt›r. Bu yüzden bir problem ile yüz yüze gelen tarihçi hangi bilim dal›ndan istifade etmesi gerekti¤ini bilmek zorundad›r. Bu konuda de¤iflik s›ralamalar yapmak ve pek çok farkl› disiplinler vermek mümkündür. Söz gelimi, her edebi ürünün bir tarih kayna¤› oldu¤u gerçe¤inden hareket ile tarihin edebiyat ile olan iliflkisi asla inkâr edilemez. Ayn› flekilde, her biri ayr› bir disiplin olan ilahiyat›n (din biliminin), hukukun, tarihten do¤an siyaset biliminin, psikolojinin; hatta günümüzde teknolojinin özellikle bilgisayar teknolojisinin de tarih bilimi ile iliflkileri aç›kça ortadad›r ve onun yard›mc› dallar› aras›ndad›r. Bu anlamda tarihi di¤er bilimsel disiplinlerden ba¤›ms›z düflünmek mümkün de¤ildir.

1. Ünite - Tarih Nedir? Tan›mlar Kavramlar

19

Kendimizi S›nayal›m 1. Tarih, okuyucusuna afla¤›daki özelliklerden hangisini kazand›rmaz? a. Di¤er bilim dallar›n› anlama b. Kültürünün geliflmesi c. Sosyal bir alt yap› kazanmas› d. Entelektüel olmas› d. Okuma becerisini gelifltirmesi. 2. Belçikal› tarihçi Léon-Ernest Halkin “tarihin bilinmesinin gelece¤i düflünmek bak›m›ndan zaruri oldu¤unu” söylerken afla¤›daki hangi hususu vurgulamaktad›r? a. Tarih ö¤renmek zevklidir. b. Toplumda oluflacak tarih bilinci ile gelecek kurulabilir. c. Tarih ö¤renmek kültürün artmas›na vesile olur. d. Tarihten dersler ç›kar›labilir. e. Tarih insan› olgunlaflt›r›r. 3. Tarihi parçalara, zaman dilimlerine ay›rmadan bir bütün olarak ele almay› öneren tarihçi kimdir? a. Léon-Ernest Halkin b. Fernand Braudel c. Fuad Köprülü d. ‹bn Haldun e. Herodot 4. Bir olay›n tarihin konusu olabilmesi için afla¤›daki özelliklerden hangisine sahip olmal›d›r? a. Zaman›n›n bilinmesi, b. ‹nsan veya insanlar taraf›ndan düflünülmüfl olmas›, c. Büyük bir de¤iflikli¤e neden olmas›, d. ‹nsan fikir ve fillerinin sonucu olmas›, e. Tarihçiler taraf›ndan araflt›r›lmas›. 5. ‹slam tarihçilerinden Taberi’nin ve ‹bnü’l-Esir’in tarihleri tarih yaz›m› bak›m›ndan hangi kategoride ele al›nabilir? a. Rivayetçi tarih b. Ö¤retici tarih c. Biyografi d. Kronoloji e. Araflt›r›c› tarih

6. Yavuz Sultan Selim’i anlatan Selimnâme ve Kanuni’yi anlatan Süleymannâmme gibi eserler hangi tarih anlay›fl›n›n eserlerindendir? a. Neden-nas›lc› tarih b. Rivayetçi arih c. Biyografi türü d. Ö¤retici tarih e. Menakibnâme 7. Tarih içinde insan›n yapt›klar›, ürettikleri ve davran›fllar› ile ilgilenen ve tarihe yard›mc› olan bilim dal› hangisidir? a. Sosyoloji b. Antropoloji c. Felsefe d. Tarih e. Kronoloji 8. Diplomatika biliminin inceleme alan› hangisidir? a. Belgelerin flekil özellikleri b. Belgelerin içerikleri c. Belgelerin tarihleri d. Belgelerin dili e. Belgelerin de¤eri 9. Epigrafi ve paleografya aras›ndaki fark afla¤›dakilerden hangisidir? a. Epigrafi, daha ziyade kitabeler ile paleografya do¤rudan yaz› ile ilgilenir. b. Paleografya ka¤›da, epigrafi tafla yaz›lan yaz›lard›r. c. Paleografya Epigrafiden daha eskidir. d. Epigrafi Eski Yunan yaz›s›, paleografya daha genel yaz›lar için kullan›l›r. e. Paleografya çivi yaz›s›, epigrafi hiyeroglif yaz› ile yaz›l›r. 10. Nümizmatik bilimi geçmifl uygarl›klar›n hangi yönü ile ilgilenir? a. Tarihleri b. Mimari eserleri c. Paralar› d. ‹simleri e. Sanat eserleri

20

Tarih Metodu

Okuma Parças› ... Tarih tam anlam›yla, geçmiflte meydana gelen bütün fiiller ve olaylar›n toplam›d›r. ‹nsan fikir ve faaliyetlerinin sonuçlar›n›n toplam› demek olan tarihi, baz›lar› yaln›z devletlerin kurumlar› ve (onlar›n) karfl›l›kl› iliflkileri ile s›n›rlamak isterler. Olaylar› oldu¤u gibi nakl ve hikâye etme taraftar› olanlar›n ileri sürdükleri bu fikir, tarihi bir ilim olarak düzenlemek ve flekillendirmek isteyenler taraf›ndan asla kabul edilemez. Max Nordau, Mana-yi Tarih (Tarihin Anlam›)nda, tarihin en önemli devirlerinin siyasi toplumlar›n oluflmas›ndan önce oldu¤unu yaz›yor. Nitekim Auguste Comte de tabii sosyal bir felsefe ortaya koymaya çal›fl›rken, sosyoloji ile tarihin s›n›rlar›n› birbirine tamam›yla kar›flt›rmakla beraber, sosyal topluluklar›n oluflumlar›n›n bafl›ndan itibaren, tarihin de görevini yerine getirmeye bafllam›fl olmas›n›n laz›m gelece¤ini söylemiflti. Vico ve Motesqieu ile bafllayan bilimsel tarih anlay›fl›, bir taraftan tarihçilerin gözlem usulünü uygulamas›, di¤er taraftan tarih felsefesi teorisyenlerinin sosyal incelemeleri sayesinde on dokuzuncu as›rda gerçekten geliflme gösterdi. Bu gün art›k ilmi bir safhaya girmifl olan tarihin arz etti¤i özel meziyetleri tetkik etmek, edebiyat tarihi incelemeleri için faydadan uzak kabul edilemez. Bu gün ki tarih, insan topluluklar›n›n geliflme süreçlerini, flimdiye kadar oldu¤u gibi yaln›z büyük adamlar›n, hükümdarlar›n, vezirlerin, kumandanlar›n, bilgin ve düflünürlerin, mucitlerin, kifliliklerinde de¤il, ortak izleri, geçmiflin kal›nt›s› hâlâ üzerinde görülen ve gözlemlenen halk kitlesinde de ar›yor. Böylece as›rlard›r sürdürdü¤ü bir hatay› da anlam›fl oluyor. Büyük adamlar›n, dâhilerin tarih üzerindeki nüfuzunu tamam›yla inkâr etmek ne kadar afl›r› bir iddia ise, bütün bir halk› yaln›z birkaç ferdin hüküm ve arzusuna boyun e¤en ve her türlü iradeden, her türlü düflünceden yoksun kör bir sürü kabul etmek o kadar yanl›flt›r. Görünüflte bireysel etkilerin tarihi yapt›¤›na en parlak örnek kabul edilebilen Osmanl› Tarihi iddias› bile, iyi bir tarihçinin tenkitçi elinde çürük ç›kar. Binaenaleyh topluluklar›n tarihi geliflmesini yaln›z ufak bir s›n›fa atf ve tahsis etmeyerek, büyük flahsiyetleri sosyal çevreleriyle beraber, yani halk› temsil eden güzide örnekler (tür)le yan yana (koyarak) olaylar›n sahnesine ç›karmal›d›r. Bunun için tarihçi yaln›z genel ve resmi belgelere de¤il, her türlü özel belgeleri, yaz›flmalar› ve yaz›lar›, kay›tlar›, tapu kay›tlar›n›, sanat eserlerini incelemeye ve gözden geçirmeye mecburdur. Gabriel Monod’un dedi¤i gibi, tarihin en yüksek gayesi, zaman silsilesi içinde insanl›¤›n (ge-

çirdi¤i) bütün hayat›n› yeniden tertip ve ihya edebilmektir. Eski devirler hakk›nda ispat edilmifl ve kesin bilgilere sahip olmamam›z; yeni devirlerde ise belgelerin sonsuz çeflitlili¤i bu tertip ve ihya iflinin daima eksik kalmas› sonucunu do¤uruyor. ‹flte e¤er halk›n, sosyal s›n›flar›n her devirdeki konumu, hayat› bilinmezse, söz konusu devirleri az çok yaflatabilme imkân› tamam›yla yok olacakt›r. Kaynak: Köprülüzade Mehmed Fuad, “Türk Edebiyat› Tarihinde Usul”, Bilgi Mecmuas›, y›l 1, nr. 1, Teflrinisani 1329/1913, s. 6-7 den sadelefltirilerek al›nm›flt›r.

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› 1. d 2. b 3. b 4. d 5. a 6. d 7. b 8. a

9. a 10. c

Cevab›n›z do¤ru de¤il ise “NiçinTarih Ö¤reniriz” bölümümü tekrar okuyunuz. Cevab›n›z do¤ru de¤il ise “Niçin Tarih Ö¤reniriz” bölümümü tekrar okuyunuz. Cevab›n›z yanl›fl ise “Tarihin Konusu” bölümümü tekrar okuyunuz. Cevab›n›z yanl›fl ise “Tarihin Konusu” bölümümü tekrar okuyunuz. Cevab›n›z yanl›fl ise “Rivayetçi Tarih” bölümünü tekrar okuyunuz. Cevab›n›z yanl›fl ise “Ö¤retici (Pragmatik) Tarih” bölümünü tekrar okuyunuz. Cevab›n›z yanl›fl ise “Tarihin Di¤er Bilimler ‹le ‹liflkisi” bölümünü tekrar okuyunuz. Cevab›n›z yanl›fl ise “Tarihin Di¤er Bilimler ‹le ‹liflkisindeki Diplomatika” bölümünü tekrar okuyunuz. Cevab›n›z yanl›fl ise “Epigrafi ve Paleografya” bölümünü tekrar okuyunuz. Cevab›n›z yanl›fl ise “Nümizmatik” bölümünü tekrar okuyunuz.

1. Ünite - Tarih Nedir? Tan›mlar Kavramlar

21

S›ra Sizde Yan›t Anahtar›

Yararlan›lan Kaynaklar

S›ra Sizde 1 Tarih okumalar› sayesinde di¤er uluslar›n, topluluklar›n da insan›n kendi ufllusunun tarihleri ile ayn› olmasa benzer aflamalardan geçti¤ini, insanl›¤›n tarih içindeki girift iliflkilerini ö¤renerek kendisinin de insanl›¤›n bir bir parças› oldu¤unu anlayabilir.

Barzun, Jacques - Graff, Henry F., (1999). Modern Araflt›rmac› (Çeviren Fatofl Dilber) ‹stanbul. Carr, E. H.- Fortana J., (1987). Tarih Yaz›m›nda Nesnellik ve Yanl›l›k, (Çeviren: Özer Özankaya) Ankara. Carr, E. H., (1992). Tarih Nedir? (Çeviren: M. Gizem Öztürk), ‹stanbul. Collingwood, R. G., (1996). Tarih Tasar›m›, (Çeviren: Kurtulufl Dinçer) Ankara. Halkin, Leon E., (1989). Tarih Tenkidinin Unsurlar›, (Çeviren: Bahaeddin Yediy›ld›z) Ankara. Hizmetli, Sabri, (1991) ‹slam Tarihçili¤i Üzerine, Ankara. Kafeso¤lu, ‹brahim- Donuk, Abdülkad›r,( 1990). “Türk Tarihinin Taks›mat›” Tarih Metodolojisi ve Türk Tarihinin Meseleleri Kollokyumu, F›rat Üniversitesi Yay›nlar›, Elaz›¤. Kantor, Norman E. - Schneider, Richard I., (1967). How to Study History, USA. Kütüko¤lu, Mübahat S., (2007). Tarih Araflt›rmalar›nda Usûl, ‹stanbul. Mülayim, Selçuk, (2008). Sanat Tarihi Metninin Oluflmas›, Araflt›rmac›ya Notlar, ‹stanbul. Özbaran, Salih “Tarih Nedir?” (1990). Tarih Metodolojisi ve Türk Tarihinin Meseleleri Kollokyumu, F›rat Üniversitesi yay›nlar›, Elaz›¤. Togan, Zeki Velidi, (1985). Tarihte Usûl, ‹stanbul. Uzun, Hakan, (2006). “Tarih Bilimi ve Tarihte Nedensellik”, Gaz› Üniversitesi K›rflehir E¤itim Fakültesi Dergisi, cilt 7, say› 1, 1-13.

S›ra Sizde 2 Geçmifle do¤ru gözlem mümkündür. Ancak bu di¤er alanlardaki mutlak gözlem gibi de¤ildir. Tarihçi gözlemlerini, geçmiflten günümüze intikal eden kal›nt›lar, belgeler ve olaylar› kendi devrinde gözlemleyerek aktaranlar›n sözleri üzerinden yapar. S›ra Sizde 3 Do¤al olaylar›n kendi kanunlar› vard›r, o kanunlar çerçevesinde geliflirler. Oysa tarihe konu olan olaylar insan›n fiil ve fikirlerinden do¤arlar. S›ra Sizde 4 Kaynaklar›n derlenip tasn›f›, neden nas›l sorular› ile analizi ve ard›ndan yaz›lmas› s›ras› takip edilmelidir. S›ra Sizde 5 Kronoloji, Tarih incelemelerinde, co¤rafya, felsefe, iktisat ve dil (linguistik) gibi bilim dallar› sayesinde tarihi olaylara konu olan zaman, mekân, düflünce, davran›fl, üretim, iletiflim gibi sonuçlara var›labilir.

2

TAR‹H METODU

Amaçlar›m›z

N N N N

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; Tarihin araçlar›n› tan›yabilecek, Kaynak ile araflt›rmany› ay›rd edebilecek, Kaynaklar›n çeflitlerini aç›klayabilecek, Kaynak de¤erlendirmesi yapabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar • Kaynak • Birinci Elden Kaynak • ‹kininci Elden Kaynak

• Araflt›rma Eserler • Arflivler

‹çindekiler

Tarih Metodu

Tarihin Kaynaklar›

• TAR‹H‹N KAYNAKLARI • KAYNAKLARIN SINIFLANDIRILMASI • KAYNAKLARA ULAfiIM: KÜTÜPHANELER, ARfi‹VLER, ‹NTERNET

Tarihin Kaynaklar› TAR‹H‹N KAYNAKLARI Kaynaklar Tarih yaz›m› ancak kaynaklar ile mümkündür. Kaynak ise tarihi bilginin al›nabildi¤i materyallerdir. Bu anlamda sözlü ve yaz›l› her fley, bir alet, bir araç, mimari bir eser veya toplum hayat›ndan intikal eden her nesne bilgi kayna¤› olabilir. Özellikle yaz›l› kaynaklarda olaylar, sonuçlar› ve fikirler de yer alabilir. Fakat tarih usulü bak›m›ndan bilgi veren her fley kaynak de¤ildir. Bir fleyin kaynak olabilmesi için baz› özellikleri olmas› gerekir. Buna göre kaynaklar› iki gurupta ele almak mümkündür. 1. Birinci Elden Kaynaklar (Ana Kaynak): Tarihi olay›n kendi devrine ait bir materyale veya yaz›lm›fl bir esere, bir belgeye ana kaynak veya birinci elden kaynak ad› verilir. Bu kaynaklar, Tarih araflt›rmalar›nda son derece önemlidirler. Bunlar bulundu¤u sürece daima tarih yaz›m›nda di¤er kaynaklar›n önüne geçerler. Bu tür eserler, bir olaya fiilen ifltirak etmifl, içinde yer alm›fl veya olay› yak›ndan takip etmifl kiflinin kaleme ald›¤› eser olabilece¤i gibi; bir olay an›s›na infla edilen abide; yaz›lan bir kitabe de olabilir. Ayn› flekilde devletlerin bürokrasilerinde ürettikleri belgeler de üretildikleri tarihin bu tür kaynaklar›ndand›r. Kanuni Sultan Süleyman’›n 1534 y›l›ndaki Ba¤dat Seferine kat›lm›fl olan Celalzâde’nin eseri olan Tabakatu’lMemâlik ve Derecâtü’l-Mesâlik adl› eseri o sefer için birinci elden kaynak niteli¤i tafl›maktad›r. Kanuni’nin Ba¤dat seferi için verdi¤i emirlerin kay›tlar›, sefer s›ras›ndaki masraf defterleri vs. de o seferin birinci elden kaynaklar›d›r. Ayn› flekilde, Almanya baflbakan› Bismark’›n resmi mektuplar› kendi döneminin diplomasi tarihi için birinci elden kaynaklar kabul edilir. Bu örnekleri ço¤altmak mümkündür. 2. ‹kinci Elden Kaynaklar: Olay›n devrine yak›n bir zamanda ve o devrin kaynaklar›ndan da yararlanarak meydan getirilen eserlerdir. Baflka bir ifade ile birinci elden kaynaklara dayan›larak yine o kaynaklara yak›n tarihlerde kaleme al›nan eserlerdir. Bu eserler birinci elden kaynaklar›n bulunmamas› halinde önem kazan›r. Hatta bazen do¤rudan birinci eseri gördükleri için onu temsil edebilirler. Nitekim birçok birinci elden kaynak bu tür eserlerin aras›nda günümüze intikal edebilmifltir. ‹leriki sahifelerde tan›mlar›na yer verilecek olan Osmanl› Vak’anüvislerinin eserlerinin bir k›sm›; kendilerinden önceki eserlerden hareketle yaz›ld›klar›ndan, ikinci elden kaynak hükmüne girmektedirler. Ancak kulland›klar› birinci elden kayna¤›n bize ulaflmamas› halinde, -baflka kayna¤a dayanmas›na ra¤men- birinci

24

Tarih Metodu

elden kaynak olurlar. Meselâ Mehmed Neflrî’nin Kitâb-i Cihânnümâ isimli eseri Osmanl› Tarihini ilk devirleri için de önemli bir kaynakt›r. Eser 1500 lerde kaleme al›nm›fl ve kayna¤› kendisinden önceki Afl›kpaflazâde Tarihidir. Bu gün her iki eser de elimizde oldu¤una göre birincisi bütün önemine ra¤men ikinci elden kaynak hükmündedir. Bu yüzden tarihçi ana kayna¤›, ikinci elden kayna¤a tercih eder ve gerekirse mukayeseli olarak her ikisini de kullan›r. Zaten tarihçinin görevlerinden biri de kayna¤› sa¤lam bir tahlil süzgecinden geçirmektedir. Bu durumda kaynak hangi dereceden olursa olsun araflt›rmada kullan›lmal›d›r.

Araflt›rmalar Yukar›da ele al›nan kaynaklar›n, belgelerin ve di¤er materyallerin kullan›larak bir konuda yap›lan tarih incelemelerine araflt›rma denir. Bu incelemeler tarihi bir olay› inceleyen monografiler veya bir flahs›n hayat›n› konu alan biyografilerdir. Bu tür çal›flmalar kendisinden sonra yap›lacak olan yeni araflt›rmalara ilham verebilir, hatta referans olarak da kullan›labilirler. Ancak bunlar kaynak s›n›f›na girmemektedir. Bu tür eserler k›ymeti ne olursa olsun araflt›rma olarak nitelendirilmeli ve kaynaklar ile kar›flt›r›lmamal›d›r. Bu incelemeler bizim bilgimizin kayna¤› olabilirler fakat yukar›da anlat›lan “kaynak” s›n›f› içinde de¤ildirler. Örne¤in, Türkiye’de Osmanl› Tarihi konusunda, ‹smail Hakk› Uzunçarfl›l›’n›n büyük ansiklopedik eseri Osmanl› Tarihi adl› kitap s›kça akla gelir ve bu alan ile ilgilenenler taraf›ndan kullan›l›r. Hatta pek çok tarihçinin baflucu kitab›d›r. Ancak bu esere kaynak demek yanl›flt›r. Bu çal›flma, kaynaklar kullan›larak yap›lan araflt›rmalar s›n›f›na girer. Ayn› flekilde; Zekeriya Kurflun’un Basra Körfezinde Osmanl›-‹ngiliz Çekiflmeleri, Katar’da Osmanl›lar bafll›kl› çal›flmas›, tamamen arfliv belgelerine, yani o konu için birinci elden kaynaklara dayan›larak yap›lm›fl bir monografidir. Bu konuda daha önce kaleme al›nm›fl baflka bir kitap da bulunmamaktad›r. Bu çal›flma, daha sonraki çal›flmalarda da referans olarak kullan›lmaktad›r. Ancak bu da bir kaynak de¤il, bir araflt›rma eserdir. S‹ZDE Burada SIRA flunun da bilinmesinde yarar vard›r. S›radan bir tarih okuyucusu gibi, tarih ö¤rencisi de tarih okumalar›na her zaman araflt›rma eserlerden bafllar. Bu eserler bizi kaynaklara yönlendirir, hatta ço¤u kere tarih anlay›fl›m›z› da bu tür D Ü fi Ü N E L ‹ M eserler flekillendirir. Bu yüzden önemlidirler. Fakat bizi ne kadar etkilerse etkilesinler, bu eserler mutlaka sorgulanarak okunmal›d›r. Hangi tarih yöntemini takip O R U yaz›m amac› nedir, kaynaklar› nelerdir, o konuda olup ihmal etmektedir, Skitab›n etti¤i baflka kaynaklar varm›d›r? gibi sorular›n sorularak okunmalar› gerekir. Elbette ilk okumaya bir kitapta bu sorular›n cevaplar›n› bulmaya çal›flmak D ‹ K K bafllanan AT hem zaman hem de profesyonellik ister. Bu yüzden bunu yapam›yor olmam›z kitab› okumam›za engel teflkil etmemelidir. Yukar›da s›ralanan sorular›n zihinde tuSIRA S‹ZDE tulmas› bile bafllang›ç için yeterli olacakt›r.

SIRA S‹ZDE

D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ

D Ü fi Ü N E L ‹ M K ‹ T A P

N N

1

SIRA S‹ZDE Araflt›rma eserlerini tarihi kaynaktan ay›ran temel özellikler nelerdir? AMAÇLARIMIZ

D Ü fi Ü N E L ‹ M

K ‹ T detayl› A P bilgi almak için flu kitab›n ilgili sahifelerinin okuyunuz: Suraiya Bu konuda daha Faroqhi, Osmanl› Tarihi Nas›l ‹ncelenir?, ‹stanbul 2003, s.1-26. okuyunuz.

S O R U

TELEV‹ZYON D‹KKAT

‹ N T E RS‹ZDE NET SIRA

AMAÇLARIMIZ

S O R U

TELEV‹ZYON KAYNAKLARIN SINIFLANDIRILMASI

Kaynaklar, bize flekle göre bir s›n›fland›rmaya tabi tutulmufllard›r. Buna göD ‹ K Kulaflt›¤› AT re, tarih araflt›rmac›s›n›n veya elimizde bulunan bir tarih araflt›rma eserinin kaynak-

N N

‹SIRA N T E RS‹ZDE NET

AMAÇLARIMIZ

2. Ünite - Tarihin Kaynaklar›

lar›, sözlü, yaz›l› ve her türlü görsel materyal olabilir. Bu genel tasnif, günümüzde çeflitlilik arz etmeye bafllam›flt›r. Örne¤in yak›n tarih çal›flmalar›nda ses kay›t cihazlar›na al›nan sesler, çeflitli belgeseller de kullanmaktad›rlar. Bunlar› da kaynak olarak de¤erlendirmek mümkündür. Bize ulaflma flekli bak›m›ndan yeni yöntemler içermekle birlikte, eski tasnife sad›k kalarak ses kay›tlar›n› sözlü; belgeselleri de görsel kaynaklar aras›nda zikretmek mümkündür.

Sözlü Kaynaklar Tarih yaz›m›n›n sözlü kaynaklar ile bafllad›¤› söylenebilir. Her toplumun kendine göre sözlü bir kültürü vard›r. Hatta toplumlar›n yaflay›fl tarz›n›, davran›fl biçimlerini belirleyen kurallar›n pek ço¤u sözlü kültüre dayan›r. Dilden dile, nesilden nesile aktar›lan bu kültür, ayn› zamanda o toplumun devaml›l›¤›n› sa¤lar. Bir metne ba¤l› olmad›¤› için ço¤unlukla bu aktar›mlar, insan zihninin ve haf›zas›n›n kavrayaca¤› flekle dönüfltürülmüfllerdir. Bir efsane, masal, hikâye içinde veya bir fliir fleklinde bir sonraki nesle aktar›l›rlar. ‹fllevleri büyük olsa da ço¤u kere kaynaklar› belli de¤ildir. Ancak sosyal hayat ile olan uyumluluklar› ve ondan baflka bilgi kayna¤›n›n olmamas› onlar›n mutlak kaynak gibi kullan›lmalar›na yol açm›flt›r. Temelde sözlü kaynaklar›n daima var olmas› ama her nesil de¤ifltikçe de bu bilgilerin yok olma ihtimali, yeni bir tarih yaz›m› çeflidi de ortaya ç›karm›flt›r. O da Sözlü Tarihtir. 20. Yüzy›lda ortaya ç›kan ve ilham›n› sözlü kaynaklar›n varl›¤›ndan alan Sözlü Tarih; bildiklerini aktaramayan veya buna ihtiyaç duymayan insanlar›n bilgilerinin derlenip, modern yöntemler ile kaydedilmesi ve ard›ndan de¤erlendirilmesi faaliyetidir. Daha çok sosyal tarih araflt›rmalar›na kaynakl›k eden bu tür çal›flmalar henüz yenidir. Her ne kadar malzemenin derlenmesi ve de¤erlendirilmesi konular›nda bilimsel yöntemler gelifltirilmifl ise de, bilgi kaynaklar›n›n, yan› anlat›c›n›n yaklafl›m›n›n sübjektif olmas› veya olaylar›n canl›l›¤›n› korumalar›ndan dolay› s›n›rl› anlat›lmas› gibi nedenlerle ihtiyat ile yaklafl›lan bir tarzd›r. Buna ra¤men gelifltirilmesi gereken bir aland›r. Zira bu yöntemler ile ço¤u kere yaz›l› kaynaklara yans›mayan pek çok hakikati ö¤renmek mümkün olabilecektir. Birçok kiflinin haf›zas›nda olan yak›n dönem olaylar›n›n, sözlü anlat›mlar›n›n derlenmesi, kay›t alt›na al›nmas› bu gün için fazla anlam tafl›mayabilir. Fakat gelecekte bu kaynaklar›n art›k olamayaca¤› düflünüldü¤ünde ne denli önemli olduklar› ortaya ç›kar. Nitekim bu güne ulaflm›fl birçok sözlü kaynak tarih araflt›rmalar›na kullan›lmaktad›r. Çeflitli flekilde günümüze aktar›lan sözlü kaynaklar›n güvenirlilikleri daima tart›flmal›d›r. Ancak yaz›l› kaynaklar›n olmamas› halinde tarih yaz›m›nda sorgulanarak kullan›lacak malzemeler aras›ndad›r. Bunlar türlerine göre afla¤›daki bafll›klar alt›nda ele al›nabilirler. 1. Efsaneler ve Mytos (Mit)ler: Halk edebiyat›n›n vazgeçilmez ürünlerindendir. Hayali ve gerçek olaylar iç içe geçmifltir. Hatta içindeki anlat›mlar ve kahramanlar ne kadar ola¤anüstü olursa, o nispette kutsanm›fl söylentilere dönüflürler. Toplumlar›n hayatlar›na yön vermede büyük tesirleri vard›r ve nerde ise her milletim bir efsanesi bulunmaktad›r. Konular›na göre s›n›fland›r›l›rlar. • Tarihi yer, kifli ve olaylar ile ilgili efsaneler. • Dini konular ve yarat›l›flla ilgili efsaneler. • Ola¤anüstü varl›klar ile ilgili efsaneler. • Do¤a, çevre, hayvan vs. ile ilgili efsaneler. Efsanelerin meydana gelmesi için uzun bir zaman dilimine ihtiyaç vard›r. Ancak bazen yak›n geçmifle ait olan veya zaman içinde, yeniden uyarlanan efsaneler de bulunmaktad›r. Mesela Kazda¤›’ndaki Sar›k›z efsanesi, Diyarbak›r’daki K›rklar-

25

26

Tarih Metodu

da¤› efsanesi gibi. Efsaneler, yayg›n olmakla ve ait olduklar› milletlerin karakterlerini yans›tmakla birlikte, içindeki rivayetlerde gerçek ile hayalin kar›flmas›ndan dolay› kaynak de¤eri zay›f olan materyallerdir. Mytler (Mitler) de efsaneler gibi do¤up gelifltikleri çevrenin düflünüfl biçimini yans›t›rlar. Genellikle çok tanr›l› devir ve toplumlara aittirler. Bu eserler ile u¤raflan bilim dal›na Mitoloji denir. Yunan mitolojisi, Japon mitolojisi gibi isimler alan mitler, eski ça¤larda yaflam›fl olan insanlar›n do¤a olaylar›na, sosyal iliflkilerine, dini inan›fllar›na bak›fl aç›lar›n› gösterirler. Ait olduklar› toplumlar›n zihin dünyalar›n› anlamak için önemli ipuçlar› tafl›rlar, ancak ço¤unlukla gerek kahramanlar› ve gerekse anlat›lan olaylar gerçekten uzak olduklar› için tarihi kaynak olarak kullan›lamazlar. 2. Hikâyeler: Efsanelerden farkl› olarak, genelde kayna¤›n› gerçek hayattan alan olaylar›n anlat›m›d›r. Burada kastedilen hikâye, edebî bir tür olan hikâyeden ziyade içinde tarihi bilgiler bar›nd›ran hikâyelerdir. Bunlar›n bir k›sm›, belli bir zaman ve mekân s›n›rlamas› içinde kalarak, içindeki bilgiyi do¤ru muhafaza edebilirken; baz›lar› do¤duklar› veya olay›n yafland›¤› s›n›r› aflarak yeni bir flekil alabilirler. Sadece asl›na sad›k kalan hikâyelerin kaynak de¤erleri vard›r. Söz gelimi Arap toplumunda yaflanm›fl bir olay›n hikâyesi, o toplumda kaynak de¤eri tafl›rken; zamanla Anadolu’da yeni bir tarzda anlat›lmaya bafllanmas› halinde bunun Anadolu tarihi için kaynak de¤eri yoktur. 3. Destanlar: Sözlü kültürün en yayg›n olan türleridir. Genellikle, ola¤anüstü olaylar, tanr›, tanr›ça gibi tabiatüstü varl›klar› konu edinen fliir (naz›m) türündeki anlat›mlard›r. Konular›na göre, kahramanl›k destanlar› veya metafizik (tabiatüstü) destanlar› diye s›n›fland›r›l›rlar. Hemen her milletin bir destan› bulunur. Mesela, Türk destanlar› aras›nda; Alp Er Tunga, Alt›n Çüfl, Kambar Bat›r, Manas, Körö¤lu destanlar› say›labilir. Ayn› flekilde ‹ngilizlerin Beowulf; Almanlar›n Nibelungenlied, Frans›zlar›n Roland adl› destanlar› bulunmaktad›r. Anlat›mlarda daima dinleyicileri etkilemeyi amaçlayan abart›lar olmakla birlikte pek çok yaz›l› esere kaynak olmufllard›r. Modern tarihçilikte de dikkatli bir tahlilden sonra zay›f bir kaynak olarak kullan›labilirler. 4. Tarihi fiiirler: Bunlar da sözlü kaynaklar aras›nda de¤erlendirilebilen türlerdir. Halk›n aras›nda yaflanm›fl bir olay›, bir kahraman›n hikâyesini ve bir felaketi hat›rlamak maksad›yla söylenegelirler. Ancak, salt edebî kayg›lar ile flairlerin muhayyilesinden ç›kan fliirlerle kar›flt›r›lmamal›d›r. Tarihi kaynak de¤eri olanlar konusunu tarihten alan fliirlerdir. Bu tür kaynaklara Asya toplumlar›ndan Türk, Mo¤ol ve Araplar, Avrupa toplumlar›ndan da Germenler sahiptirler. 5. Menk›beler: Toplumlar›n sosyal veya siyasi olaylar›nda yer etmifl olan kahramanlar›n hikâyeleri çeflitli kaynaklarda daima verilir. Ancak toplumlar›n ruhi hayat›na tesir etmifl kiflilerin, hayat hikâyeleri de dilden dile dolaflarak anlat›l›r. Do¤u kültüründe evliyalar, fleyhler vb. bat› kültüründe de azizler, azizeler hakk›nda söylenenlere menk›be denilir. Bunlar özel bir anlat›m tarz›na sahiptirler. Kiflilerin menk›beleri anlat›l›rken, daima mensup olduklar› dinin kaynaklar›na referans vererek, onlar› örnek gösterirler. Zamanla bu anlat›mlar, Menakibnâme ad› ile yaz›l› eserlere dönüflmüfltür. Hiç flüphesiz yaz›l› hale gelirken, müelliflerin dikkatleri ile daha tutarl› hale dönüfltürülmüfllerdir. Meselâ Hac› Bayram-i Veli; Hac› Bektafl-i Veli menk›beleri Türkiye’de en yayg›n olanlard›r. Her ikisi de yaflad›¤› bilinen gerçek flahsiyetlerdir. Onlar hakk›nda anlat›lanlar ve daha sonra yaz›lanlar, kendi flahsiyetlerinden baflka, devirlerinin anlafl›lmas›na da katk› sa¤layan kaynaklard›r.

27

2. Ünite - Tarihin Kaynaklar›

6. F›kralar ve Atasözleri: F›kra bir olay› anlatmak için baflvurulan en zekice ve kestirme yoldur. Tarihi flahsiyetlerin hayat hikâyeleri ve pek çok yaflanm›fl olaylarla doludurlar. Onlar›n amac› tarih yazmak de¤ildir. ‹nsanlar› e¤lendirirken bir SIRA S‹ZDE fleyler de ö¤retmektir. Bu yüzden onlar›n da kaynak de¤eri bulunmaktad›r. F›kran›n anlat›m tarz›nda, abart› ve bazen akl›n almad›¤› hususlar olabilir, fakat dikkatli bir tarihçi içinden pek çok fley ç›karabilir. Örne¤in; Nasreddin Hoca’n›n BeyfleD Ü fi Ü N E L ‹ M hir Gölü’ne maya çalma f›kras›n› hepimiz duyar›z. Dinledi¤imizde anlat›lan olaydan çok sonuç bizi etkiler. “Ya tutarsa”. Buradan da herkes kendine ders ç›karabiS O ayr›ca R U lir. Fakat tarihçi, bu olaydan, Nasreddin Hocan›n yaflad›¤› çevreyi; Türklerin icad› olan yo¤urdun ne kadar eski devirlere ulaflt›¤› gibi ç›kar›mlar› yapabilir. E¤er bu konularda baflka kaynak olmasa idi söz konusu f›kra yegâneDkaynak ‹ K K A T niteli¤i de tafl›yabilirdi. Bu yüzden daima sorgulamak kayd›yla, f›kralar ve toplumlar›n haf›zalar›n›n süzgecinden uzun sürede geçerek günümüze ulaflan atasözleri de tarihin SIRA S‹ZDE kaynaklar› aras›nda yer al›rlar.

SIRA S‹ZDE

D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U

D‹KKAT

N N

SIRA S‹ZDE Mitolojik kahramanlar ile menk›be sahipleri aras›ndaki en temel ay›r›c› vas›f nedir? AMAÇLARIMIZ

2

SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ

D Ü fi Ü N E L ‹ M

D Ü fi Ü N E L ‹ M K ‹ T A P

S O R U

S O R U

TELEV‹ZYON

TELEV‹ZYON

Bu konuda daha fazla bilgi almak için flu kitapta verilen bölümleri Kokuyunuz: ‹ T A P ‹smet Zeki Eyupo¤lu, Anadolu ‹nançlar›, Anadolu Mitolojisi, ‹stanbul 1987, s.5-25

Yaz›l› Kaynaklar

SIRA S‹ZDE

Bir bilgi, yaz›ya aktar›lm›fl ve bu yaz› da tarih aç›s›ndan kaynak de¤eri D ‹ K K A Ttafl›yorsa yaz›l› kaynakt›r. Bunlar yaz›l›fllar›na, üretildikleri kaynaklar›na, flekillerine, günümüze ulaflma ve korunma durumlar›na göre s›n›fland›r›l›rlar. SIRA ‹ N T E S‹ZDE RNET 1. Arflivler: Bir devletin üretti¤i yaz›flmalar›n›n sakland›¤› yere arfliv denilir. Arflivler milletlerin haf›zas› olarak de¤erlendirilirler. Ancak devlet arflivlerinin d›fl›nda, özel kurum ve flah›s arflivleri de bulunmaktad›r. AMAÇLARIMIZ a. Belgeler: Arflivlerde yaz›l› belgeler, kanun ve tüzükler, idarecilerin toplant› tutanaklar›, al›nan kararlar, devletleraras› anlaflma metinleri, özetle arflivin ait olduK ‹ ile T Ailiflkilerini P ¤u ülkede, tarih içinde devlet, toplum-vatandafl ve di¤er ülkeler gösteren belgeler bulunur. Geçmiflte bu arflivler herkese aç›k olmad›klar›ndan tarih yaz›m›nda birinci elden kaynak olarak kullan›lamamakta idiler. Ama art›k tarihi devlet arflivlerinin araflt›rmalara aç›k hale gelmesi ile bu materyaller T E L E V ‹ tarih Z Y O N araflt›rmalar›nda birinci s›rada kullan›l›r hale gelmifllerdir. Tarihi kaynak olarak güvenirlilikleri kesin olan materyallerdir. Ancak tarihçi bunlar› kullan›rken, içeriklerinin ne denli uyguland›klar›n›, ne kadar›n›n hayata geçti¤ini ve ne kadar›n›n niyet veya ‹NTERNET öneri düzeyinde kald›¤›n› tetkik etmek zorundad›r. Belgeler bazen olan› de¤il, olmas› gerekeni yazabilirler, bu yüzden belge de olsa mutlaka tarihçinin analizinden geçtikten sonra kaynak de¤eri tafl›yaca¤› unutulmamal›d›r. b. Çizili ve Görsel Malzeme: Arflivlerde yaz›l› belgeler d›fl›nda, harita, plan, kroki, resim hatta 19. yüzy›l ve sonras›nda foto¤raflar de bulunabilir. Bunlar da belgeleri destekleyici, hatta bazen tek bafl›na kaynak olabilirler. Mesela, yap›lan bir saray›n plan›; savafl sonunda yap›lan s›n›r anlaflmas›n›n haritas› vs. gibi çizimler dönemin sosyal ve siyasi olaylar›n› aç›klamada önemi büyük, vazgeçilemeyecek kaynaklardand›r. Özellikle haritalar tarihi yorumlamam›zda çok önemlidirler. Genel haritalar› pek çok yerde bulmak mümkündür, fakat özel amaçla haz›rlanm›fl haritalar ço¤unlukla arflivlerde bulunurlar. Mesela, bir anlaflman›n eki olan haritalar, yay›mlanmam›fl ise o anlaflma ile birlikte ancak ilgili devletlerin arflivlerinde bulunur.

N N

D‹KKAT

‹SIRA N T E RS‹ZDE NET

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

‹NTERNET

28

Antoine Ignace Melling (1763-1831) Frans›z mimar ve gezginidir. ‹stanbul’da Osmanl› Devletinin hizmetinde bulunmufltur. ‹stanbul’un çeflitli semtlerinden manzaralar içeren gravürler çizmifltir. Bunlar› da 1803-1819 y›llar› aras›nda Pittoresque de Constantinople et des rives du Bosphore ad› alt›nda yay›nlam›flt›r.

Transkript: Bir metni de¤ifltirmeden kendi yaz›ld›¤› alfabeden baflka alfabeye çevirmeye denilir. Bu çevirme yap›l›rken, çevrilen alfabedeki harflerin eksik olmas› halinde baz› özel iflaretler kullan›l›r. Transliterasyon ad› da verilen bu ifl bir tercüme de¤ildir.

Tarih Metodu

Minyatür, Gravür gibi malzemelerin tarih eserlerinde kullan›lmas› eski bir gelenek olmakla birlikte yayg›n de¤ildir. Sadece minyatür veya gravürlerden oluflan eserler de vard›r. Matrakçi Nasûh’un, Levnî’nin eserleri gibi. Ancak bu malzemenin kullan›m› son y›llarda daha fazla öne ç›km›flt›r. Kitap okumay› kolaylaflt›ran görsel malzeme, sadece bir resim olarak al›nmamal›d›r. Resimler yaz›l› kaynakta bulunmayan pek çok detay› verebilirler. Melling’in III. Selim devrinde ‹stanbul için yapt›¤› çizimler bu tür öreklerindendir. Ayn› flekilde, foto¤raf kadar bir an› yakalayabilen baflka kaynak yoktur. Gerçekçi bir görünüm sa¤lar. Bütün önemlerine ra¤men, sadece bir yeri veya kifliyi, ya da olay› gösterdikleri için bunlardan hareketle genellemeler gidilemeyece¤i gibi, kendi döneminin di¤er kaynaklar› ile birlikte yorumland›¤›nda anlam kazan›rlar. Ayr›ca fofto¤raflara çeflitli yöntemlere müdahale edilebilece¤i de daima hat›rda tutulmal›d›r. c. Görüntülü ve Sesli Malzeme: 19. yüzy›l›n ilk yar›s›nda icat edilen foto¤raf makinesini ard›ndan ayn› yüzy›l›n son çeyre¤inde de kinetoskop cihaz›n›n icad› ile foto¤raflar›n hareketli gösterimi toplum hayat›nda yer etmifltir. Bu tarihten sonra geliflen film teknolojisi ile pek çok fley canl› olarak kaydedilmifltir. Bunlar›n en az›ndan önemli bir bölümü arflivlerde yer alm›fllard›r. Özellikle, II. Dünya Savafl›, ard›ndan dünyada yaflanan pek çok savafl, iç isyan ve nihayet Amerika’n›n 1990’lardaki ilk Körfez Savafl› ve sonraki savafllar› kay›tlara geçmifltir. Bunlar›n incelenmesiyle hiç flüphesiz o olaylar›n tarihi yeniden yaz›lacakt›r. Televizyon habercilerinin haberlerini desteklemek için çektikleri görüntüler de bu s›n›fa girerler. Ayn› görüntüler gelecekteki tarihçiler için bu günün tarihini yazmakta kaynak olacaklard›r. Ses kay›t teknolojisi ile birlikte, sesli arfliv malzemeleri de oluflmufltur. Bu malzemeler de kendi alanlar›ndaki olaylar› ö¤renmede kaynak de¤eri tafl›rlar. Tafl plaklar, çeflitli bantlar ve günümüzdeki CD, DVD’ler bu tür malzemelerdir. Ancak oldukça basit teknoloji ile yap›ld›klar›ndan, bozulmas›, ekleme ve ç›karma, seste de¤iflikli¤in yap›labilmesi gibi nedenlerden dolay› kontrollü ve dikkatli kullan›lmalar› gerekmektedir. Teknolojinin geliflmesine paralel olarak, son yüzy›l içinde arflivler çeflitlilik arz etmeye bafllad›. Art›k resim, foto¤raf, gibi görsel malzemelerin ba¤›ms›z arflivleri oldu¤u gibi; ses kay›tlar›, belgesel, sinema filmi gibi materyallerin sakland›¤› arflivler de oluflturulmufltur. 2. Kütüphaneler: Kaynak niteli¤i tafl›yan pek çok malzeme kütüphanelerde bulunmaktad›r. Bu materyaller ya el ile yaz›lm›fl, yazma (manuscript) lard›r. Veya yazmalar›n›n yan›nda, matbaan›n icad›ndan sonra bas›lm›fl olan matbu eserlerdir. a. Vekayinâmeler (Kronikler) : Bat› literatüründe Yunanca “kronik” kelimesi ile an›l›rlar. Olaylar›n y›llara göre yaz›m› anlam›na gelmektedir. Bu tür eserlerin en eskisi Kayseri piskoposu Eusebios taraf›ndan kaleme al›nan ve 323 y›l›na kadar ki olaylar› anlatan eserin oldu¤u kabul edilir. Ondan sonra bu yöntem pek çok tarihçi taraf›ndan takip edilmifltir. ‹slam tarihçileri ve Osmanl› tarihçilerinin de s›kl›kla kulland›klar› bir yöntemdir. Osmanl› Devletinde resmen görevlendirilmifl bu tür eser yazan tarihçilere Vak’anüvis, eserlerine de Vak’anüvis tarihleri ad› verilir. ‹lgili bölümlerde örnekleri verilecek olan ve günümüze ulaflan bu eserler tarihçilerin araflt›rmalar›ndaki baflvurduklar› ana kaynaklar›d›rlar. Osmanl› vak’anüvis tarihleri ile di¤er Osmanl› kroniklerinin büyük bir bölümü Osmanl›ca olarak bas›lm›fllard›r. Bir k›sm› ise hâlâ yazma halindedir. Her halükarda okuyabilmek için Osmanl› Türkçesini bilmek gerekir. Bunlar›n baz›lar›n›n Latin harfleri ile transkripti yap›lm›flt›r. Böylece okunmalar› kolaylaflm›fl olmas›na ra¤men, yine anlayabilmek için Osmanl› Türkçesine ihtiyaç vard›r.

2. Ünite - Tarihin Kaynaklar›

b. Takvimler, Y›ll›klar: Olaylar›n günü gününe tutuldu¤u eserlerdir. Kilise ve manast›rlarda olaylar›n kaydedilmesi için baz› cetveller tutulmaktayd›. Ayn› flekilde ‹slam tarihçileri de bu usulü uygulam›fllard›r. Bu gelenek Osmanl›larda da aynen devam etmifltir. Olaylar›n tespiti aç›s›ndan önemli kaynaklardad›rlar. Tamama› olmasa bile bir k›sm› yazma veya matbu flekilde kütüphanelerde bulunurlar. Y›ll›klar›n tutulmas› da oldukça eski bir gelenektir. Tarihi Asurlulara kadar ulaflan bu eserlerde olaylar y›l baz›nda kronolojik olarak tutulmufllard›r. Çin, Rus, Leh ve Macar y›ll›klar› bilinen y›ll›klar aras›ndad›r. c. fiecereler (Geneoloji): Bat›l›lar›n “Geneoloji”; Türklerin ve Araplar›n “fiecere” dedikleri kay›tlar, asl›nda aile tarihleridir. Arapçada “a¤aç” anlam›na gelen “fiecere”, terim olarak soy bilgisi demektir. fiecerelerde kiflilerin soyu t›pk› bir a¤ac›n dallar› gibi detayland›r›larak yaz›l›r. Bunlara “ensab cetvelleri” de denilir. Özellikle Araplarda çok geliflmifl bir tarih türüdür. Sözlü ve yaz›l› türleri vard›r. Bu tür eserlere Kütübü’l-Ensab, soy tespiti yapana da Nessab ad› verilir. Bu tür flecereler, hükümdarlar, tan›nm›fl aileler, bilginler, peygamber soyundan gelen seyyid ve flerifler için tutuldu¤u gibi; s›radan aileler için de tutulur. Özellikle Araplarda kabile tarihi önem arz etti¤inden dolay›, hemen her kabilenin böyle bir fleceresi vard›r. Tarih için önemli kaynak olmakla birlikte; çeflitli amaçlar ile sahteleri üretilmifltir. Bu yüzden kullan›l›rken dikkatli olunmal›d›r. Bat› da da Yunan ve Roma devirlerinden itibaren flecereler tutulmufltur. Bu tür eserler bazen ba¤›ms›z oldu¤u gibi bir kitab›n içinde de bize ulaflabilmektedir. d. Biyografiler: Tarihî flahsiyetlerin hayat hikâyelerini anlatan eserlerdir. Eski Yunan ve Roma’da ilk örnekleri görülür. Bunlara tercüme-i hal ad› da verilir. ‹slam tarihinde oldu¤u gibi Osmanl› tarihinde de, sadrazam, fleyhülislam, kaptan-i derya ve di¤er görevliler ile çeflitli meslek gurubundaki flahsiyetler hakk›nda biyografiler kaleme al›nm›flt›r. Bu tür eserler müstakil oldu¤u gibi, di¤er eserlerin içinde de yer alabilirler. Az da olsa müstakil veya di¤er eserleri aras›nda kiflilerin kendi hayat›n› anlatt›klar› otobiyografiler de bulunmaktad›r. Bunlar kullan›larak yeni biyografiler yaz›labilmektedir. Biyografiler ve otobiyografiler ço¤u kere özel amaçla kaleme al›nm›fllard›r. Yaz›l›fl amaçlar›na göre de tarafl› olabilirler. Bu yüzden dönemin di¤er kaynaklar› ile birlikte mukayeseli bir yöntem ile kullan›lmal›d›r. e. Hat›ratlar: Kifliler taraf›ndan kendi etraf›ndaki siyasi, sosyal olaylar› anlatmak için kaleme ald›¤› an› türünden eserlerdir. Erken dönemlerde, Julius Caesar’a Bizans ‹mparatoru Kantakuzenos, Timur ve Babür hatta Barbaros Hayreddin Pafla’ya atfedilen hat›ratlar› vard›r. Ancak bu yaz›m türü 19. Yüzy›lda geliflmifltir. Pek çok devlet adam› hat›rat yazmaya bafllam›flt›r. Türklerde ise 19. yüzy›l›n son çeyre¤inde ve 20. yüzy›l›n bafl›nda yayg›nlaflm›flt›r. II. Abdülhamid’in sadrazamlar›ndan Said Pafla ve Kamil Pafla’n›n hat›ratlar› dönemlerini anlamak bak›m›ndan oldukça önemli kaynaklard›r. II. Meflrutiyet y›llar›na ve Cumhuriyet dönemlerine ait de pek çok hat›rat bulunmaktad›r. ‹kinci elden kaynak niteli¤inde olan bu tür kitaplar, mukayeseli ve tenkit süzgecinden geçirilerek kullan›lmal›d›r. Zira hat›rat sahibi, olaylar› -e¤er bir yan›lg›s› yoksa- do¤ru anlat›r. Fakat genelde tarih önünde sorumluluktan kurtulmak için kendi rolünü abartarak veya oldu¤undan az gösterebilir. Bu da okuyucusunu veya araflt›rmac›y› yanl›fl taraflara yönlendirebilir. f. Seyahatnameler: Bir gezginin kaleminden ç›kan eserlerdir. Kendi ülkelerinden baflka yerlere, resmi veya özel amaçlar ile yap›lan seyahatlerde, gezginin resmi amaçl› olmadan kaleme ald›¤› yaz›lar›d›r. 10. yüzy›lda ‹dil Havzas›’na seyahat eden ‹bn Fadlan; 14. yüzy›lda Anadolu’yu gezen ‹bn Batuta bilinen en eski do¤u seyyahlar›ndand›r. 17. yüzy›l›n en büyük seyyah› ise, Evliya Çelebi’dir. On ciltlik

29

30

Tarih Metodu

Seyahatnamesi, Asya, Avrupa ve Afrika’da gitti¤i yerler hakk›nda o güne kadar verilmemifl önemli bilgiler içerir. Bat›da Marco Polo’nun 14. Yüzy›lda Asya’ya yapt›¤› seyahati bir 盤›r açm›flt›r. Ondan sonra pek çok bat›l› do¤uya do¤ru seyahat ederek eserler kaleme alm›fllard›r. Hatta oryantalizmin (bat›l›lar›n do¤u hakk›ndaki bilimi) geliflmesine yard›mc› olmufllard›r. 19. yüzy›lda bat›l›lar›n seyahatleri bir k›s›m siyasi amaçlarla ço¤almaya bafllam›flt›r. Bu vesileyle bat› dillerinde yüzlerce seyahatname ortaya ç›km›flt›r. Bu eserlerdeki bilgiler gezginin gitti¤i yerlerdeki gözlem ve duyumlar›na dayan›r. Bazen de kendisinden önceki gezginlerin gözlemlerini kendi gözlemi imifl gibi verebilir. Gezgin ço¤u kere, gitti¤i yerdekilerin bile fark edemeyece¤i önemli olaylar› gözlemleyebildi¤i gibi; bazen de görmek istedi¤i gibi veya eserini cazip k›lmak maksad›yla abart›l› yazabilir. Önemli kaynaklard›r. Ancak tarih yaz›m›nda kullan›l›rken mutlaka verdi¤i bilgilerin baflka kaynaklar ile sa¤lamas› yap›lmal›d›r. Bü türün içinde say›labilecek bir di¤er kaynak çeflidi ise elçilerin baflka ülkelere yapt›klar› seyahatlerini anlatt›klar› Sefaretnâmelerdir. Bunun Osmanl›daki en güzel örne¤i Yirmisekiz Mehmed Çelebi’nin 1720 y›l›nda Fransa’ya yapt›¤› elçilik görevini ve gördüklerini anlatt›¤› Fransa Sefaretnâmesidir. Bunlar ayn› zamanda dipomatik metin özelliklerini de tafl›yabilirler. g. Süreli Yay›nlar: Günlük, haftal›k, ayl›k, y›ll›k vb. belli dönemlerle yay›mlanan gazete ve dergilerdir. ‹lk süreli yay›nlar Roma’da halk› bilgilendirmek üzere tafl veya metal üzerine yaz›lan ve Acta Diurna Acta Popidi veya Acta Publica diye bilinen duvar gazeteleri oldu¤u kabul edilmektedir. Matbaan›n icad›ndan sonra ilk gazete 1609 y›l›nda Strasburg’da Almanca olarak yay›mland›, ard›ndan Londra, Paris, Roma ve di¤er ülkelerde de yay›mlanmaya baflland›. Matbaan›n geç geldi¤i Osmanl› devleti s›n›rlar› içinde ilk Türkçe-Arapça gazete 1828 y›l›nda M›s›r’da yay›mlanan Vak’a-i M›sr›yye’dir. Ancak Osmanl› Devletinin ilk resmi gazetesi 1831’de yay›mlanan Takvim-i Vekâyi’dir. ‹mparatorlu¤un sonuna kadar yay›n hayat›nda kalm›flt›r. Yak›nça¤ tarihinin devlet iflleyiflini anlamak için en önemli kaynaklardan bir tanesidir. ‹çinde resmi tebli¤ler, atamalar, ç›kar›lan kanun ve tüzükler vs. hatta ö¤retici makaleler de yer al›r. Osmanl› Devleti’nde 1840lardan sonra pek çok gazete yay›n hayat›na girecektir. Ayr›ca 1864’ten sonra pek çok vilayette de resmi vilayet gazeteleri yay›mlanm›flt›r. II. Meflrutiyet y›llar›nda ise bir bas›n patlamas› olmufltur. Hem ‹stanbul’da ve hem de taflrada pek çok gazete ve dergi yay›nlanm›flt›r. Gazetelerin artmas›na paralel olarak, verilen bilgiler ve ifllenen konularda çeflitlilik meydana gelmifltir. Bu yüzden birçok önemli bilginin yan› s›ra pek çok eksik, tarafl› ve yanl›fl bilgilere de yer verilmifltir. Araflt›rmac›n›n bas›n›, dönemin di¤er belgeleri ile mukayese ederek kullanmas› gerekir. Kitap, gazete, dergi mahiyeti arz etmeyen, afifl, el ilan›, propaganda veya reklam broflürü gibi pek çok matbu malzeme de bu kategoride ele al›nmal›d›r. Örne¤in sinema tarihi çal›flanlar için sinema afiflleri önemli kaynakt›r. Bu tür malzemeler bir kitap içinde günümüze ulaflm›flsa efemera olarak adland›r›l›rlar, içeriklerinin d›fl›nda koleksiyonculuk aç›s›ndan de¤erleri vard›r. Burada Y›ll›k anlam›na gelen Salnâmelerden de söz etmek gerekir. Osmanl› Devleti’nde 19. Yüzy›l›n ortalar›ndan sonra yay›m›na bafllanm›flt›r ve kendi dönemlerinin ikinci elden kayna¤› niteli¤indedirler. Her y›l devlet veya özel kurumlar taraf›ndan yay›mlanan Salnâmelerde, devlet kurumlar›n› ve o y›lki devlet görevlilerini bulmak mümkündür. Osmanl› Devleti’nde baz› vilayetlerin de Salnâmeleri yay›mlanm›flt›r. Onlar da ilgili olduklar› vilayetler hakk›nda detayl› bilgileri içerirler. Buradaki bilgiler bazen birbirinin tekrar› olmakla birlikte, dikkatli bir kullan›c›n›n

2. Ünite - Tarihin Kaynaklar›

elinde di¤er kaynaklar›n tamamlay›c›s› olurlar. Bat›da da Annals veya State Years Book olarak yay›nlanmaktayd›lar. 3. Arkeolojik Buluntular, Müzelik Nesneler: Bu s›n›fa giren malzemeler çok çeflitlidir. Sosyal hayat›n her veçhesini ilgilendiren gündelik hayatta kullan›lan bütün eflyalar, giyecekler, tak›lar, kullan›lan kap kaçak ve aletler olabilece¤i gibi hudut belirlemek veya yol güzergâhlar›n› göstermek için dikilmifl tafllar da bu tür malzemelerdendir. Ayr›ca, yüzeye ç›km›fl veya arkeolojik kaz›larda elde edilmifl olan insan vücudunun kal›nt›lar› ›rklar›n ve dönemlerinin tespitinde antropologlar taraf›ndan kullan›lan buluntulard›r. Bu malzemelerin ortaya ç›kmas›nda arkeolojik kaz›lar birinci derecede rol oynar. a. Yerleflmeler ve mimari ögeler: Höyükler, düz yerleflmeler, antik flehirler, kaleler ve buralarda ortaya ç›kan kitabeler, zafer tâklar› ve heykeller en önemli arkeolojik buluntulard›r. Tarih boyunca insano¤lunun üretti¤i ve bu güne ulaflan her türlü kal›nt›lar tarihi kan›tlar olarak da kullan›l›r. Bunlar günümüzde ya kaz› mekânlar›nda, ya da çeflitli müzelerde koruma alt›na al›nm›flt›r. Bu malzemelerin bafl›nda, mimari eserlerin duvar ve kap›lar›na, çeflitli abidelerin üzerine yaz›lan kitabeler gelmektedir. Bu yaz›lar, bir olay›n an›s›na yaz›lm›fl olabilece¤i gibi; Anadolu’daki örneklerinde görüldü¤ü üzere han, kervansaray, medrese, cami, çeflme ve sebil gibi binalarda, bânisi, yap›l›fl veya onar›m tarihlerini gösteren düzyaz› ya da fliir fleklinde kaz›nm›fl olabilirler. Do¤a ve insanlar›n tahribat›na ra¤men hâlâ Türkiye’nin çeflitli yerlerinde kendi ortamlar›nda veya korunmak üzere müzelere kald›r›lm›fl bolca bulunan materyallerdir. Bunlar önemli tarihi kaynaklar niteli¤indedir. Üzerindeki yaz›lardan hareketle kendi dönemlerine ›fl›k tutmaktad›rlar. Eski Anadolu tarihi için oldu¤u kadar, yaz›l› kaynaklar› az olan Selçuklu ve Anadolu Beylikleri dönemleri için de büyük önemleri vard›r. Genelde bulunduklar› ortamlar›nda muhafaza edilen veya parçalar› müzelere nakledilmifl olan zafer tâklar› da önemli kal›nt›lardand›r. Üzerlerinde yaz› bulunmas› halinde, yaz›n›n içeri¤i, bulunmamas› halinde üzerindeki resim, kabartma veya do¤rudan mimari üslubu dönemleri aç›klamak bak›m›ndan önem arz ederler. Ayn› flekilde, geçmiflten intikal eden heykeller, heykel bafllar› ve parçalar› da bu s›n›f içinde de¤erlendirilebilirler. Bu anlamda, Anadolu’da pek çok müzede ve özellikle dünyan›n en büyük arkeoloji müzelerinden birisi olan ‹stanbul arkeoloji müzesinde bolca malzemeler bulunmaktad›r. Hatta Hititçe en büyük tablet arflivi de burada muhafaza edilmektedir. Tarih ö¤rencisi, bu müzeleri sadece bir gezgin gibi de¤il mesleki bir merakla defalarca ziyaret etmeli, notlar almal› ve gördükleri ile okuduklar› aras›nda iliflkiler kurmal›d›r. b. Nekropol kal›nt›lar›: Antik flehirlerin mezarl›klar›, içinde lahit türü mezar an›tlar›, tümülüs ve kurganlar›n (mezarlar) bulundu¤u mekanlard›r. Anadolu’da yap›lan kaz›larda, mezar veya mezar tafl› anlam›na gelen pek çok lahitlere rastlanm›flt›r. Bunlar yap›ld›klar› dönemlerin sosyal hayat›, gömü gelene¤i, dinî alg›lar› ve öbür hayata dair inançlar› hakk›nda izler tafl›maktad›r. Baz›lar›n›n üzerlerinde kabartma resimler bulunur ve mezar sahibinin yaflant›s›na dair ipuçlar› verir. Bu aç›dan eskiça¤ tarihi araflt›rmac›lar›n›n müsta¤ni kalamayacaklar› kal›nt›lard›r. Genellikle kral, yönetici ve soylu kiflilerin mezarlar›d›r. Onlar›n biyografilerinin yaz›lmas›nda kaynak niteli¤i tafl›r. Müslüman mezarlar›nda bulunan ve flevahid (tan›klar) ad› verilen tafllar özellikle Selçuklu ve Osmanl› dönemi araflt›rmalar› için önemlidirler. Ya halen yerindedirler veya müzelere kald›r›lm›fllard›r. Bu mezar tafllar›n›n baz›lar›nda mezar sahibinin ismi, mesle¤i, ölüm tarihi gibi bilgiler bulunur. Baz›la-

31

32

Tarih Metodu

r› ise sanat de¤eri olan özenle yap›lm›fl tafllard›r. Kad›n ve erkek mezar tafllar›, idareci, ulemadan vs. olan kimselerin farkl› farkl› mezar tafllar› da bulunmaktad›r. Mezar tafllar›, yerleflim yerlerinin tarihlerini, sahiplerinin biyografisini, dönemin sosyal hayat›n› anlatan kal›nt›lard›r. ‹stanbul’da II. Mahmud türbesindeki baz› mezarlar gibi, çok az da olsa sahibinin bütün biyografisinin yaz›ld›¤› mezarlar da bulunur. c. Paralar: Para bas›m› veya kaynaklardaki deyimle “sikke darb›” bir hükümdar›n hâkimiyet alametidir. Paralar bas›l›rken genellikle, üzerlerine bas›m tarihi yaz›l›r. ‹mparator, kral veya hükümdar›n ad› veya lakab› tam ya da k›saltma ile ayr›ca o devletin sembolü olan resimler bas›l›r. Bütün bunlar bir tarihçi için önemli ipuçlar›d›r. Bu bilgiler paran›n bas›ld›¤› dönem, hükümdar› ve devlet hakk›nda di¤er kaynaklar ile birlikte baflka bilgilere ulaflmaya vesile olur. Pek çok müzede veya özel koleksiyoncularda bulunan de¤iflik devletlere ait paralar›n ayr›ca kataloglar› da bulunmaktad›r. Bu yüzden tarihçiler koleksiyoncular› ve onlar›n yay›nlar›n› da takip etmek zorundad›rlar. Paralar›n asl›n› göremeyen tarihçiler, iyi haz›rlanm›fl kataloglardan da yararlanabilirler. Bazen bulunan bir para tarihi bilgilerimizi de¤ifltirecek de¤erde olabilir. Örne¤in, eskiden ilk Osmanl› sikkesinin Orhan Bey zaman›nda bas›ld›¤› bilinirken, Osman Bey dönemine ait sikkenin bulunmas›yla, Osmanl› Tarihi ile ilgili bilgiler yeniden gözden geçirilmeye bafllanm›flt›r. Tedavülde kullan›lan paralar›n d›fl›nda özel günlerin veya olaylar›n an›s›na ç›kar›lm›fl hat›ra paralara da bulunmaktad›r. Bu gelenek daha geç dönemlere ait olmakla birlikte yine tarihe kaynakl›k ederler. Genellikle paralar, alt›n, gümüfl ve onlara yap›lan kar›fl›mlar ile çeflitli madenlerden bas›l›rd›. Fakat devletlerin ekonomilerinin zay›flamas›na paralel olarak baz› dönemlerde, maden yerine k⤛t para da bas›lmaya baflland›. K⤛t paralara, Osmanl›da “kaime”, halk aras›nda ise “kayme” denilirdi. Bu tür paralar ve posta ifllemlerinin yayg›nlaflmas› akabinde para yerine kullan›lan pullar da tarihin kaynaklar› olarak kullan›l›rlar. d. Arma, Mühür ve Madalyalar: Bir devletin, bir hanedan›n veya bir flehrin sembolü olarak kabul edilen resim, harf veya flekle arma denilir. Eski Türklerde karfl›l›¤› “ongun”dur. Eski ça¤lardan beri yayg›n olmakla birlikte Ortaça¤ derebeyliklerinde armalar do¤rudan hâkimiyet alameti olarak kullan›lmaktayd›lar. Bir devlet armas›n› hâkim oldu¤u bölgelerdeki binalara, özel mekânlara ve bayraklar›na ifllerdi. Hatta denizlerdeki gemiler de bu armalar ile tan›n›rlard›. Asl›nda bu anlay›fl, devlet gelene¤inin zay›f oldu¤u kabile tipi toplumlardan do¤mufltur. Zira kabilelerin her biri arma basan bir damgaya sahiptir ve o damgay› hayvanlar›na basarak, kendi hayvanlar›n› di¤erlerinden ay›rt eder. ‹lkel toplum ve kabile araflt›rmalar› yapanlar için damga bilgisi önemlidir. Bir kimsenin veya kuruluflun ad›n›n, unvan›n›n, mahlas›n›n, metal veya baflka sert cisimlere ters olarak kaz›narak elde edilen nesnelere mühür denilir. Mühürler, ilk ça¤lardan itibaren geliflerek ve çeflitli flekillere girerek günümüzdeki fleklini alm›fllard›r. Osmanl› döneminde mühür kaz›ma ifli adeta bir sanata dönüfltürüldü. Bu ifli yapana “hakkâk” ad› verilmekteydi. Cepte, kese içinde tafl›nan mühürler oldu¤u gibi, yüzük fleklinde parmakta tafl›nan mühürler de vard›. Mühürlerin bir yere bas›lmas›, ait oldu¤u kifli ve kurulufl taraf›ndan o yaz›l› evraktaki içeri¤i resmen onaylamas› anlam›na gelir. Mühürlerin bas›ld›¤› yerler, kullan›m flekilleri ve üzerideki yaz›lar diplomatik biliminin sahas›na girmektedir. Tarihçinin araflt›rma yapt›¤› dönemlere ait mühürleri tan›mas›, onlar hakk›nda detayl› bilgiye sahip olmas›, yanl›fl yapmas›na, tarihsiz bir belgeyi tan›mlamas›na, hatta sahte belgeleri ay›rt etmesine imkân tan›r.

33

2. Ünite - Tarihin Kaynaklar›

Bir olay›n an›s›, bir zaferin y›ldönümü münasebeti ile veya yararl›l›klar gösterenleri onurland›rmak amac› ile paradan biraz daha büyük boyutlarda alt›n, gümüfl ve bronz gibi madenlerden bas›lan nesneye madalya denir. Devletlerde oldukça eski bir gelenektir. Tarih içinde çeflitli flekillerde bas›lm›fllard›r. Madalyalar ait olduklar› devletlere ve dönemlere ait bilgiler içerirler. Madalyalar›n üzerlerindeki yaz›lar›n d›fl›nda, verilmesi ve tak›lmas›na ait kurallar› belirleyen madalya nizamnameleri vard›r. Yani bir madalya bulundu¤unda onun ile ilgili di¤er detaylar da araflt›r›lmal›d›r. Bat›da madalya gelene¤i oldukça eskidir. Frans›zlar›n 1798’de M›s›r’› iflgal etmeleri akabinde, onlar› M›s›r’dan ç›karmak için iflbirli¤i yap›lan ‹ngiliz askerlerine verilmek için Osmanl›lar da madalya fleklinde Hilal Niflan› basarlar. Bu niflan 1808’de madalya olarak bas›lmas› ile ilk Osmanl› madalyas› ortaya ç›km›fl olur. II. Mahmud döneminde yayg›nlaflmaya bafllayan madalya, II. Abdülhamid döneminde de¤iflik isimler alt›nda çeflitlenerek zirveye ulafl›r. Ancak bu tarihlerden önce de Osmanl›da kullan›lan, çelenk, ferahî gibi baflka ödüllendirme araçlar› da vard›. Çelenk hariç di¤er objeleri bu gün müzelerde görmek mümkündür ve tarih araflt›rmalar›nda ikinci elden önemli kaynaklard›r. Her ikisi de gö¤se tak›lan madalya ile niflan›n birbirine kar›flt›r›lmamas› gerekir. Madalyalar para fleklinde iken, niflanlar genelde ait olduklar ülkelerin de sembollerini gösteren daha gösteriflli ve flekilli olurlar. Bir dönemin tarihini yorumlarken para ve madalyay› kullanarak nas›l sonuçlara SIRA S‹ZDEvarabiliriz?

KAYNAKLARA ULAfiIM: KÜTÜPHANELER, ARfi‹VLER, D Ü fi Ü N E L ‹ M ‹NTERNET Günümüzde kaynaklara eriflim oldukça kolaylaflm›fl görünmektedir. ‹nternet arac›S O R arac›l›¤› U l›¤› ile pek çok bilgiye ulaflmak mümkün oldu¤u gibi, kimi siteler ile de do¤rudan baz› kitaplara hatta belgelere ulafl›labilmektedir. Hiç flüphesiz yeni bafllayanlar için bu imkân önemlidir fakat profesyonel araflt›rmac› için bunlar asla yeD‹KKAT terli de¤ildir. Araflt›rmac› kaynak olarak kullanaca¤› kitaplar›n sahifelerini kar›flt›rmal›, belgeleri eline almal›d›r. Kütüphane ve arflivlerin kokusuna al›flmal›d›r. Bu SIRA S‹ZDE arada flu hususun alt›n›n çizilmesinde yarar vard›r. Her araflt›rmac›, kendinden önce yap›lan araflt›rmalara bakarak ifle bafllar. Bu durumda, araflt›rmac›lar›n ö¤rendikleri, al›nt› yapt›klar› kaynak ve incelemeleri mutlaka usulüne uygun olarak eserleAMAÇLARIMIZ rinde göstermelidirler. Buna araflt›rma eti¤i denir. Al›nan bir bilginin kayna¤›n›n gösterilmemesi “intihal”dir ve bunun da ahlaki ve hukuki sonuçlar› bulunmaktad›r. a. Kütüphaneler: Kitaplar›n sakland›¤› en eski mekânlar olup yitirK ‹ Tönemlerini A P meden günümüze kadar ulaflm›fllard›r. Bir devletin, bir ülkenin kültür hayat›n› ve seviyesini gösteren yerler kütüphaneler oldu¤u gibi; bir e¤itim kurumunun da seviyesini sahip oldu¤u ve okuyuculara sundu¤u kitaplar ile Tölçmek E L E V ‹ Z Ymümkündür. ON Tarih içinde kütüphaneler, daha ziyade devletlerin, idarecilerin ve bir k›s›m hay›rseverlerin himayesinde kurulmakta idiler. Günümüze ulaflan tarihi kütüphanelerin bir bölümü eski statülerini sürdürmekle birlikte, genelde ait olduklar› ülkelerin il‹ N T E Rolmufllard›r. NET gili kurumlar›n›n flemsiyesi alt›nda hizmet veren resmi kurumlar Bu yüzden de her kütüphanenin çal›flma koflullar› ve araflt›rma imkânlar› farkl› olabilir. Birço¤unun internette siteleri olup, oradan araflt›rma flartlar›n› görmek mümkündür. Baz›lar›n›n kataloglar›, kitap olarak yay›mlanm›fl, baz›lar› da internette bulunmaktad›r. Milli Kütüphane, Türk Tarih Kurumu Kütüphanesi gibi. Ayr›ca, flah›slara, özel kurum ve vak›flara ait özel kütüphaneler de vard›r. ‹stanbul’daki ‹sam (Türkiye Diyanet Vakf›, ‹slam Araflt›rmalar› Merkezi) ve Bas›n Müzesi kütüphane-

3

N N

SIRA S‹ZDE

D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

‹NTERNET

34

Tarih Metodu

leri örnek gösterilebilir. Bunlar›n çal›flma flartlar›n› da flah›slar veya kurumlar›n kendileri belirlemektedir. Kütüphaneler sahip olduklar› kitaplara göre genel veya ihtisas kütüphaneleri olarak tasnif edilirler. Genel kütüphaneler, hemen her bilim dal›na ait ilk müracaat kitaplar›n›n bulundu¤u yerlerdir. Ülkelerin milli kütüphaneleri (Türkiye’de Milli Kütüphane, Amerika’da Library of Congress, Fransa’da Bibliothèque Nationale de France gibi) ve hemen her yerde halka aç›k hizmet veren kütüphaneler bu guruba girmektedir. ‹htisas kütüphaneleri ise, ya bir alana bir konuya ayr›lm›fl, bir dile veya birkaç dile ait kitaplar›n topland›¤› ve sadece uzmanlar›n istifade edebildi¤i kütüphanelerdir. Örne¤in M›s›r’daki ‹skenderiye Kütüphanesi, ‹ngiltere’de British Museum içindeki Yazmalar K›sm› ve Arap harfli (Osmanl›ca, Arapça, Farsça) kitaplar bak›m›ndan dünyan›n en zengin yazma kütüphanesi olan ‹stanbul’daki Süleymaniye Kütüphanesi birer ihtisas kütüphanesidir. Ancak genel kütüphanelerin içinde bazen özel ihtisas kütüphaneleri de yer alabilir. Örne¤in ‹stanbul’daki Beyazit Devlet Kütüphanesi genel fakat içindeki Nadir Eserler bölümü bir ihtisas kütüphanesidir. Ayn› flekilde ‹stanbul’daki genel Atatürk Kitapl›¤›’n›n içinde Osmanl›ca Süreli yay›nlar›n›n yer ald›¤› bir ihtisas bölümü vard›r. Tarihçiler her iki çeflit kütüphanelere ihtiyaç duymakla birlikte, ihtisas kütüphanelerinden daha fazla istifade ederler. Tabii olarak bu kütüphanelerden istifade edebilmek için de gerekli donan›m› kazanmak mecburiyetindedirler. Latince bir yazmadan istifade etmek için, Latinceyi; Osmanl›ca bir yazmadan istifade edebilmek için de Osmanl›’y› bilmek zorundad›r. Ancak bu dilleri bilmek de yeterli de¤ildir, o dillerin imlas›n›, yaz›m usullerini dönemlere göre yaz› flekillerini de bilmek zorundad›rlar. Tarihçi araflt›rmalar›na konusunun bibliyografyas›n› tespit etmekle bafllar. Bu aç›dan onun iflini kolaylaflt›racak bir k›s›m eserler bulunmaktad›r. Bunlara Bibliyografik eserler ad› verilir. Kitap isimlerini içeren Türkiye Bibliyografyas›, makaleler için Türkiye Makaleler Bibliyografyas› bu tür eserlere örnektirler. Ayn› flekilde, dünya çap›nda çeflitli kurumlar›n, üniversitelerin ve Türkiye çap›nda Yüksek ö¤retim kurumunun bibliyografik eserleri vard›r. Bunlar›n bir k›sm›na internet üzerinden eriflmek mümkün oldu¤u gibi, bir k›sm› da CD veya DVD ortam›nda bulunmaktad›r. Dünyan›n çeflitli kütüphanelerinde yer alan yazmalar›n da kataloglar› yap›lm›flt›r. Bu sayede ayn› eserlerin farkl› nüshalar›n› tespit etmek mümkün olabilmektedir. Kütüphane ortam›nda çal›flmak için kataloglar›n kullan›m›n› bilmek zorunludur. Genellikle bas›lm›fl kitap ve makaleler, yazar soyad›na veya kitap ad›na ve konu ad›na göre grupland›r›lm›fllard›r. Yazma kitaplar ise müellifin tan›nd›¤› flöhrete göre veya kitap ad›na göre kataloglarda araflt›r›l›r. Bilgisayar sistemini kullanan kütüphanelerde ise yukar›daki yöntemlerin d›fl›nda “anahtar kelime” yöntemi ile de araflt›rma yap›l›r. Kütüphaneler ya aç›k raf sistemi veya depo usulü ile çal›fl›rlar. Ülkemizde her iki sistemde kitap tanzimini sa¤layan Dewey Onlu Sistemi kullan›l›r. Bu sistemde her bilim dal›na bir numara verilmifltir. Kitaplar o sisteme göre raflarda yer al›rlar. Örne¤in, 000-099 genel konular; 900-999 tarih kitaplar› için kullan›lmaktad›r. Yak›ndo¤u ve Türk Tarihi eserlerine ayr›lan numara ise 956’d›r. Bu rakamdan sonra alt birimleri gösteren rakamlar eklenmifltir. Örne¤in, 956.01 ‹slam’dan Önceki Türk Tarihi kitaplar›na; 956.07 Osmanl› Tarihi; 956.08 ise Cumhuriyet Tarihi kitaplar›na verilen numaralard›r. Araflt›rmac› bu numaralar› takip ederek istedi¤i esere ulaflabilir. b. Arflivler: Arflivler, devlet-birey ve milletleraras› iliflkileri ilgilendiren belgelerin korundu¤u yerlerdir. Ait oldu¤u ülkelerin tarihlerini, di¤er ülkeler ile iliflkileri-

2. Ünite - Tarihin Kaynaklar›

ni tan›mlama ve tarihlerini yazmada birinci elden kaynaklard›r. Hemen her ülkenin eski veya yeni arflivleri olmakla birlikte; sadece tarih içinde teflkilatlanm›fl, devlet gelene¤i olan ve bunu bir süreklilik haline getiren ülkelerin tarihi devlet arflivleri bulunmaktad›r. Bunlar aras›nda en önemlileri, Portekiz, Venedik; Hollanda, ‹ngiltere, Fransa, Rusya ve Türkiye (Osmanl›) arflivleridir. Bu tarihi devletlerden sonra ortaya ç›kan devletlerin de arflivleri vard›r. Amerika, Yunanistan, Balkan Ülkeleri arflivleri gibi. Fakat dünya tarihinin hakk›yla anlafl›lmas› için ilk s›rada verilenlerin önemi çok büyüktür. Tahmin edilece¤i gibi, Osmanl› arflivleri d›fl›ndakiler, Bat›’y› temsil ederken; Osmanl› Arflivi k›smen de olsa üç k›tay› (Osmanl› Avrupa’s›, Osmanl› Asya’s› ve Osmanl› Afrika’s›) temsil etmektedir. Bat› arflivleri bu güne kadar bütünüyle olmasa bile büyük ölçüde tarih araflt›rmalar›nda yer alm›flt›r. Buna karfl›l›k Osmanl› arflivlerinin dünya tarihçileri taraf›ndan kullan›lmas›n›n yaklafl›k elli y›ll›k bir geçmifli vard›r. Bunda Osmanl› arflivlerinin zaman›nda tasnif edilememesi, belgelerin dilinin Osmanl›ca olmas› gibi nedenler olmakla birlikte; tan›nmad›¤› için gelifltirilen bir tak›m ön yarg›lardan da kaynakland›¤›n› söylemek mümkündür. Son y›llarda dünya tarihçileri Osmanl› Arflivlerine yönelmifller ve pek çok alanda tarihi yeniden yazmaya bafllam›fllard›r. Hatta Osmanl› arflivleri kullan›lmadan Osmanl›n›n ilgili oldu¤u co¤rafya ve bu co¤rafya ile ilgisi olan di¤er ülkelerin tarihlerinin anlafl›lmas› mümkün de¤ildir yarg›s›, birçok tarihçi taraf›ndan kabul edilmektedir. Burada Osmanl› arflivinin kullan›m› ve içeri¤i hakk›nda genel bilgiler verilecektir. Eldeki mevcut belgelerden anlafl›ld›¤›na göre Osmanl› Devleti, kuruluflundan itibaren resmi belgelerini korumaya çal›flm›flt›r. Bu yüzden bu gün Osmanl› arflivinde 150 milyonu aflk›n belge bulunmaktad›r. Osmanl› Devleti Sultan Üçüncü Mustafa (1757-1774) döneminden itibaren eskiden beri korudu¤u belgeleri bir arfliv mant›¤› ile koruma alt›ma alm›flt›r. Ancak modern anlamda bir arfliv 1839-1861 y›llar› aras›nda Hazine-i evrak ad› alt›nda infla edilir. Osmanl›lar bu gün arflivcilikte kullan›lan dosyalama usulü yerine defter usulünü esas alm›fllard›r. Ancak bürokrasinin ço¤almas› devlet dairelerini artmas› üzerine de evrak/dosya usulüne de geçilmifltir. Bu bak›mdan Osmanl› arflivlerindeki belgeleri Defter tasnifleri ve Evrak tasnifleri ad› alt›nda ele almak mümkündür. Defterler; Osmanl› bürokrasisinde al›nan kararlar›n, hükme ba¤lanan konular›n, Divan ve Maliye bürolar›nda kaydolundu¤u serilerdir. Tanzimat öncesi dönemine ait defterler iki seri halindedirler. Bunlar›n birincisi devletin siyasî ve hukukî kararlar› ile ülkenin asayifl ve nizam›na dair hükümlerinin kaleme ald›¤› Divan-i Hümayun defterleridir. ‹kinci gurup defterler ise Maliye ile ilgi olan Bâb-› Defterî Defterleridir. Bunlar›n d›fl›nda Ayr›ca has, zeâmet, timar, mülk, vak›f gibi arazi türlerini tayin ve tescil eden ana defterlerin muhafaza edildi¤i ve bu defterlerle ilgili günlük ifllemlerin yap›ld›¤› Defterhâne-i Âmire’ye ait defterler de vard›r. Bu gün Osmanl› arflivinde tarihçilerin kullanabilece¤i 300 binden fazla defter bulunmaktad›r. Tanzimat ile birlikte modern arflivcili¤e ad›m at›lm›fl ve bu arada biriken evraklar da k›smen konular›na veya ilgili olduklar› devlet dairelerine göre tasnif edilmeye bafllanm›flt›r. 19. yüzy›l bafllar›nda Osmanl› devlet yönetiminin, yap›lacak reformlar›n plânlamas›, iflleyifli ve icras› için yeni bir teflkilatlanmaya gidildi. Devlet adamlar›, ülke yönetiminde Bat›l› kurumlar›n ve zihniyetin yerleflmesine çal›flm›fllar, hükümdarl›k ve Sadrazaml›k gibi en önemli müesseseleri de bu anlay›fl çerçevesinde yönlendirmek istemifllerdir. 1836’da Sadaret müesseselerin baz› birimleri Dahiliye, Hariciye ve Deâvî nezaretlerine dönüfltürülerek bir görev da¤›l›m› yap›lm›fl, ayr›ca Bakanlar Kurulu niteli¤inde Meclis-i Vükelâ, dan›flma meclisi niteli¤in-

35

36

Tarih Metodu

de Meclis-i Vâlâ, Dâr-› fiûrâ gibi meclisler faaliyete geçerek Osmanl› Devleti’nin sonun kadar sürmüfltür. Ard›ndan de¤iflik tarihlerde Karantina (1838), Maliye (1839), Zaptiye (1839), Ticaret ve Ziraat (1839), Posta ve Telgraf (1840), Hazine-i Hassa (1850), Maarif (1857), Defter-i Hakanî (1871), Adliye (1877) ve Harbiye (1908) nezaretleri (bakanl›klar›) de kurularak o günkü ihtiyaçlara uygun yeni bir teflkilatlanmaya gidilmifltir. Bu gün bu idarelerin ürettikleri belgeler Osmanl› arflivinde hemen hemen ayn› düzen ile yer almaktad›r. Tarihçiler araflt›rmalar›na yukar›da verilen yap›y› dikkate alarak yaparlar. Öncelikle araflt›rd›klar› dönemin defter veya evrak›n› tespit eder, ard›ndan o konu ile ilgili olabilecek dairelerin evrak›n› incelemeye bafllarlar. Ancak unutmamak gerekir ki, arflivler sürprizler ile doludur. Dolay›s›yla aranan evrak bazen arand›¤› yerde de¤il; baflka yerde de ortaya ç›kabilir. Araflt›rmac› daima sab›rl› ve ›srarc› olmal›d›r. Türkiye’de Osmanl› Arflivlerinin d›fl›nda; yine Osmanl› dönemi belgelerini bulunduran Topkap› Saray› Arflivi, Tapu Kadastro Genel Müdürlü¤ü, Vak›flar Genel Müdürlü¤ü, Genel Kurmay Baflkanl›¤› Askeri ve Stratejik Etütler Baflkanl›¤›, Milli Savunma Bakanl›¤› ve Deniz Müzesi arflivleri bulunmaktad›r. ‹lerki bölümlerde anlat›laca¤› üzere Cumhuriyet dönemi belgeleri ise Cumhurbaflkanl›¤›, TBMM, D›fliflleri Bakanl›¤› ve Cumhuriyet arflivleri de ile baz› resmi kurumlar›n arflivlerinde saklanmaktad›r. Bunlar›n yan› s›ra, hem Türkiye’de hem de d›flar›da flah›slar›n ve baz› ailelerin SIRA de özel arflivleri vard›r ki; bir k›s›m araflt›rmalar için önemli belgeleri S‹ZDE içermektedirler. K›saca, bunca arfliv materyallerinin bulundu¤u dünyam›zda, tarihin belgesiz yaz›lmas› art›k mümkün de¤ildir. Ancak tarihi yazan›n belgeler de¤il, D Ü fi Ü N E Ldaima ‹M tarihçinin oldu¤u hat›rda tutulmal›d›r. Tarih bir ideolojik alan olarak görülmeden, do¤ru belgeler ve do¤ru yöntemler ile yaz›lmal›d›r. c. Araflt›rmalarda ‹nternetin Kullan›m›: Bilgiye ulaflmada internet de önemli S O R U araçlardan bir tanesi olmufltur. Hatta günümüzde pek çok kiflinin yegane bilgi kayna¤› haline gelmifltir. Buna paralel olarak da bir bilgi karmaflas› ve kirlenmesi yaD ‹ K K de¤erlendirmeye AT ratm›flt›r. Hiçbir tabi tutulmayan, hatta gündelik gayeler ile yönlendirmeyi amaçlayan pek çok malumat internet arac›l›¤› ile sunulabilmektedir. SIRAbilgilere S‹ZDE Ayr›ca verilen sürekli ulafl›m mümkün olamamaktad›r. Dolay›s›yla bu tür bilgilerin kaynak olma de¤eri yoktur veya zay›ft›r. Bazen bir süre sanal ortamda tutulan bir bilgi bir süre sonra kald›r›labilmektedir. Bu durumda tarihçi hassas davAMAÇLARIMIZ ranarak internetteki bilgi kayna¤›n› iyi tetkik etmelidir. E¤er mutlaka bir al›nt› yap›lacak ise, ilgili sitenin adresi ile birlikte, o bilgiye eriflimin tarih ve saati de yaz›lmal›d›r. Ancak özellikle kütüphanelerin, arflivlerin sunduklar› katalog hizmetlerinK ‹ T A P den bazen de do¤rudan sunulan belgelerden internet üzerinden yararlanmak da araflt›rmac›ya önemli ölçüde zaman kazand›racakt›r.

SIRA S‹ZDE

D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

N N

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON SIRA S‹ZDE

D Ü fi Ü N E L ‹ M ‹NTERNET

TELEV‹ZYON

4

Osmanl› Arflivleri hangi ülkelerin tarihinin yaz›lmas›nda do¤rudan, hangilerininkine de SIRA S‹ZDE dolayl› katk› sa¤lamaktad›r? D Ü fi Ü N E L ‹ M www. devletarsivleri.gov.tr adresine girerek, Osmanl› ve Cumhuriyet Arflivleri Katalogla‹NTERNET r›nda inceleme yap›n›z.

S O R U

S O R U

D‹KKAT

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

N N

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

2. Ünite - Tarihin Kaynaklar›

37

Özet

N A M A Ç

1

N A M A Ç

2

N A M A Ç

3

Tarihin araçlar›n› tan›yabilme Tarih yaz›m› ancak kaynaklar ile mümkündür. Kaynak ise tarihi bilginin al›nabildi¤i materyallerdir. Bu anlamda sözlü ve yaz›l› her fley, bir alet, bir araç, mimari bir eser veya geçmifl toplumlar›n hayat›ndan intikal eden her nesne bilgi kayna¤› olabilir. Özellikle yaz›l› kaynaklarda olaylar, sonuçlar› ve fikirler de yer alabilir. Fakat tarih usulü bak›m›ndan bilgi veren her fley kaynak de¤ildir. Bir fleyin kaynak olabilmesi için baz› özellikleri olmas› gerekir. Buna göre tarihçiler kaynaklar› iki gurupta ele al›rlar. Olaylar ile ça¤dafl olan kaynaklara birinci elden kaynaklar denirken; o devre yak›n ve birinci elden kaynaklardan hareketle yaz›lan kaynaklara da ikinci elden kaynaklar ad› verilmektedir. Kaynaklar, bize ulaflt›klar› flekle göre de tasnif edilebilirler. Sözlü, yaz›l›, görsel vs. kaynaklar gibi. Günümüzde ise kaynak çeflitlili¤i artm›flt›r. Bu yüzden tarih yaz›c›l›¤› de yeni bir ivme kazanm›flt›r. Hem bu malzemeleri ve hem de bu malzemelerin korunduklar›, ören yeri, müze, kütüphane, arflivlerin tan›nmas› hata internet kullan›m bilgisi tarihçinin temel görevleri aras›ndad›r. Kaynak ile araflt›rmay› ay›rt edebilme Tarihi kaynaklara dayanarak yap›lan çal›flmalara ve çeflitli tarzda ortaya konulan (bilimsel makale, kitap) eserlere “Araflt›rma” ad› verilir. Bu tür çal›flmalar bazen kaynaktan çok daha kapsaml› olmalar›na ra¤men hiçbir zaman kaynak yerini tutmaz. Birçok bilgimizi ilk baflta kolayca eriflebildi¤imiz araflt›rmalardan ö¤reniriz. Ancak onlar tarihçinin kayna¤› de¤il; bir noktada tarihçiyi kaynaklara yönlendiren araçlar› ve rehberidir. Genellikle tarih okumalar›na araflt›rmalardan bafllan›r ve bir konuda bizden önceki tarihçi/lerin yaklafl›mlar›n› ö¤renme imkan› sa¤lar. Ancak tarihçi olabilmenin yegâne yolu do¤rudan kaynaklara inebilmektir. Kaynaklar›n çeflitlerini aç›klayabilme Tarihi olay›n kendi devrine ait bir materyale veya ayn› devirde yaz›lm›fl bir esere, bir belgeye ana kaynak veya birinci elden kaynak ad› verilir. Bu kaynaklar, Tarih araflt›rmalar›nda son derece

N A M A Ç

4

önemlidirler. Bunlar bulundu¤u sürece daima tarih yaz›m›nda di¤er kaynaklar›n önüne geçerler. Bu tür eserler, bir olaya fiilen ifltirak etmifl, içinde yer alm›fl veya olay› yak›ndan takip etmifl kiflinin kaleme ald›¤› eser olabilece¤i gibi; bir olay an›s›na infla edilen abide; yaz›lan bir kitabe de olabilir. Ayn› flekilde devletlerin bürokrasilerinde ürettikleri belgeler de üretildikleri tarihin bu tür kaynaklar›ndand›r. Tarihi bir olay›n devrine yak›n bir zamanda ve o devrin kaynaklar›ndan da yararlanarak meydan getirilen eserlere de ikinci elden kaynak ad› verilmektedir. Bu eserler birinci elden kaynaklar›n bulunmamas› halinde önem kazan›rlar. Hatta bazen do¤rudan birinci eseri gördükleri için onu temsil edebilirler. Nitekim birçok birinci elden kaynak, bu tür eserlerin içinde günümüze kadar gelebilmifltir. Örne¤in Osmanl› Vak’anüvislerinin eserlerinin bir k›sm› kendilerinden önceki eserlerden hareketle yaz›ld›klar›ndan, ikinci elden kaynak hükmüne girmektedirler. Ancak kulland›klar› birinci elden kayna¤›n bize ulaflmamas› halinde, -baflka kayna¤a dayanmas›na ra¤men- birinci elden kaynak gibi kullan›l›rlar. Kaynak de¤erlendirmesi yapabilme Tarihçi ana kayna¤›, daima ikinci elden kayna¤a tercih eder. Fakat gerekirse mukayeseli olarak her ikisini de kullan›r. Tarihçinin görevlerinden biri de kayna¤› sa¤lam bir tahlil süzgecinden geçirmektedir. Kaynak ile araflt›r›lan olaylar›n ça¤dafl olup olmad›¤›, kayna¤›n otantik de¤eri vb. hususlar göz ard› edilmemelidir. Bu yap›labildi¤i takdirde kaynak hangi dereceden olursa olsun araflt›rmada kullan›lmal›d›r.

38

Tarih Metodu

Kendimizi S›nayal›m 1. Afla¤›dakilerden hangisi Osmanl› Tarihi için birinci elden kaynak kabul edilebilir? a. ‹smail Hakk› Uzunçarfl›l›’n›n Osmanl› Tarihi b. Mehmed Neflrî’nin Kitâb-i Cihânnümâs› c. Afl›kpaflazade Tarihi d. Mufassal Osmanl› Tarihi e. ‹smail Hami Danuflmend’in Osmanl› Tarihi Kronolojisi

6. Sefaretname ile Salname aras›ndaki fark nedir? a. Sefaretname özel bilgiler verir Salname genel bilgiler verir. b. Sefaretname arada bir Salname her y›l yay›mlan›r. c. Sefaretname bir elçinin görev raporudur, Salname bir devletin y›ll›¤›d›r. d. Sefaretname daha eski, Salname ise daha yenidir. e. Sefaretname daha güvenilir bir kaynakt›r.

2. Kaynak ile araflt›rma eserleri birbirinden ay›rd eden en önemli fark hengisidir? a. Kaynak olay ile ça¤daflt›r, araflt›rma olay›n ça¤dafl› de¤ildir. b. Kaynak belgelere dayan›r, araflt›rma gözlemlere dayan›r. c. Kaynak araflt›rmadan daha eskidir. d. Araflt›rma kaynaktan daha eskidir. e. Kaynaklar arflivlerde, araflt›rmalar kütüphanelerde bulunur.

7. Bir devletin, bir hanedan›n veya bir flehrin sembolü olarak kabul edilen resim, harf veya flekli afla¤›daki hangi kelime karfl›lar? a. Niflan b. Para c. Madalya d. Arma e. Mühür

3. Afla¤›da verilenlerden hangileri kaynak de¤eri zay›f ve kaynak de¤eri olmayan s›n›flamas›na girer? a. Efsane-Hikaye b. Efsane-Mitoloji c. Hikaye-Mitoloji d. Efsane-Destan e. Hikaye-Tarihi fiiir 4. Günümüzde bakanlar kurulunda al›nan bir karar hangi gurup malzemeye girer? a. Sözlu kaynak b. Yaz›l› arfliv malzemesi c. Müzelik malzeme d. Günlük haber e. Süreli yay›n 5. Resmi Gazete nas›l bir kaynak türüdür? a. Arfliv b. Müzelik nesne c. Süreli yay›n d. Gazete e. Dergi

8. Araflt›rmalarda konu ile ilgili kaynaklar› tespit etmeye yarayan eserlere verilen ad afla¤›dan hangisidir? a. Biyografi eserleri b. Bibliyografik eserler c. Nümizmatik kataloglar d. fiecereler e. ‹ndeksler 9. Osmanl› Arflivindeki defter tasn›f› hangi dönme kadar olan belgeleri içerir? a. Kurulufl dönemi b. Islahat Ferman› dönemi c. Tanz›mat dönemi d. I. Meflrutiyet dönemi e. Kanuni Dönemi 10. Osmanl› Devletinde dosya usulu evrak sistemine hangi gerekçe ile geçilmifl olabilir? a. Topraklar›n genifllemesi b. Devlet gelirlerinin artmas› c. Tanz›mat›n ilan› d. Defter maliyetlerinin artmas› e. Bürokrasinin ço¤almas›

2. Ünite - Tarihin Kaynaklar›

39

Okuma Parças›

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›

Ne birincil ne de ikincil kaynaklar topraktan bitmez, hepsini insanlar yazar. Bunlar› elefltirel bir tarzda de¤erlendirebilmek için, nas›l yaz›ld›klar› hakk›nda bir fleyler bilmemiz gerekir. Konunun en sinsi, en kolay atlanan veçhelerinden biri, türlere özgü yerleflmifl uygulamalar›d›r. Söyledi¤imiz ya da yazd›¤›m›z her fley, geçmiflte söylenmifl ya da yaz›lm›fl her fley ya belli bir türe ya da birkaç türün özelliklerini birlefltiren “karma” bir türe dâhildir. Her türün de kendine özgü kurallar› vard›r. Tek tük tarihleri ve arfliv belgelerini saymazsak, 16 ve 17. Yüzy›l Avrupal›lar›n›n Ortado¤u hakk›ndaki görüfllerinin ö¤rendi¤imiz esas tür seyahatnamedir. En yayg›n seyahatname çeflidi, Kudüs’e ya da Filistin’deki di¤er kutsal yerlere yap›lan hac yolculuklar›n›n anlat›ld›¤› eserlerdi. Maalesef hac anlat›lar›n›n “tür kurallar›” yolculuk s›ras›nda yap›lan kiflisel gözlemleri içermiyordu. Kural› kan›tlayan birkaç istisna d›fl›nda Ortado¤u tarihçileri bu türü flafl›rt›c› ölçüde faydas›z bulacaklard›r. Di¤er bir gezi anlat›s› çeflidi de son derece yerleflmifl kurallara göre yaz›lan diplomatik raporlard›r. Daha önce de gördü¤ümüz gibi, gezi anlat›s›n›n herhangi bir çeflidini kullanmak için, ço¤u yazar›n kendinden öncekileri kopyalama e¤ilimi tafl›d›¤›n› kabullenmek gerek. Bu nedenle, yazarlar›n orijinallik iddialar›n›n, 16., 17. ya da 18. yüzy›lda pratikte ne anlama geldi¤i konusunda bir fikir sahibi olmak flartt›r. Osmanl› ba¤lam›nda da yerleflik tür kurallar› yazarlar›n neleri söyleyip neleri söyleyemeyece¤ini belirliyordu. Mesela ço¤u Osmanl› vakanüvisi ellerindeki malzemeyi, padiflahlar›n hüküm sürdükleri dönemlere göre düzenliyordu. Bu afla¤› yukar› bizim “yüzy›l” kavram›n› kullan›fl›m›za benzer ve en az onun kadar keyfidir. Bir vakanüvis flu ya da bu sebeple bu format›n d›fl›na ç›kt›¤›nda, düflünme tarz›nda önemli bir de¤ifliklikle karfl› karfl›yay›z demektir ve vakanüvisin neden böyle yapt›¤›n› araflt›rmam›z gerekir (Neumann, 1994, s. 53-54). Arfliv belgelerini yazanlar bile, türlerin edebî kurallar›na uymak zorundayd›lar. Mesela Osmanl›lar arzuhalde bulunurken mektupta “arz-› bende-i bî-mikdar” gibi bir ifadeyle bafllar ve “ferman efendimizindir” sözüyle bitirirlerdi.

1. c

(Suraiya Faroqhi, Osmanl› Tarihi Nas›l ‹ncelenir (Çeviren Zeynep Altok), ‹stanbul 2003 (ikinci bask›) s.22-23)

2. a 3. b 4. b 5. c 6. c. 7. d 8. b 9. c 10. e

Cevab›n›z yanl›fl ise “Kaynaklar” bölümünü tekrar okuyunuz. Cevab›n›z yanl›fl ise “Araflt›rma” bölümünü tekrar okuyunuz. Cevab›n›z yanl›fl ise “Efsane” bölümünü tekrar okuyunuz. Cevab›n›z yanl›fl ise “Arflivler” bölümünü tekrar okuyunuz. Cevab›n›z yanl›fl ise “Süreli Yay›nlar” bölümünü tekrar okuyunuz. Cevab›n›z yanl›fl ise “Salnameler ve Sefaretnamelerin” bölümünü tekrar okuyunuz. Cevab›n›z yanl›fl ise “Arma, Mühür ve Madalyalar” bölümünü tekrar okuyunuz. Cevab›n›z yanl›fl ise “Kütüphaneler” bölümünü tekrar okuyunuz. Cevab›n›z yanl›fl ise “Arflivler” bölümünü tekrar okuyunuz. Cevab›n›z yanl›fl ise “Arflivler” bölümünü tekrar okuyunuz.

S›ra Sizde Yan›t Anahtar› S›ra Sizde 1 Araflt›rma eserleri tarihi olaylardan sonra, ana veya ikincil kaynaklara dayan›larak ortaya konulan eserlerdir. S›ra Sizde 2 Mitolojik kahramanlar hayali, menk›be sahipleri ise gerçek kifliliklerdir. S›ra Sizde 3 Para ve madalyan›n bas›ld›¤› dönemi, hükümdar›, para veya madalyan›n bas›lma gerekçesi ve hatta dönemin iktisadi yap›s› hakk›nda baz› sonuçlara ulaflmam›za imkan verir. S›ra Sizde 4 Türkiye baflta olmak üzere eski Osmanl› co¤rafyas›nda kurulmufl olan (Balkanlar- Ortado¤u-Kuzey Afrika) ülkelerin tarihinin yaz›lmas›na do¤rudan, bu ülkelerin geçmiflte iliflki içinde olduklar› bölge ve devletlerin tarihinin yaz›lmas›nda da dolayl› katk› sa¤lamaktad›r.

40

Tarih Metodu

Yararlan›lan Kaynaklar Afyoncu, Erhan, (2009), Tanz›mat Öncesi Osmanl› Tarihi Araflt›rma Rehberi, ‹stanbul. Barzun, Jacques - Graff, Henry F., (1999), Modern Araflt›rmac› (Çeviren Fatofl Dilber) ‹stanbul. Baflbakanl›k Devlet Arflivleri Genel Müdürlü¤ü, (2010), Baflbakanl›k Osmanl› Arflivi Rehberi, Ankara. Collingwood, R. G., (1996) Tarih Tasar›m›, (Çeviren: Kurtulufl Dinçer) Ankara. Eyupo¤lu, ‹smet Zeki, (1987), Anadolu ‹nançlar›, Anadolu Mitolojisi, ‹stanbul Faroqhi, Suraiya, Osmanl› Tarihi Nas›l ‹ncelenir (Çeviren: Zeynep Altok), ‹stanbul 2003 (ikinci bask›) Halkin, Leon E., (1989), Tarih Tenkidinin Unsurlar›, (Çeviren: Bahaeddin Yediy›ld›z) Ankara. Hizmetli, Sabri, ‹slam Tarihçili¤i Üzerine, Ankara 1991. Kantor, Norman E. - Schneider, Richard I., (1967) How to Study History, USA. Kütüko¤lu, Mübahat S., (2007) Tarih Araflt›rmalar›nda Usûl, ‹stanbul. Mülayim, Selçuk, (2008) Sanat Tarihi Metninin Oluflmas›, Araflt›rmac›ya Notlar, ‹stanbul. Naskali, Emine Gürsoy ve di¤erleri, (2006) Türk Dili Kitab› (Editörler: Gülden Sa¤ol Yüksekkaya), ‹stanbul. Togan, Zeki Velidi, (1985) Tarihte Usûl, ‹stanbul.

3

TAR‹H METODU

Amaçlar›m›z

N N N N N

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; Kaynak elefltirisinde “d›fl elefltiri”nin nas›l yap›ld›¤›n› aç›klayabilecek, Kaynak elefltirisinde “iç elefltiri”nin nas›l yap›ld›¤›n› aç›klayabilecek, Pozitivist sosyal bilim yönteminin özelliklerini aç›klayabilecek, Yorumlay›c› sosyal bilim yönteminin ilkelerini özetleyebilecek, Elefltirel sosyal bilim yönteminin içeri¤ini de¤erlendirebileceksiniz.

Anahtar Kavramlar • D›fl Elefltiri • Hermeneutik (Yorum Bilgisi) • ‹ç Elefltiri

• Elefltirel Sosyal Bilim • Pozitivizm

‹çindekiler

Tarih Metodu

Kaynaklar›n Elefltirisi ve Yöntem Tart›flmalar›

• KAYNAKLARIN ELEfiT‹R‹S‹ VE YÖNTEM TARTIfiMALARI • SOSYAL B‹L‹MLERDE YÖNTEM TARTIfiMALARI

Kaynaklar›n Elefltirisi ve Yöntem Tart›flmalar› KAYNAKLARIN ELEfiT‹R‹S‹ VE YÖNTEM TARTIfiMALARI Kaynaklar›n Elefltirisi Elefltiri, tarih, edebiyat veya sanat eserlerini her yönüyle inceleyip aç›klamak, anlafl›lmas›n› sa¤lamak ve de¤erlendirmek amac› ile yap›l›r. (Türkçe Sözlük I, 1988: 451). Tarih araflt›rmalar› s›ras›nda da kaynaklar›n elefltirisi büyük önem tafl›r. Çünkü tarihte, do¤ruyu yanl›fltan ay›rabilmek, gerçe¤i ortaya koyabilmek ancak dikkatli bir kaynak elefltirisi ile mümkündür. Bu noktada tarihe, poleografya, filoloji, diplomatik, arkeoloji, nümizmatik ve tefsir gibi pek çok bilim dallar› yard›mc› olur. (Halk›n, 1989: 31-34). Olay›n geçti¤i zamanda düzenlenmifl bir belgenin gerçekli¤inin araflt›r›lmas›, eski bir paran›n sahte olup olmad›¤›n›n ortaya konulmas›, dinî ve hukukî metinlerin incelenmesi, foto¤raflar›n gerçek mi fotomontaj m› oldu¤unun bilinmesi, hep bu bilim dallar›n›n yard›m›yla gerçekleflir. Tarihi malzemelerin elefltirisi iki yolla yap›l›r: a) D›fl elefltiri (Kaynak kriti¤i) b) ‹ç elefltiri (Olaylar›n kriti¤i). Bu iflleme d›fl tenkit ve iç tenkit de denilmektedir. D›fl elefltiri, tarihi malzemelerin ne dereceye kadar belge de¤eri tafl›d›¤›n› inceler, onlar› kabul eder veya red eder. ‹ç elefltiri ise ayn› tarihi malzemenin içerisindekilerin do¤rulu¤unu, gerçe¤e uygunlu¤unun derecesini ortaya koyar (Çandarl›o¤lu, 2003: 62; Halk›n, 1989; 23).

D›fl Elefltiri: Eserin Tan›t›c› Unsurlar›n›n Belirlenmesi Eserin Ad› ve Yazar›n›n Belirlenmesi Tarih okuyucusu veya araflt›rmac›s› eline geçen bir eseri özellikle tarihi de¤eri olan bir yazmay› de¤erlendirirken öncelikle eserin yazar›n› belirlemeye çal›fl›r. Bu durum d›fl elefltirinin ilk basama¤›d›r. Yazar›n ad›; eserin kapa¤› üzerinde, cilt içindeki ilk sayfas›nda bulunabilece¤i gibi girifl k›sm›nda ya da eserin içinde her hangi bir amaçla kullan›lm›fl olabilir. Eserlerin ço¤unlu¤unda bu flekildeki kay›tlara rastlamam›z mümkündür. Fakat özellikle baz› eski yazma eserlerde yazar›n ad›n›n bulundu¤u yapraklar bozulmufl veya okunamaz bir halde olabilir ya da yazar›n ad›ndan hiç söz edilmeyebilir. Bu durumda eserin içeri¤inden bilgi edinilmeye çal›fl›l›r. Örne¤in, belli tarih aral›¤›ndaki olaylar› konu edinen bir eserde, yazar›n belli bir memuriyeti icra etti¤inden söz ediliyorsa, ad›n›n belirlenmesi kolaylafl›r. Belirtilen

Tarih araflt›rmalar›nda kullan›lacak malzemenin belge de¤eri tafl›y›p tafl›mad›¤› ve malzemenin içerisindekinin do¤ru olup olmad›¤›n›n tespit edilmesi için “iç elefltiri ve d›fl elefltiri” yap›lmas› zorunlulu¤u vard›r.

44

Tarih Metodu

tarihler aras›nda, o memuriyette bulunan kifliler belirlenir. Fakat bazen tespitin tam yap›labilmesi için olay›n ay ve gününün bilinmesi de zorunlu olabilir. Çünkü ayn› y›l içinde ayn› görevde bulunan birden fazla kifli bulunabilir. Bu durumda yazar›n ad›n›n belirlenmesi güçleflir, hatta imkâns›zlaflabilir (Kütüko¤lu, 1995: 28-29). Kütüphanelerde bulunan eserlerin adlar›n›n ve yazarlar›n›n belirlenmesi uzmanlarca gerçeklefltirilen bir ifltir. Bununla beraber eserlerin adlar›n›n ya da yazarlar›n›n tam belirlenemedi¤i durumlara da rastlanmaktad›r. Bu yüzden araflt›rmac› kütüphane kataloglar›na güvenmemeli ve mutlaka kendi kriti¤ini de yapmal›d›r.

Eserin Yaz›l›fl Tarihinin Belirlenmesi Eserin tan›t›c› unsurlar›n›n belirlenmesi aflamas›nda, bilinmesi gereken bir di¤er nokta eserin yaz›l›fl tarihidir. Bu k›s›m, ço¤unlukla yazma eserlerin sonunda fera¤ kayd› (kolofon) denilen bölümde yer al›r. Kolofonda bulunan tarih, eserin esas yaz›l›fl tarihi olabilece¤i gibi o nüshan›n kopya edildi¤i tarih de olabilir. Eserin ilk yaz›lan nüsha m›, kopya m› oldu¤unun ay›rt edilebilmesi, kolofonda verilen tarihin yazar›n yaflad›¤› tarih aral›¤› ile karfl›laflt›r›lmas›yla mümkün olabilir. Örne¤in, Nizamü’l-Mülk’ün Siyasetnamesi’nin bir nüshas›nda h. 860 tarihi yaz›l›d›r. Nizamü’lMülk, h.485 y›l›nda öldü¤ü bilindi¤ine göre bu eserin daha sonraki y›llarda kopya edilen bir nüshas› oldu¤unu göstermektedir. Baz› eserler yazar› hayatta iken de kopya edilmifllerdir. Bu durumda, kolofonda yazardan söz eden ibarelere dikkat etmek gerekir. Yazar› yücelten, ondan üçüncü flah›s gibi söz eden ibareler, elde bulunan eserin kopya oldu¤unun birer göstergesidir. Çünkü yazarlar›n kendi kaleme ald›klar› eserlerde, isimleri daha mütevazi bir flekilde geçer. Eserlerin yazarlar› taraf›ndan kaleme al›nan nüshalar› müellif nüshas› ad›n› al›r ve her zaman kopyalar›ndan daha de¤erlidir. (Çandarl›o¤lu, 2003:63). Bir eseri kopyalama ifline istinsah; kopyay› yapana de müstensih denilir. Kopya bir eserin sonunda müstensihin ismi de bulunabilir. Bu yüzden eserin yazar› ile müstensih kar›flt›r›lmamal›d›r.

Eserin Yaz›ld›¤› Yerin Belirlenmesi Eserin yaz›l›fl tarihinin tespitinden sonraki aflama yaz›ld›¤› yerin belirlenmesidir. Eserin yaz›ld›¤› yer genellikle kolofonda belirtilmifltir. Kolofonda bu konuda bilgi yoksa burada baz› tahminlerde bulunulabilir. Eserin dil ve flive özellikleri, yaz›n›n karakteri yaz›ld›¤› bölgenin belirlenmesinde önemli rol oynar. Örne¤in, Anadolu’da yaz›lan bir eserle K›r›m’da yaz›lan bir eseri dil bak›m›ndan rahatl›kla birbirinden ay›rabiliriz. Ayn› flekilde Arap harfleri ile yaz›lan eserler yaz› karakterine göre hangi bölgede yaz›ld›klar› anlafl›labilir. SIRA S‹ZDE

D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

1

Bir eserde yazar›n ad› nas›l belirlenir? SIRA S‹ZDE

Kaynak Tahlili

D Ü fi Ü N E L ‹ M Eserin Orijinalli¤inin Belirlenmesi: eserin ad›, yazar›n›n, yaz›l›fl tarihinin ve yaz›ld›¤› yerin belirlenmesinden sonra eserin kaynak olarak de¤erinin belirlenmesi S O R U Burada öncelikle dikkat edilmesi gereken nokta eserin orijinal aflamas›na geçilir. mi yoksa nakledilmifl mi oldu¤unun ortaya konulmas›d›r. Birinci elden kaynaklar›n bir k›sm›nda yazarlar baflka kaynaklardan yapt›klar› D‹KKAT nakilleri, yazarlar›n ya da eserlerin adlar›n› vererek, göstermifllerdir. Bu durum, yap›lan nakillerin sa¤l›kl› olup olmad›¤›n›n belirlenmesi aç›s›ndan önem tafl›r. Yazar, SIRA S‹ZDE e¤er yararland›¤› kaynaklar›n adlar›ndan söz etmemiflse, bu durumda anlat›lan bilgiler, döneme ait ana kaynak kabul edilen eserlerdeki bilgilerle karfl›laflt›r›l›r. Ayn› karfl›laflt›rma eserdeki dil, üslup ve cümle kurulufllar› aç›s›ndan da yap›l›r. Olduk-

N N

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

TELEV‹ZYON

45

3. Ünite - Kaynaklar›n Elefltirisi ve Yöntem Tart›flmalar›

ça güç ve uzun zaman alan bu çal›flmalar sonucunda, eserin ne kadar›n›n orijinal, ne kadar›n›n aktarma oldu¤u ortaya ç›kar. E¤er eserin orijinal oldu¤u sonucuna var›l›rsa, tarihe yeni bilgiler katacak ya da bilinenleri de¤ifltirecek bir kayna¤a kavuflulmufl olur. Bir eserin orijinalinin bulunmad›¤› durumlarda orijinale en yak›n olan› de¤erlidir. Kopyalar aras›nda en de¤erli olan›n›n tespit edilmesi iki yolla yap›lmaktad›r. Birincisi “tenkildi metin” di¤eri de karfl›laflt›rmad›r.

Kopyalar Aras›nda En ‹yi Nüshan›n Belirlenmesi Eserin yazar taraf›ndan kaleme al›nan nüshas› her zaman güvenilir olan›d›r. Bu nüshan›n bulunmad›¤› durumlarda eserin orijinaline en yak›n olan› di¤erlerinden daha de¤erlidir. Fakat bu yak›nl›¤›n belirlemesi, kopyalar aras›ndan en iyi nüshan›n seçilmesi ayr› bir uzmanl›k iflidir. Bunun için izlenen iki yöntem vard›r. Bu yöntemlerden birinde, eserin bütün nüshalar› görülüp, baz› bölümlerine sondajlar yap›larak birbirine benzeyen nüshalar›n içinden en mükemmeli seçilir. Böylece kopya say›s› gerçe¤ine en yak›n olabilirlik aç›s›ndan en aza indirgenir. Kalan birkaç nüsha da kendi aralar›nda karfl›laflt›r›larak, farkl› olduklar› noktalar notlarla gösterilir. Buna “tenkidli metin” denir. Böylece orijinal esere en yak›n metin oluflturulmufl olur. Orijinal nüshaya en yak›n kopyan›n seçilmesi aflamas›nda izlenen ikinci yol, bir nüshan›n de¤iflik yerlerinden seçilen k›s›mlar›n karfl›laflt›r›lmas›d›r. Belirlenen adlar, tarihler ve tabirler, do¤rulu¤undan emin olunan di¤er eserlerle k›yaslanarak, eserin de¤eri ve orijinal nüsha olup olamayaca¤› konusunda bir sonuca var›labilir (Kütüko¤lu, 1995: 31-32; Çandarl›o¤lu, 2003: 64-65). Kopya eserleri, bu tür bir incelemeye tabi tutmadan, sadece kopya edildikleri tarihe bakarak s›n›flamak, araflt›rmac›lar› yanl›fl sonuçlara ulaflt›rabilir. Eserin kopya edildi¤i tarihin, orijinal eserin yaz›m tarihine yak›n olmas›, kopya eserin de¤erini artt›rsa da, bu nüshan›n orijinal esere en yak›n bilgileri içerdi¤i konusunda bize güvenilir bilgi vermez. Çünkü araflt›rmac›n›n eline ulaflan ve ilk kopya oldu¤u san›lan nüshan›n d›fl›nda günümüze ulaflmam›fl baflka nüshalar da bulunabilir. Bu nedenle, kopya eserler üzerinde de incelemelerde bulunarak sonuca varmak, en sa¤l›kl› metottur. Bir eserin orijinal olup olmad›¤›n›n tespit edilmesinde hangi yöntemSIRA izlenmelidir? S‹ZDE

Belgelerin Elefltirisi (Diplomatik Tenkit)

D Ü fi Ü N E L ‹ M Tarihçi araflt›rmalar› s›ras›nda sadece kitaplardan faydalanmaz. Arfliv belgeleri de ana kaynaklar› aras›ndad›r. Bu belgelerin kullan›lmadan önce de¤erlendirilmesinin S O R U yap›lmas› gerekir. Belgenin Gerçekli¤inin Belirlenmesi: belgelerin bir k›sm› as›l metinler olmay›p, içeri¤inde söz edilen zamanda ya da daha sonraki dönemlerde yaz›lm›fl D‹KKAT kopyalard›r. Bunun için öncelikle, belgenin özgün mü, kopya m› oldu¤unun ortaya konulmas› gerekir. Belge özgün ise herhangi bir problem yoktur. Fakat kopya SIRA gerekir. S‹ZDE Osmanise belgeyi iyi bir de¤erlendirmeye tabi tuttuktan sonra kullanmak l› belgeleri söz konusu oldu¤unda kopyaya “suret” ad› verilmektedir. Ancak Osmanl› arflivlerinde bulunan “suret”ler orijinal belge niteli¤indedir. AMAÇLARIMIZ Belgenin Tarihi ve Ç›kt›¤› Yerin Belirlenmesi: Eski belgelerin bir k›sm›nda belgenin yaz›ld›¤› tarih, kimin taraf›ndan kime gönderildi¤i, hangi bürodan ç›kt›¤› gösterilmemifltir. Bu nedenle belgenin bir elefltiriden geçirilmesi K ‹gerekir. T A P Önce belgenin yaz›s› incelenir. Söz gelimi Osmanl› devlet dairelerinde belirli konularda be-

2

N N

SIRA S‹ZDE

D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

TELEV‹ZYON

‹NTERNET

‹NTERNET

46

Tarih Metodu

Ta’lik: Arap alfabesiyle sa¤dan sola yat›k olarak yaz›lan ve harflerin kuyruklar›n›n uzun tutuldu¤u yaz› türü. Genelde fieyhülislaml›k ve ona ba¤l› kurum ve kifliler bu yaz› türünü kullanmaktayd›lar.

lirli yaz› türleri kullan›lm›flt›r. Örne¤in, saraydan ç›kan ferman, hüküm gibi belgeler divani yaz› ile yaz›lm›flt›r. fieyhülislâml›ktan ç›kan yaz›larda ta’lik, defterdarl›kta tutulan hesaplarda siyakat kullan›lm›flt›r. Ayr›ca her dönemin yaz› biçimi farkl› olabilir. Nitekim, Osmanl› Devleti’nin son yüzy›l›nda r›k’a devletin resmi yaz›s› olmufltur. Yani belgenin üzerindeki yaz› türünden, o belgenin hangi bürodan ç›kt›¤› veya hangi dönemde yaz›ld›¤› ile ilgili bilgi edinilebilir (Ercan, 2010: 319-320). Bir belgenin tarihlendirilmesinde kullan›lan ka¤›d›n cinsi ve ebad› da önemli ip uçlar› verir. Çünkü bu noktada devirden devire farkl›l›klar mevcuttur. Ayr›ca belgelerde kullan›lan mühürler tarihlendirmede yard›mc› olurlar. Mühürlere kaz›lm›fl tarihler ve tarihli belgelerde bulunan mühürlerden yap›lan koleksiyonlar da bu konuda baflvurulmas› gereken önemli kaynaklard›r. Bütün bu ipuçlar›n›n yan›nda belgelerin üzerinde kullan›lan bir tak›m iflaretler, belgenin hangi bürodan ç›kt›¤› konusunda araflt›rmac›lara bilgi verebilir. Çünkü Osmanl› belgelerinde çeflitli kalemlerin (bürolar›n) farkl› iflaretleri vard›r (Kütüko¤lu, 1995: 33-34).

Belgelerin ‹flleme Konulup Konulmad›¤›n›n Belirlenmesi Belgelerde belirtilen fikir ve isteklerin uygulamaya geçirilmesi de önemlidir. Bu konudaki araflt›rmalar yine belge üzerinden yap›l›r. Örne¤in her hangi bir kurumun bir konudaki talep yaz›n›n›n ard›ndan ayn› konuda ç›kart›lan üst emir yoksa bu iflleme konulmam›fl bir düflüncedir. Bu nitelikteki bir belgenin elefltiri süzgecinden geçirilmeden kullan›lmas› sak›ncal›d›r. Çünkü belge üzerindeki bilgiler uygulama alan› bulamam›fl, bir düflünceden öteye geçememifltir. Ayn› flekilde bir talebin yerine getirilmesine dair bir emir bulunmas› halinde de, bunun hayata geçirildi¤i anlam› ç›kar›lamaz. Mutlaka o konuda uygulamay› gösteren yeni belgeler veya do¤rudan iflin yap›ld›¤›n›n tespit edilmesi gerekir. Yukar›da sözü edildi¤i flekliyle bir belgenin elefltirisini yapabilmek, yaz› bak›m›ndan paleografyan›n, belgenin flekil özellikleri bak›m›ndan diplomati¤inin bilgi alan›na girmektedir. Bu nedenle bir tarihçinin bu tür yard›mc› bilimlerden de destek almas› flartt›r.

‹ç Elefltiri Buraya kadar yap›lan elefltiri kaynaklar›n d›fl yap›lar›n›n elefltirisidir. Kaynaklar d›fl elefltiriden sonra iç elefltiriye tabi tutulurlar. ‹ç elefltiri tarihi malzemenin içeriklerinin do¤rulu¤unu ve gerçe¤e uygunlu¤unun derecesini tespit etmek için yap›l›r. ‹ç elefltiri özellikle kitap, risale ve belgelere ait bir elefltiridir. Bu elefltiri yazar›n elefltirisi ve olaylar›n elefltirisi olmak üzere iki kademede yap›l›r.

Yazar›n Elefltirisi Yazar›n, kaleme ald›¤› eser üzerinde büyük etkisinin olmas› kaç›n›lmazd›r. Bu nedenle iç elefltirinin birinci basama¤›nda yazar›n hayat›, kiflili¤i ve görüflleri hakk›nda bilgi sahibi olunmas› gerekir ki eser daha iyi anlafl›labilsin. Dini inançlar›, siyasi görüflleri, dünya alg›s› vs. taassup derecesinde olan bir yazar›n, tarafs›z bir eser kaleme olmas› beklenemez. Yazar›n kaleme ald›¤› olaylar› anlat›rken, gerekti¤inde yorum yapabilmesi, onun belirli bir e¤itim ve kültür seviyesinde olmas› ile ilgilidir. Alm›fl olduklar› e¤itim ve kültürel birikimleri aç›s›ndan belirli bir seviyede olmayan yazarlar›n eserlerinde söz ettikleri olaylar› irdeleyebilmeleri, elefltirebilmeleri mümkün de¤ildir. Yazar›n tarafs›zl›¤›n› etkileyen bir di¤er unsur da eserini takdim etti¤i kiflinin ya da onu yetifltiren hocas›n›n görüfllerinin etkisi alt›nda kalmas›d›r. Böyle bir durumda yazar, anlatt›¤› olayla ilgili kiflisel görüflleri farkl› da olsa,

47

3. Ünite - Kaynaklar›n Elefltirisi ve Yöntem Tart›flmalar›

eserinde görüfllerini yans›tamaz. Bu durum ortaya ç›kan eserin güvenilirli¤ini zedeler. Elimizdeki eserin yazar› ile ilgili bir görüfle sahip olduktan sonra s›ra eserde sözü edilen olaylar›n elefltirisine gelir (Çandarl›o¤lu, 2003: 65-66).

Olaylar›n Elefltirisi ‹ç elefltirinin ikinci basama¤›, eserde geçen olaylar›n elefltirisidir. Bu elefltiri yap›l›rken ilk olarak, eserde anlat›lan olaylar farkl› kaynaklarla k›yaslan›r ve bilgilerin do¤ruluk dereceleri tespit edilir. ‹kinci olarak, yazar›n anlatt›¤› olaylar›n kendi gözlemlerine dayan›p dayanmad›¤› belirlenir. Baz› yazarlar flahit olmad›klar› olaylar› bizzat yaflam›fl gibi anlatm›fllard›r. Asl›nda yazd›klar›, kendilerinden önce kaleme al›nm›fl eserlere dayand›r›lm›flt›r. Bu durum yazar›n yaflad›¤› tarih ile eserde anlat›lan olaylar›n geçti¤i tarihlerin karfl›laflt›rmas› yap›larak ortaya ç›kart›labilir. Ya da yazar›n anlat›m›ndaki abart›lardan yola ç›k›larak anlatt›¤› olaylar›n içinde yaflamad›¤› ortaya konulabilir. Örne¤in, anlat›m›nda birbirine çok yak›n tarihlerde, fakat birinden di¤erine k›sa zamanda ulafl›lmas› imkâns›z iki yerde geçen olaylara flahit oldu¤unu ileri süren bir yazar, asl›nda olaylar›n ikisine de flahit olmad›¤›n›n ipuçlar›n› verebilir. (Kütüko¤lu, 1995: 35; Ercan, 2010: 325-326). Olay elefltirisi s›ras›nda dikkat edilmesi gereken üçüncü nokta yazar›n ne söyledi¤ini de¤il, ne söylemek istedi¤ini anlayabilmektir. Çünkü baz› yazarlar yazamad›klar› fleyleri baflka bir söylemle anlatm›fllard›r. Bu flekilde yaz›lm›fl imal› sözleri fark etmek, yazar›n gerçek düflüncelerini yakalamakla olur. Buna tefsir, yorumlama ad› verilir (Halk›n, 1989: 24-25). Olaylar›n elefltirisi yap›l›rken hangi ifllemler yap›l›r?

Eserin De¤eri Hakk›nda Sonuca Var›lmas›

SIRA S‹ZDE

3

D Ü fi Ü N E L ‹ M

‹ncelenen eserin içinde söz edilen olaylar, o devrin tan›nm›fl kaynaklar›na uyuyorsa, eserin verdi¤i bilgilerin güvenilirli¤inden flüphe edilmemesi gerekir. Bununla S O R U fazla ya da beraber incelenen eserde, döneme ait kaynaklarda geçen bilgilerden eksik bilgiler varsa, bunun nedenlerinin araflt›r›lmas› zorunludur. Bu durum tarihi olaylar›n ak›fl›n› göstermek amac› ile özellikle mi yap›lm›flt›r? Yoksa kullanD ‹ K K Aeserin T d›¤› kaynaklardaki eksikliklerin bir yans›mas› m›d›r? Ya da yazar baz› olaylar› önemsemedi¤i için eserinde yer vermemifl midir? Bu tür sorulara verilecek yan›tlar SIRA S‹ZDE eserin sa¤l›kl› bir kaynak olup olmad›¤› noktas›nda araflt›rmac›lara önemli ipuçlar› verecektir. Nitekim incelenen döneme ait di¤er kaynaklarda söz edilen önemli bir olay, üzerinde araflt›rma yap›lan eserde aktar›lm›yorsa ya AMAÇLARIMIZ da di¤er kaynaklarda bulunmayan bir olay özellikle incelenen eserde vurgulan›yorsa, elefltirisi yap›lan esere flüphe ile yaklaflmak gerekir. Elefltirisi yap›lan eserde görülen eksiklikler nedeni ile bu eserin K ‹ T Akullan›lmamaP s› söz konusu olamaz. Önemli olan incelenen eserlerde sözü edilen görüflleri k›yaslayarak, eksikliklerini veya fazlal›klar›n› ortaya koyabilmektir.

N N

TELEV‹ZYON

SOSYAL B‹L‹MLERDE YÖNTEM TARTIfiMALARI “Sosyal bilimler d›fl›ndaki profesyoneller de dahil olmak üzere pek çok insan flunu sorar: Sosyal bilimler gerçek bilim midir? Yaln›zca do¤a bilimlerini (fizik, kim‹NTERNET ya, biyoloji gibi) bilim olarak düflünürler” (Neuman, 2003: 117). Bu k›sa al›nt›da sözü edilen sorgulama 19. yüzy›ldan beri yap›lmaktad›r. Tarih, sosyoloji ve di¤er sosyal bilimlerin do¤a bilimleri gibi gerçek bilim say›l›p say›lamayacaklar› her za-

SIRA S‹ZDE

D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

‹NTERNET

48

Tarih Metodu

19. Yüzy›lda do¤a bilimlerinde kullan›lan yöntemler bilimsel olman›n temel flart› say›lm›flt›r. Bu nedenle tarih ve sosyoloji gibi sosyal bilimlerin do¤a bilimleri gibi bilim say›l›p say›lamayacaklar› sürekli tart›fl›lm›flt›r.

man tart›flma konusu olmufltur. Bu tart›flmalar ise genel olarak gerçeklik ile ilgili do¤ru ve nesnel bilgiye ulaflman›n yaln›zca do¤a bilimlerinde kullan›lan ampirik/deneysel araflt›rma yöntemleri taraf›ndan sa¤lanabilece¤i yönünde, özellikle 19. Yüzy›lda hakim olan ve k›smen günümüze kadar gelen bir düflünceden kaynaklanm›flt›r (Su¤ur, 2010: 33) “Sosyal bilimde bilim nerede?” sorusu, toplumsal araflt›rma yöntemlerini ö¤renmek isteyen herkesi ilgilendirmektedir. Çünkü sosyal bilimi bilimsel yapan, araflt›rma yöntemidir. Bu bak›mdan çok çeflitli sosyal bilim anlay›fl› ve yöntemi bulunmaktad›r. Günümüzde sosyal bilim anlay›fl› ve yöntemleri; Avrupa merkezli bir yaklafl›m ile pozitivist, yorumlay›c› ve elefltirel olmak üzere üç grup halinde s›n›fland›r›lmaktad›r.

Pozitivist Sosyal Bilim Yöntemi Auguste Comte (1789-1857) taraf›ndan gelifltirilen pozitivizm, toplumsal yaflam›n do¤al yaflama benzer bir nesnel gerçekli¤i oldu¤u yönünde temel bir varsay›ma dayan›r. Bu aç›dan pozitivizm do¤a bilimlerinde kullan›lan niceliksel bilgiye dayal› bilimsel yöntemin sosyal bilimlerde de kullan›labilece¤ini savunur. Auguste Comte’un do¤al yaflamla toplumsal yaflam aras›nda temel bir fark görmeyen, bu nedenle de her ikisinin tek bir evrensel yöntem arac›l›¤› ile araflt›r›l›p aç›klanmas› gerekti¤ini öne süren görüflü, pozitivist sosyal bilim yönteminin dayand›¤› en önemli varsay›mlardan biridir (Su¤ur, 2010:34). Pozitivistler, do¤al yaflam ile toplumsal yaflam aras›nda bir süreklilik oldu¤unu öne sürerler, bu aç›dan da do¤al gerçeklik ile toplumsal gerçeklik aras›nda temel bir fark görmezler. Toplumsal gerçeklik t›pk› do¤al gerçeklik gibi d›fl dünyada bireylerin istek ve iradelerinden ba¤›ms›z olarak mevcuttur. Ba¤l› oldu¤u yasalar de¤iflmez niteliktedir. Tek tek bireylerin isteklerine göre flekil almaz. Pozitivist sosyal bilim yöntemi; toplumsal yaflamda fiziksel dünyadaki yerçekimi yasas›na benzer olaylar› temellendiren belirli toplumsal yasalar›n oldu¤unu benimser. Buradan hareketle, insan davran›fllar›n›n da nedensel yasalara dayan›larak aç›klanaca¤›n› ileri sürer. Bütün pozitivist kaynaklarda görülece¤i gibi yasa temelli bir nedensel aç›klama biçimi söz konusudur. ‹ki fley aras›ndaki nedensel iliflki, varsay›lan do¤al nedensel yasalar›n bir sonucudur. Pozitivist sosyal bilim yaklafl›m›n› benimseyen araflt›rmac›lar, insan davran›fllar›n› ve toplumsal yaflam› yöneten nedensel yasalar›n keflfedilmesi ile birlikte gelecekle ilgili öngörüler yap›labilece¤ini öne sürerler. Böylelikle olaylar›n kontrol edilebilece¤ine, gelece¤in tasarlanabilece¤ine inan›rlar. Pozitivist sosyal bilim yöntemi, d›flsal olarak ele ald›¤› toplumsal gerçeklik hakk›nda deney, gözlem ve benzeri tekniklerle bilgiye ulaflmaya çal›fl›r. Deney ve gözlem sonucu elde edilen ampirik bilginin de bilimsel geçerlili¤i olan tek bilgi oldu¤unu ve ancak bu yolla elde edilen bilginin, araflt›rmac›lar›n de¤er yarg›lar›ndan ba¤›ms›z, nesnel bir bilgi olabilece¤ini savunur (Su¤ur, 2010: 35). Pozitivistlere göre yaln›zca gözlenebilen, ölçülebilen ve s›n›flanabilen olgular›n bilimsel bir gerçekli¤i vard›r ve toplum hakk›ndaki do¤ru gerçekler ancak bilimsel yöntemlerle keflfedilip analiz edilebilir. Bu nedenle bilimsel bilgi ile yayg›n kan› veya sa¤duyu aras›nda kesin bir ayr›m yap›l›r ve bilimsel bilginin “de¤erlerden” tamamen ba¤›ms›z oldu¤u savunulur. Ünlü pozitivist Emile Durkheim (1858-1917), Sosyolojik Yöntemin Kurallar› adl› kitab›nda, bilim d›fl›nda oluflmufl olan kavramlar›n kullan›lmas›ndan özenle kaç›n›lmas›n› ve s›radan insan›n zihninde hüküm süren temelsiz de¤erlerden kendini özgürlefltirmesi gerekti¤ini belirtir (Neuman, 2010:124-125).

3. Ünite - Kaynaklar›n Elefltirisi ve Yöntem Tart›flmalar›

Pozitivist sosyal bilim yöntemine göre, do¤a bilimleri ile sosyal bilimler aras›ndaki temel farkl›l›k çal›flma konular›n›n ve araflt›rma nesnelerinin ayr› olmas›ndan ileri gelmektedir. Dolay›s›yla farkl› araflt›rma tekniklerinin kullan›lmas› zorunlulu¤u vard›r. Pozitivist yaklafl›m›n en ünlü temsilcisi olan Auguste Comte, do¤a bilimleriyle sosyal bilimler aras›ndaki ikicili¤i ortadan kald›rmaya çal›flm›flt›r. O, farkl› bilim dallar›n›, bir bütünün parçalar› gibi görerek birlefltirmek istemifltir. Kurucular›ndan biri say›ld›¤› sosyoloji bilimini do¤a bilimleri modeline göre flekillendirmeye çaba göstermifltir. Auguste Comte’u buna iten etkenlerden biri o ana kadar insan ve toplum konular›nda metafizi¤in etkisidir. Di¤er bir etken ise toplumun “özgül do¤a yasalar›n›n iflleyifliyle evrim geçiren” kolektif bir organizma olmas›d›r. (Swingewood, 1998: 71). Comte, fikir sistemati¤ini toplumsal yaflam›n da do¤a yasalar›na benzeyen nedensel yasalar›n varoldu¤u üzerine kurmufltu. Bu noktada Comte’un pozitivist sosyolojisinin temel amac›, tarihsel ve toplumsal geliflmenin temelinde yatan ve toplumsal evrimi yöneten nedensel yasalar› keflfetmekti. Bunun için de sosyoloji bilimine önemli bir ifllev yüklemifltir. Pozitivist yöntemi sadece sosyoloji için de¤il, tüm bilimler için zorunlu görmüfltür. Pozitif Felsefe Dersleri adl› eserinde bütün bilim dallar›ndaki insan bilgisinin nas›l üç hâl yasas› olarak tan›mlad›¤›n›, üç ayr› aflamadan nas›l geçerek evrimleflti¤ini ve sonunda pozitif bilimsel yöntem aflamas›na eriflti¤ini yazar. Auguste Comte’un insan toplumlar› için önerdi¤i evrimsel geliflme modeline göre insan düflüncesi ve insan toplumlar› üç temel aflamadan geçerek ilerlemifllerdir. Bu aflamalar flunlard›r: a. Teolojik aflama: Bu aflamada insan düflüncesi her fleyi do¤aüstü güçlerle aç›klamaya çal›fl›r. b. Metafizik aflama: ‹kinci s›radaki bu aflamada ise insan düflüncesi sosyal veya fiziksel tüm olgu ve olaylar› soyut güçlerle aç›klamaya çal›fl›r. c. Pozitif aflama: ‹nsan düflüncesinin ulaflt›¤› son noktay› ifade eder. ‹nsan düflüncesi bütün olgu ve olaylar› bilimsel (evrensel yasalara dayal›) olarak aç›klamaya çal›fl›r. Auguste Comte’a göre bu aflamada insan düflüncesi pozitif bilim sayesinde do¤aüstü ve soyut güçleri reddederek gözlemlenebilen, s›n›flanabilen ve ölçülebilen olgular aras›ndaki mevcut iliflkiyi a盤a ç›karmaya çaba gösterir. Bu iliflkileri evrensel yasalar içerisinde sistemlefltirmeye çal›fl›r. Auguste Comte, bu yöntem arac›l›¤›yla gözlemlenebilen toplumsal olgular aras›ndaki nedensel iliflkilerin, do¤a bilimcileri taraf›ndan keflfedilen do¤a yasalar›na benzer flekilde, keflfedilebilece¤ine ve bu sayede toplumsal gerçeklik hakk›nda do¤ru bilgiye ulafl›labilece¤ine inanm›flt›r. Bu yüzden de toplumsal dünyay› araflt›rmada do¤a bilimsel yöntemin yan› s›ra tarihsel yöntemin de kullan›lmas› gerekti¤ine inanm›flt›r. Toplumu biyolojik bir organizmadaki sisteme benzetmifltir. Sosyal gerçekli¤in t›pk› do¤ada oldu¤u gibi bir düzenlilik içerdi¤ini vurgulam›flt›r. Oluflturdu¤u düflünce sistemati¤ini kaç›n›lmaz olarak tarihle iliflkilendirmifltir. S›n›fland›rd›¤› bilimler sistemati¤i içinde tarih ad›yla bir bilime yer vermemesine ve onun yerine sosyolojiyi geçirmesine ra¤men (Özlem, 2004:151) özellikle ilerleme düflüncesini içeren sosyal dinami¤in anlafl›labilmesi için tarih disiplinini bir yöntem olarak kullanm›flt›r. Zaman zaman bu yöntem tarih disiplinini bir alt kategori olmaktan ç›karak belirleyici olmufltur. Dolay›s›yla sosyoloji yasalar› ile tarihin yasalar› aras›nda bir özdefllik iliflkisi söz konusu olmufltur. Yani tarih, Auguste Comte’un tasar›m›nda, hem bir araç hem de bir üst belirleyicidir (Aysever-Barutçu, 2003:58).

49

50

Tarih Metodu

Emile Durkheim’in toplumla ilgili araflt›rmalarda kullan›lacak yöntemi inceledi¤i Sosyolojik Yöntemin Kurallar› adl› kitab› bu alanla ilgili yap›lm›fl en önemli ve etkili çal›flmalardan biri olarak kabul edilir.

Bu ak›m›n en önemli takipçilerinden Emile Durkheim, toplumu bir bütün oluflturmak amac›yla farkl› ifllevler üstlenmifl parçalardan oluflan biyolojik bir organizmaya benzetmifltir. Buradan hareketle toplumun onu oluflturan bireylere indirgenemeyecek nitelikte ba¤›ms›z bir gerçekli¤i oldu¤unu tasavvur etmifltir. Toplumun bireylerin üstünde ve bireyler üzerinde kolektif nitelikteki toplumsal olgular arac›l›¤›yla yapt›r›m gücüne sahip oldu¤una inanm›flt›r. Hatta bask›c› ve s›n›rland›r›c› bir gücü oldu¤unu da belirtmifltir. Örne¤in, din, aile, e¤itim kurumlar, hukuk, ahlâk, inançlar, görenekler bireylerin d›fl›nda ve kendilerini onlara zorla kabul ettirme özelli¤ine sahip olan toplumsal olgular olarak s›ralam›flt›r (Durkheim, 1985:42-47). Durkheim, toplumsal yaflam›n incelenmesinde toplumsal olgular›n araflt›r›lmas›nda ve aç›klanmas›nda nedensel ve ifllevsel olmak üzere iki farkl› yöntem üzerinde durmufltur. Bunlardan birincisi, toplumsal olgular›n nedenlerinin baflka toplumsal olgularda aranmas›d›r. ‹kincisinde ise, toplumsal olgular›n toplumun ihtiyaçlar›n›n karfl›lanmas› aç›s›ndan sahip olduklar› ifllevlerin araflt›r›lmas›d›r. K›saca Durkheim’da toplumsal düzen ve dayan›flma bir toplumun öncelikli ihtiyaçlar› aras›nda gelmektedir. Toplumda düzen ve dayan›flman›n kayna¤› ise iflbölümü ve uzmanlaflmad›r (Durkheim, 1985: 114-125). Burada benzeflmeye dayal› basit bir iflbölümünün oldu¤u geleneksel toplumlarda mekanik dayan›flma, farkl›laflmaya dayal› karmafl›k bir iflbölümünün ve uzmanlaflman›n oldu¤u modern toplumlarda ise organik dayan›flma söz konusudur. Emile Durkheim’a göre do¤a bilimlerinde oldu¤u gibi sosyolojide de toplumsal olgular› aç›klayan teorilerin s›nanabilir olmas› çok önemlidir. Bir toplumsal olgunun baflka bir toplumsal olgunun nedeni oldu¤unu kan›tlamada “dolayl› deneyleme ya da karfl›laflt›rmal› yöntemi” kullanm›flt›r. Durkheim, araflt›rmalar›nda “efl anl› de¤ifliklikler yöntemi” olarak adland›r›lan bir yöntem kullan›r ve bu yöntemi “toplum bilimsel araflt›rmalar›n en üstün arac› olarak” nitelemifltir (Durkheim, 1985:143-144). Pozitivist yaklafl›m›n iki önemli temsilcisinin yöntemleri bir hayli elefltirilmifltir. Auguste Comte’un toplumsal olgular›n tabi oldu¤u yasalar›, insan iradesinden ve özerkli¤inden ba¤›ms›z, nedensel bir belirleyicilik ile aç›klamaya çal›flmas› kat› ve yetersiz bulunmufltur. Durkheim’in ise toplumsal olgular›n nesne gibi ele al›nmas› gerekti¤i yönündeki görüflü hümanist olmad›¤› ve pozitivist bilim anlay›fl›n›n s›n›rl› anlat›m›n› aflamad›¤› gerekçesiyle elefltirilere u¤ram›flt›r.

Yorumlay›c› Sosyal Bilim Yöntemi Yorumlay›c› sosyal bilimin temelleri Alman sosyolog Max Weber’e (1864-1920) hatta Alman filozof Wilhelm Dilthey’e (1833-1911) kadar gitmektedir. Ortaya ç›kt›¤› andan bafllayarak günümüze kadar güncelli¤ini korumaktad›r. Yorumlay›c› sosyal bilim yöntemi birçok noktada pozitivist sosyal bilim yöntemini elefltirmektedir. Bu elefltirilerin bafl›nda do¤a bilimlerinin yaklafl›m ve yöntemlerinin insan bilimleri için bir sorun oluflturmas› gelmektedir. Buna göre do¤a mekanik yasalara uyarken, insan verdi¤i kararlarla eylemini gerçeklefltirir. ‹nsan›n eylemlerinden yola ç›karak neye karar vermifl oldu¤u, onun ancak eyleminin gerisindeki niyet a盤a ç›kar›larak keflfedilebilir (Neuman, 2010:130; Aysevenler-Barutçu, 2003:102). Pozitivist sosyal bilimin aksine yorumlay›c› sosyal bilim, hermeneutik (yorum bilgisi) olarak adland›r›lan bir teori ve yöntemle ba¤lant›l› olarak geliflmifltir. Sözlük anlam›, anlafl›lmas› zor olan› basit ve aç›k hale getirme anlam›na gelen hermeneutik, insan bilimlerinde (felsefe, sanat tarihi, din çal›flmalar›, dil bilim ve edebi-

3. Ünite - Kaynaklar›n Elefltirisi ve Yöntem Tart›flmalar›

51

yat elefltirisi) genifl yer tutmaktad›r. Sözlü, yaz›l› veya görsel bir metnin veya “malzemenin” içinde bulunan do¤ru ve gerçek anlam›n keflfedilmesi amac›yla “metnin” ayr›nt›l› incelenmesini öngörmektedir. Di¤er bir anlat›mla hermeneutik kavram› insan eylemlerini, insan eliyle yap›lm›fl “fleyleri” veya yaz›lm›fl metinleri yorumlamaya yönelik teori ve yöntemi kapsamaktad›r (Neuman, 2010:130-131). Yorumlay›c› sosyal bilimin kurucular›ndan biri olan Wilhelm Diltey’e göre, do¤a bilimleri ve kültür (tin) bilimleri olmak üzere iki çeflit bilim vard›r. Do¤a bilimleri aç›klamaya yönelik iken, kültür bilimleri ise insan›n yarat›p içinde yaflad›¤› tarihsel, toplumsal, kültürel gerçekli¤i anlamaya çal›flmaktad›r. Kültür alan› veya kültür bilimleri, do¤a bilimlerinin genellefltirici, aç›klay›c› yöntemlerine sahip de¤ildir. ‹nsan toplumunu ve insan kültürünü bir do¤al belirlenimin sonucu gibi görmez (Özlem, 1990: 14, 29). Bu nedenle aç›klaman›n ötesinde anlama, hedef olarak seçilmifltir.

Yorumlay›c› sosyal bilim, 19. Yüzy›lda ortaya ç›kan bir anlam kuram› olan Hermeneutik (Yorum Bilgisi) ile iliflkilidir.

SIRA S‹ZDE en önemli Yorumlay›c› sosyal bilim yöntemi ile pozitivist sosyal bilim yöntemi aras›nda fark nedir?

4

D Ü fi Ü N E L ‹ M

Yorumlay›c› sosyal bilim takipçilerine göre, insanlar kendileri taraf›ndan yarat›lan ve paylafl›lan anlamlardan oluflan kültürel sistemler içinde yaflarlar ve bu baO R U k›mdan davran›fllar› da nesnelerin veya kültürden yoksun di¤erScanl›lar›n hareketleri gibi tepkisel veya içgüdüsel hareketler olarak ortaya ç›kmazlar. ‹nsan davran›fllar›n›n ço¤u belirli amaçlarla veya de¤erlerle iliflkili, anlaml› toplumsal eylemler D‹KKAT olarak ortaya ç›kar. Bundan dolay› da toplumsal eylemler nesnelermifl gibi ele al›narak aç›klanamazlar. Pozitivistler toplumsal gerçekli¤i, gözlemlenebilir, alg›lanaSIRA S‹ZDE bilir olarak de¤erlendirirken, yorumlay›c› sosyal bilim yöntemini benimseyenler, toplumsal gerçekli¤i bireylerin anlaml› eylemleri sonucu olufltu¤unu savunmaktad›rlar. Bireylerden ba¤›ms›z olmad›¤›n›, gözlemlenebilen, alg›lanabilen AMAÇLARIMIZ ve say›larla gösterilebilen bir niteli¤e sahip olmad›¤›n› öne sürmektedirler. Bireylerin dünyaya atfettikleri anlamlar› temsil eden sembollerin aç›klay›c› oldu¤unu belirtmektedirler. Ayr›ca toplumsal gerçekli¤in, toplumsal uzlafl› ve yorumlama K ‹ T A P süreçlerine ba¤l› olarak sürekli de¤iflebilece¤ini de iddia etmektedirler (Su¤ur, 2010:42). Yorumlay›c› sosyal bilim araflt›rmac›lar›, genellikle kat›l›mc› gözlem ve saha araflt›rmalar›nda veriler toplayarak, elde ettikleri verileri yorumlamaktad›rlar. Bu TELEV‹ZYON yaklafl›mda, sosyal bilimlerin do¤a bilimlerindeki gibi “nomolojik” (yasa ba¤›ml›) ve nedensel bir aç›klamayla de¤il, anlamaya dayanan bir içeri¤e sahip oldu¤u aç›kt›r. Öte yandan yorumlay›c› sosyal bilim yöntemine göre, toplumsal düzen, do‹ N T E Rbireylerin NET ¤al bir düzen de¤il, kurulu veya kurgusal bir düzendir ve bu aç›dan dünyay› yorumlamalar›n›n d›fl›nda bir toplumsal gerçeklik yoktur. Bireylerin dünyay› anlamland›rma ve yorumlama çabas›, dünyan›n sosyal bir gerçeklik olarak da varolmas›n› sa¤layacakt›r. Ayr›ca de¤erlerden ar›nman›n olanakl› olmad›¤› ve bu yönüyle pozitivistlerin “de¤erlerden ar›nma mümkündür” söylemine karfl› ç›k›ld›¤› anlafl›lmaktad›r. Yukar›da da belirtildi¤i gibi, yorumlay›c› sosyal bilim yönteminin çeflitli temsilcileri bulunmaktad›r. Wilhelm Dilthey’den baflka en önemli temsilcisi Alman sosyolog Max Weber’dir. Hermeneuti¤i bir yöntem olarak kullanan Max Weber’in amac› metin çözümlemesi de¤il, anlama üzerine kurulu, amac› nedensel aç›klama olan bir sosyolojidir. Bu bak›mdan pek çok aç›dan pozitivizmden farkl›laflan ve ona elefltirel bakan bir yöntem benimsemifltir.

N N

SIRA S‹ZDE

D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

‹NTERNET

52

Tarih Metodu

Max Weber, “ideal tipi” belirli bir tarihsel dönemde ortaya ç›kan olaylar› analiz etmek amac›yla araflt›rmac›n›n gerçeklik hakk›nda sahip oldu¤u kan›tlara ve gözlemlere dayanarak gelifltirdi¤i yöntemsel araç olarak tan›mlar.

SIRA S‹ZDE

D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

Weber, hermeneutik gelene¤in do¤a bilimleri kültür bilimleri ayr›m›n› benimseyerek, kültür bilimlerinde araflt›rmac›n›n inceledi¤i toplumun bir parças› olmas› ve bu aç›dan da araflt›rma nesnesinin konusu içinde yer almas› problemati¤ini vurgular. Araflt›rmac›, seçicili¤i ve alg›s›yla konusunu olufltururken, di¤er yandan onun içinde yer almakla konusu taraf›ndan belirlenmektedir (fiimflek, 2011:164). Weber, düflünebilme yetisine sahip olan insanlar›, kendi toplumsal dünyalar›n› yaratan kültürel varl›klar olarak tan›mlamaktad›r. Bireylerin anlaml› eylemleri üzerine toplumsal kurumlar, yap›lar ve bizatihi toplumun kendisi kurulmaktad›r. Weber aç›s›ndan sosyolojinin temel sorunu, anlam ve aç›klaman›n birlefltirilmesidir. Tarih ve sosyoloji, de¤er-eylem iliflkisinden hareket ettikleri için anlamac› bilimlerdir. Weber, bazen “aç›klay›c› anlama” bazen de “motifleri rasyonel olarak anlama” dedi¤i nedensel anlamay› flöyle tan›mlamaktad›r: “Biz 2 × 2 = 4 ifadesini kullanan birisinin bu ifadeyi hangi anlamda kulland›¤›n› veya bunu neye dayanarak kan›tlad›¤›n› motiflerine bakarak anlar›z. Bu ifadenin ticari bir ifllem, bilimsel bir kan›tlama, teknik bir hesap veya benzeri bir eylemle ilgili oldu¤unu gördü¤ümüz ve böyle bir ilginin bizce kavramsal olarak anlafl›labilir bir anlam›n mevcut oldu¤unu varsayd›¤›m›z sürece, ifade sahibinin kesinlikle böyle bir ilgi do¤rultusunda hareket etti¤ini belirtebiliriz. Bu demektir ki, bize kavramsal olarak anlafl›labilir bir anlam ba¤lam› kazand›r›lm›flt›r.” (Özlem, 1990: 82-83). Weber, insan eylemlerini “anlaml›” toplumsal eylemler olarak de¤erlendirmekte ve bu noktada anlama yöntemini sosyal bilimlerin en önemli yöntemi olarak görmektedir. Yukar›da belirtildi¤i gibi, anlama yöntemini de “an›nda veya do¤rudan gözlem yoluyla anlama” ve “aç›klay›c› anlama” olarak da ikiye ay›rmaktad›r (Özlem, 1990:132). Weber, toplumsal eylemin yorumlan›p aç›klanmas› sürecinde do¤a bilimlerinde kullan›lan yasa benzeri kavramlar yerine ideal tip olarak bilinen bir kavramsal/yöntemsel arac› kullan›lmas› gerekti¤ini vurgulam›flt›r. ‹deal tiplerden yaln›zca sosyolojide de¤il, tüm sosyal bilimlerde de tarihsel, toplumsal ve kültürel gerçekli¤i anlamada kullan›lacak olan temel bilimsel kavramlar ve yöntemsel araçlar olarak söz etmektedir. Weber, toplumsal eylemi analiz etmek üzere; geleneksel, duygusal, de¤erle iliflkili ak›lc› ve amaçsal ak›lc› kavramlar› ortaya atm›flt›r. Weber en çok ak›lc› eylem üzerinde durmufltur. Ak›lc›/rasyonel eylemi aç›kça bir amaca kilitlenmifl ve bu amaca ulaflmay› sa¤layacak en uygun araçlar› seçmifl, hesapl› ve planl› düflünmeye dayal› bir eylem tipi olarak de¤erlendirmifltir. Weber, karfl›laflt›rma yöntemine (özellikle de tarihsel karfl›laflt›rma yöntemine) büyük bir önem vermifltir. Karfl›laflt›rma yönteminde ideal tip kavramlar›n›n “say›s›z süreçlerin karfl›laflt›r›lmas› sonucu” oluflturulmas›nda ve toplumsal gerçekli¤in oluflturulan bu ideal tiplerle karfl›laflt›r›larak anlafl›lmas›nda “vazgeçilmez bir denetleme yöntemi” oldu¤unu öne sürmüfltür (Özlem, 1990:135-136). Ayr›ca bilimsel etkinli¤in de¤erlerden ar›nd›r›lmas›n›n önemine dikkati çekmifltir. Ona göre ahlâki ya da dinsel amaçlarla bilim yap›lmaz. Çünkü bunlar olan ile de¤il, olmas› gereken SIRA S‹ZDE ile ilgilenirler. Olan ile olmas› gereken yer de¤ifltirdi¤inde bilimin olana¤›n›n ortadan kalkt›¤›na inanm›flt›r. Bilimsel etkinlik bu bak›mdan dünyay› yorumlaman›n en iyi biçimi ideoloji ve din, baflka biçimde ayn› fleyi yaparlar. Bilim de D Ü fi Üde¤ildir; NEL‹M onlar kadar, ait oldu¤u tarihsel/toplumsal dönemin ürünüdür ve bunu üzerinde tafl›r. K›saca Weber’in sosyal bilimler yönteminde, nedensel/anlamac›, yorumlamac› S O R U ve karfl›laflt›rmac› anlay›fl egemendir. Max Weber’inD anlamac› ‹ K K A T ve yorumlamaya dayal› yöntemi hakk›nda ayr›nt›l› bilgi edinmek için flu kitab› okuyunuz. Do¤an Özlem: (1990), Max Werber’de Bilim ve Sosyoloji, ‹stanbul.

N N

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

3. Ünite - Kaynaklar›n Elefltirisi ve Yöntem Tart›flmalar›

53

Elefltirel Sosyal Bilim Yöntemi Elefltirel sosyal bilimin kökleri, Karl Marx (1818-1883) ve Sigmund Freud’a (18561939) kadar uzan›r. Bu anlay›fl Teodor Adorno (1903-1969), Herbert Marcuse (1898-1979) ve Erch Fromm (1900-1980) taraf›ndan ayr›nt›land›r›lm›flt›r. Bu bilim ço¤unlukla, çat›flma kuram›, feminist analiz ve radikal psikoterapi ile birlikte an›l›r. Ayr›ca Almanya’da 1930’larda Frankfurt Okulu taraf›ndan gelifltirilen elefltirel kuramla ba¤lant›l› bir yaklafl›m olarak bilinmektedir. Elefltirel sosyal bilim, pozitivist bilimi dar, anti-demokratik olmakla ve akl›n kullan›m›nda hümanist olmamakla elefltirmifltir (Neuman, 2010:140-141). Elefltirel sosyal bilim yöntemi, toplumsal gerçekli¤i yaln›zca analiz etmekle yetinmemifl, ayn› zamanda onu de¤erlendirmeci bir bak›fl aç›s›yla elefltirmifltir. Bu yönteme göre, toplumsal gerçeklik, pozitivizmin iddia etti¤inin aksine görünen de¤il, görünenin ard›nda oland›r. Dolay›s›yla elefltirel sosyal bilimde toplumsal gerçeklik; çeliflkili/padoksal ve çat›flmac› bir niteli¤e sahip olan sosyal, siyasal, kültürel ve benzeri faktörler taraf›ndan kontrol edilen tarihsel bir gerçekliktir (Su¤ur, 2010: 47). Bu anlay›fla göre her fley gibi toplumsal gerçeklik de kendi içinde z›dd›n› tafl›r ve z›dd› ile paradoksal bir çat›flma ve de¤iflme iliflkisine girer. Bu tür paradoksal süreçleri keflfetmeye ve anlamaya diyalektik denir ve elefltirel sosyal bilim yönteminin en önemli noktas›n› oluflturur. Ancak bu yönteme göre bu çat›flma ve de¤iflme her zaman gözlemlenebilir nitelikte ve aç›k olmamaktad›r. Çünkü toplumsal dünya ile iliflkili gerçe¤in ve do¤ru bilginin üstü yan›lg›lar, mitler ve çarp›tmalarla kapat›lm›flt›r. Bu yönteme göre görünenin ard›nda yatan do¤ru bilgiye ulaflmak için pozitivist sosyal bilimin ötesinde elefltirel bir sorgulama sürecine, elefltirel bilime ihtiyaç vard›r. Böylece elefltirel bilim sayesinde araflt›rmac›, araflt›rma sürecinde elefltirel sorular sorarak görünenin ard›nda yatan› a盤a ç›karmaya u¤raflmal›d›r. Elefltirel sosyal bilim yönteminin temel amac›, sadece toplumsal dünyay› incelemek de¤il, ayn› zamanda onu de¤ifltirmektir. Bu yöntemi benimseyen araflt›rmac›lar, toplumsal iliflkilerin alt›nda yatan kaynaklar› a盤a ç›kararak ve insanlara yetki vererek toplumsal iliflkileri elefltirmek ve dönüfltürmek için araflt›rma yürütmeyi amaç edinmektedirler. Böylece gizli gerçekleri ayd›nlatarak, insanlar›n dünyay› kendileri için de¤ifltirmelerine yard›mc› olmay› öncelikleri aras›na almaktad›rlar. Elefltirel sosyal bilim yönteminin en önemli özelliklerinden biri olan “görüneni de¤il görünenin ard›nda yatan toplumsal dinamiklerin a盤a ç›kar›lmas›” ilkesi Karl Marx taraf›ndan benimsenmifltir. Karl Marx elefltirel sosyal bilimin geliflmesine büyük katk›da bulunmufltur. Ünlü Alman filozof Hegel’in idealist felsefe gelene¤inden etkilenen Karl Marx, bu felsefeyi materyalist bir tarih felsefesine dönüfltürmüfltür. Marx’a göre, insanlar›n düflünme biçimlerini içinde bulunduklar› toplumsal koflullar belirlemektedir. Marx’›n elefltirel yaklafl›m›nda diyalektik ve üretim iliflkileri kavramlar› önemli bir yer tutmaktad›r. Karl Marx da Comte, Durkheim ve Weber gibi çal›flmalar›nda karfl›laflt›rma yöntemine büyük önem vermifltir. Toplumsal de¤iflme kuram›n› gelifltirmek için birçok toplumu karfl›laflt›rm›flt›r.

Elefltirel sosyal bilim yönteminin önemli özelliklerinden biri olan diyalektik, ayn› süreçte iki kutup aras›ndaki çat›flmaya dayal› de¤iflmeyi ifade etmek için kullan›l›r.

54

Tarih Metodu

Özet

N A M A Ç

1

N A M A Ç

2

N A M A Ç

3

Kaynak elefltirisinde “d›fl elefltiri”nin nas›l yap›ld›¤›n› aç›klayabilme, D›fl elefltiri kullan›lacak tarihi malzemenin ne dereceye kadar belge de¤eri tafl›d›¤›n› incelemek amac›yla yap›l›r. Bu bak›mdan belge ya da eser çeflitli yönleriyle ele al›n›r. Öncelikle yazar belirlenir. Eserin herhangi bir yerinde yazar ad› yok ise içeri¤i incelenerek bulunmaya çal›fl›l›r. ‹kinci aflamada eserin yaz›ld›¤› tarih, eserin sonunda fera¤ kayd› (kolofon) denilen yerinde aran›r ve dikkatli bir flekilde incelenir. Eserin yaz›ld›¤› yerin belirlenmesi de önemlidir. Sonraki ifllem kaynak tahlilidir. Eserin orjinali¤inin belirlenmesi, kopyalar aras›nda en iyi nüshan›n bulunmas›, belgelerin elefltirisi, belgenin gerçekli¤i, belgenin tarihi ve ç›kt›¤› yerin tespiti ve son olarak da belgelerin iflleme konulup konulmad›¤›n›n aç›kl›¤a kavuflturulmas› d›fl elefltirinin aflamalar› içerisindedir. Kaynak elefltirisinde “iç elefltiri”nin nas›l yap›ld›¤›n› aç›klayabilme, ‹ç elefltiri tarihi malzemenin içerisindekilerinin do¤rulu¤unu, gerçe¤e uygunlu¤unun derecesini ortaya ç›karmak niyetiyle gerçeklefltirilir. Özellikle kitap, risale ve belgelere ait bir elefltiridir. Yazar›n elefltirisi ve olaylar›n elefltirisi olmak üzere iki aflamada yap›l›r. Yazar›n elefltirisinde, yazar›n hayat›, kiflili¤i, e¤itim durumu ve görüflleri hakk›nda bilgi sahibi olunur. Tarafs›zl›¤› ve yapt›¤› yorumlar incelenir. Olaylar›n elefltirisinde ise eserde anlat›lan olaylar›n farkl› kaynaklarla k›yaslanmas› ve verilen bilgilerin do¤ruluk derecesinin belirlenmesi ifllemi yap›l›r. Ayr›ca yazar›n anlatt›¤› olaylar›n kendi gözlemlerine dayan›p dayanmad›¤› a盤a ç›kar›l›r. Üstü kapal›, farkl› bir flekilde görüflleri dile getirilmiflse bunlar yorumlan›r. Pozitivist sosyal bilim yönteminin özelliklerini aç›klayabilme, Pozitivist sosyal bilim yöntemi toplumsal yaflam›n do¤al yaflama benzer bir nesnel gerçekli¤i oldu¤u varsay›m›na dayan›r. Her iki alan›n tek bir evrensel yöntem arac›l›¤› ile araflt›r›l›p aç›klanmas› gerekti¤i öne sürülür. Bu yöntemi savunanlar, toplumsal gerçekli¤i d›fl dünyada, bireylerin istek ve iradelerinden ba¤›ms›z olarak mevcut olan bir gerçeklik olarak görürler. Bu bak›mdan pozitivist sosyal bilim, genel olarak do¤a bi-

N A M A Ç

4

N A M A Ç

5

limleri ile sosyal bilimlerde aç›klamaya dayal› benzer yöntemlerin kullan›lmas› gerekti¤i vurgulan›r. Bu yöntemin ünlü temsilcilerinden biri olan Auguste Comte, do¤a bilimleriyle do¤a bilimleri aras›nda ikicili¤i kald›rmaya çal›flm›flt›r. Farkl› bilim dallar›n› birlefltirmeye çal›flm›flt›r. Emile Durkheim ise toplumu bir bütün oluflturmak amac›yla farkl› ifllevler üstlenmifl parçalardan oluflan biyolojik bir organizmaya benzetmifltir. Buradan hareketle toplumsal düzende ifl bölümü ve uzmanlaflmay› öne ç›karm›flt›r. Yorumlay›c› sosyal bilim yönteminin ilkelerini özetleyebilme, Yorumlay›c› sosyal bilim, hermeneutik (Yorum Bilgisi) diye ifade edilen teori ve yöntemle ba¤lant›l› olarak geliflmifltir. Sözlü, yaz›l› veya görsel bir metnin veya malzemenin içinde bulunan do¤ru ve gerçek anlam›n keflfedilmesi amac›yla “metnin” ayr›nt›l› incelenmesini öngörür. Yorumlay›c› sosyal bilim yöntemi, toplumsal gerçekli¤i bireylerden ba¤›ms›z olarak d›flar›da mevcut olan, belirli nedensel yasalarca belirlenen ve keflfedilmeyi bekleyen bir gerçeklik olarak görmez. ‹nsanlar etkileflim sürecinde sembolleri kullanarak kendileri için anlaml› bir toplumsal dünya kurarlar. Bu bak›mdan toplumsal gerçeklik insanlar›n dünyay› anlamland›rmada kulland›klar› öznel, göreceli ve devaml› de¤iflen yorumlamalardan oluflur. Bu nedenle sosyal bilimlerde aç›klamaya dayal› yöntemlerin yerine anlamaya dayal› yöntemlerin kullan›lmas› gereklidir. Elefltirel sosyal bilim yönteminin içeri¤ini de¤erlendirebilme, Elefltirel sosyal bilim yöntemi görünen de¤il görünenin ard›nda olan› bulmaya çal›fl›r. Dolay›s›yla toplumsal gerçeklik, çat›flmal› bir gerçekliktir ve görünmeyen yap›lar taraf›ndan kontrol edilmektedir. Bu yöntem de yorumlay›c› sosyal bilim yöntemi gibi bilimin de¤erden ar›nmas›n›n mümkün olamayaca¤›n› savunur. Her fley gibi toplumsal gerçeklik de kendi içinde z›dd›n› tafl›r ve z›dd› ile paradoksal bir çat›flma ve de¤iflme iliflkisine girer. Buna diyalektik denir. Bu çat›flma ve de¤iflme her zaman gözlemlenebilir ve aç›k olmamaktad›r. Bir tak›m faktörler taraf›ndan üstü kapat›lmaktad›r. Bu yöntemde temel amaç, sadece toplumsal dünyay› incelemek de¤il, ayn› zamanda onu de¤ifltirmektir.

3. Ünite - Kaynaklar›n Elefltirisi ve Yöntem Tart›flmalar›

55

Kendimizi S›nayal›m 1. Afla¤›dakilerden hangisi tarihi malzemenin d›fl elefltirisinin yap›lmas›nda izlenen yöntemlerden biri de¤ildir? a. Eserin yazar›n›n belirlenmesi b. Eserin yaz›l›fl tarihinin belirlenmesi c. Eserin orjinali¤inin belirlenmesi d. Yazar›n tarafs›zl›¤›n›n tespit edilmesi e. Eserin yaz›ld›¤› yerin belirlenmesi 2. Bir eserin “tenkitli metin” yöntemine tabi tutularak kullan›lmas› afla¤›daki ifllemlerden hangisini kapsar? a. Kopyalar aras›nda en iyi nüshan›n belirlenmesi b. Eserin orjinalli¤inin belirlenmesi c. Belgenin gerçekli¤inin belirlenmesi d. Belgelerin elefltirisi e. ‹ç elefltiri 3. Afla¤›dakilerden hangisi belgenin tarihi ve ç›kt›¤› yerin belirlenmesinde yap›lan ifllemlerden biri de¤ildir? a. Kullan›lan yaz› türünün incelenmesi b. Kullan›lan k⤛t ve ebad›n›n incelenmesi c. Mühürlerin incelenmesi d. Belge üzerinde kullan›lan iflaretlerin incelenmesi e. Olaylar›n›n elefltirisinin yap›lmas› 4. Tarihi malzemenin içerisindekilerinin do¤rulu¤unu ve gerçe¤e uygunlu¤unun derecesini ortaya koyma ifllemine ne ad verilir? a. ‹ç elefltiri b. D›fl elefltiri c. Kaynak tahlili d. Eserin tan›t›c› unsurlar›n›n belirlenmesi e. Eserin gerçekli¤inin belirlenmesi 5. Afla¤›dakilerden hangisi pozitivist sosyal bilim yönteminin dayand›¤› en önemli varsay›md›r? a. Bireylerin isteklerine göre flekil almas› b. Toplumsal gerçeklik yasalar›n›n de¤iflebilir olmas› c. Do¤al yaflam ve toplumsal yaflam›n tek bir evrensel yöntem arac›l›¤›yla araflt›r›lmas› d. Do¤al yaflamla toplumsal yaflam aras›nda süreklilik olmamas› e. Gelecekle ilgili öngörü yap›lmamas›

6. Afla¤›dakilerden hangisi pozitivist sosyal bilim yönteminin en önemli kurucular›ndan biridir? a. Karl Marx b. Auguste Comte c. Max Weber d. Wilhelm Dilthey e. Herbert Marcuse 7. Afla¤›dakilerden hangisi sözlü, yaz›l› veya görsel bir metnin içindeki gerçek anlam›n keflfedilmesidir? a. Hermeneutik b. Diyalektik c. Yasa ba¤›ml› d. Kurgusal düzen e. Analitik çözümleme 8. Afla¤›dakilerden hangisinde bireylerin dünyay› yorumlamalar›n›n d›fl›nda bir toplumsal gerçeklik olmad›¤› görüflü bulunmaktad›r? a. Elefltirel sosyal bilim yöntemi b. Pozitivist sosyal bilim yöntemi c. Yorumlay›c› sosyal bilim yöntemi d. Emile Durkheim yöntemi e. Çat›flma kuram› yöntemi 9. Görünen de¤il, görünenin ard›ndaki bilgiye ulaflmay› afla¤›dakilerden hangisi amaçlar? a. Pozitivist sosyal bilim yöntemi b. Yorumlay›c› sosyal bilim yöntemi c. Subjektif analiz yöntemi d. Elefltirel sosyal bilim yöntemi e. Ak›lc› çözümleme yöntemi 10. Afla¤›dakilerden hangisi Max Weber’in yönteminde bulunmayan ilkelerden biridir? a. Aç›klay›c› anlama b. An›nda veya do¤rudan gözlem yoluyla anlama c. Ak›lc› eylem d. Karfl›laflt›rma yöntemi e. Tarihsel materyalizm

56

Tarih Metodu

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›

S›ra Sizde Yan›t Anahtar›

1. d

S›ra Sizde 1 Eserin tan›t›c› unsurlar›n›n belirlenmesi hususunda eserin yazar›n›n tespit edilmesi önemli bir yer tutmaktad›r. Eserin kapa¤›nda, cildin içindeki ilk sayfada, girifl k›sm›nda ya da eserin herhangi bir yerinde yazar›n ad› bulunmaya çal›fl›l›r. Bu ifllemde yazar›n ad› bulunam›yorsa eserin içeri¤i incelenerek, ortaya ç›kar›l›r.

2. e

3. e 4. a 5. c 6. b 7. a 8. c 9. d 10. e

Cevab›n›z yanl›fl ise “D›fl Elefltiri” bölümünü tekrar okuyunuz. Cevab›n›z yanl›fl ise “ Kopyalar Aras›nda En ‹yi Nüshan›n Belirlenmesi” bölümünü tekrar okuyunuz. Cevab›n›z yanl›fl ise “Belgenin Tarihi ve Ç›kt›¤› Yerin Belirlenmesi” bölümünü tekrar okuyunuz. Cevab›n›z yanl›fl ise “‹ç Elefltiri” bölümünü tekrar okuyunuz. Cevab›n›z yanl›fl ise “Pozitivist Sosyal Bilim Yöntemi” bölümünü tekrar okuyunuz. Cevab›n›z yanl›fl ise “Pozitivist Sosyal Bilim Yöntemi” bölümünü tekrar okuyunuz. Cevab›n›z yanl›fl ise “Yorumlay›c› Sosyal Bilim Yöntemi” bölümünü tekrar okuyunuz. Cevab›n›z yanl›fl ise “Yorumlay›c› Sosyal Bilim Yöntemi” bölümünü tekrar okuyunuz. Cevab›n›z yanl›fl ise “Elefltirel Sosyal Bilim Yöntemi” bölümünü tekrar okuyunuz. Cevab›n›z yanl›fl ise “Yorumlay›c› Sosyal Bilim Yöntemi” bölümünü tekrar okuyunuz.

S›ra Sizde 2 Kaynak tahlillerinde eserin orijinal mi yoksa nakledilmifl mi oldu¤unun tespit edilmesi her aç›dan dikkat edilmesi gereken bir husustur. Birinci elden tabir edilen kaynaklar›n bir bölümünde yararlan›lan eserlerin yazar ve eser adlar› ço¤u kez verilmifltir. E¤er verilmemiflse verilen bilgiler dönemin ana kaynaklar›yla karfl›laflt›r›l›r. Dil, üslup ve cümle kurulufllar› gözden geçirilir. Uzun zaman alan bu ifllem sonucu eser hakk›nda sa¤l›kl› bilgiler elde edilmifl olunur ve eserin orjinalli¤i ortaya ç›kar›l›r. S›ra Sizde 3 ‹lk olarak eserde anlat›lan olaylar farkl› kaynaklarla karfl›laflt›r›l›r ve bilgilerin do¤ruluk dereceleri ortaya ç›kar›l›r. ‹kinci olarak yazar›n kaleme ald›¤› olaylar›n kendi gözlemleri mi oldu¤u ya da kurgusal m› oldu¤u belirlenir. Baz› yazarlar flahit olmad›klar› olaylar› yaflam›fl gibi yazm›fllard›r. Buna dikkat etmek gerekir. Yazar›n yaflad›¤› tarih ile eserde anlat›lan olaylar›n geçti¤i tarihlerin karfl›laflt›r›lmas› gerekir. Ayr›ca yazar›n ne söyledi¤i de¤il, ne söylemek istedi¤ini kavramak gerekebilir. ‹mal› sözler ya da sat›r aras› anlamlar dedi¤imiz hususlar› gözden kaç›rmamak olaylar›n elefltirisinde göz önüne al›nmas› gereken bir metottur. S›ra Sizde 4 Pozitivistler toplumsal gerçekli¤i, gözlemlenebilir, alg›lanabilir olarak de¤erlendirirken, yorumlay›c› sosyal bilim yöntemini benimseyenler, toplumsal gerçekli¤i bireylerin anlaml› eylemleri sonucu olufltu¤unu savunmaktad›rlar. Yorumlay›c› sosyal bilim yöntemi, pozitivizm yönteminin aksine sosyal bilimlerin do¤a bilimlerindeki gibi yasa ba¤›ml› ve nedensel bir aç›klamayla de¤il, anlamaya dayal› bir özelli¤i oldu¤unu belirtir. Yorumlay›c› sosyal bilim yönteminde toplumsal gerçekli¤in, toplumsal uzlafl› ve yorumlama süreçlerine ba¤l› olarak sürekli de¤iflebilece¤ini öne sürerler.

3. Ünite - Kaynaklar›n Elefltirisi ve Yöntem Tart›flmalar›

Yararlan›lan Kaynaklar Aysevenler, K.- Barutca, E. Müge (2003), Tarih Felsefesi, ‹stanbul. Burke, P. (1994), Tarih ve Toplumsal Kuram, (Çev: Mete Tunçay), ‹stanbul. Çandarl›o¤lu, G. (2003), Tarih Metodu (Araflt›rma- Yazma), ‹stanbul. Ercan, Y. (2010), Tarih Araflt›rmalar›nda Yöntem ve Teknik, Ankara. Halk›n, L. E., (1989), Tarih Tenkidinin Unsurlar›, (Çev: Bahaeddin Yediy›ld›z), Ankara. Kütüko¤lu, M. S., (1995), Tarih Araflt›rmalar›nda Usûl, ‹stanbul. Neuman, W. L. (2010), Toplumsal Araflt›rma Yöntemleri. Nitel ve Nicel Yaklafl›mlar, 1. Cilt, (Çev: Sedef Özge), ‹stanbul. Özçelik, ‹. (2001), Tarih Araflt›rmalar›nda Yöntem ve Teknikler, Ankara. Özlem, D. (1990), Max Werber’de Bilim ve Sosyoloji, ‹stanbul. Özlem, D. (2004), Tarih Felsefesi, ‹stanbul. Sosyal Bilimleri Yeniden Düflünmek Sempozyum Bildirileri (1998), (Yay›na Haz›rlayanlar: Tan›l Bora, Semih Sökmen, Kaya fiahin), ‹stanbul. Su¤ur, S. (2010) “Sosyolojik Yöntemde Klasik Dönem Tart›flmalar›”, Sosyolojide Araflt›rma Yöntem ve Teknikleri, (Editör: Nadir Su¤ur), Eskiflehir: Anadolu Üniversitesi AÖF. Swingewood, A. (1998), Sosyolojik Düflüncenin K›sa Tarihçesi, Ankara. fiimflek, L., (2011) Sosyal Bilimler ve Felsefe, ‹stanbul. Tosh, J. (1997), Tarihin Peflinde Modern Tarih Çal›flmas›nda Hedefler, Yöntemler ve Yeni Do¤rultular, (Çev: Özden Ar›kan), ‹stanbul. Türkçe Sözlük. I (1998), Ankara, (Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Dil Kurumu)

57

TAR‹H METODU

4 Amaçlar›m›z

N N N N

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; Eskiça¤ Tarihi’nin zaman ve mekân s›n›rlar›n›n ne oldu¤unu aç›klayabilecek, Eskiça¤ Tarihi içindeki Eskido¤u ve Eskibat› kavramlar›n› tan›mlayabilecek, Eskiça¤ Tarihi’nin araflt›rma konular›n› aç›klayabilecek, Eskiça¤ Tarihi Kaynaklar›’n› aç›klayabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar • Eskido¤u • Eskibat›

• Kaynak Bilgisi

‹çindekiler

Tarih Metodu

Eski Ça¤ Tarihinin Araflt›rma Yöntemleri ve Temel Kaynaklar›

• ESK‹ÇA⁄ TAR‹H‹ KAVRAMI • ESK‹ÇA⁄ TAR‹H‹N‹N KAYNAKLARI

Eski Ça¤ Tarihinin Araflt›rma Yöntemleri ve Temel Kaynaklar› ESK‹ÇA⁄ TAR‹H‹ KAVRAMI Bat› dillerinde “tarih” anlam›na gelen ‹ngilizce history, Frans›zca histoire, Almanca Historie, ‹talyanca storia kelimelerinin kökeni Helence I∑TOPIA (historia [historya]) kelimesinden gelmektedir. Bu kelime ‹yon Lehçesi’nde “araflt›rma, bildirme, haber alma yoluyla bilgi edinme” anlam›nda kullan›lmaktad›r. M.Ö. V. yüzy›lda yaflayan Herodotos bu kelimenin anlam›n› gelifltirerek, ona “insanlar›n ve insan topluluklar›n›n bafl›ndan geçenleri kayda geçirme yoluyla elde edilen bilgi” anlam›n› da kazand›rm›flt›r. Eskiça¤ Tarihi, Akdeniz ve Önasya kültür çevreleri ile bu çevrelerle do¤rudan iliflki halinde bulunan komflu bölgelerin yaz› ile bafllayan en eski devirlerinden (M.Ö. yaklafl›k 3200) Bizans’›n siyasal olarak kuruldu¤u M.S. VII. yüzy›la kadar olan süreyi kapsamaktad›r. Yaklafl›k olarak 4000 y›l kadar süren Eskiça¤ tarihi kültürel bak›mdan iki gruba ayr›lmaktad›r: Kronolojik bak›mdan daha eski olan ve “Eskido¤u” diye adland›r›lan grupta Eski Önasya (Mezopotomya, Suriye-Filistin, ‹ran ve Anadolu) ve ard›ndan Eski M›s›r kültürleri; genel olarak “Eskibat›” diye adland›r›lan ikinci grupta ise Ege-Helen kültürleri, Büyük ‹skender’in açt›¤› Helenizm devri kültürü ve ‹talya-Roma kültürleri yer almaktad›r.

ESK‹ÇA⁄ TAR‹H‹N‹N KAYNAKLARI Tarih alan›nda her türlü bilimsel çal›flman›n ilk koflulu “kaynak bilgisi”dir. “Kaynak” tarihsel geliflimin ak›fl›na belirleyebilmek için elimizde var olan her türlü olanak demektir. Eskiça¤ Tarihi’nde “kaynak” kavram› Önasya ve M›s›r’daki Eskido¤u kültürlerinin ve Helen-Roma uygarl›klar›n›n etki alanlar›ndaki tüm miras› kapsamaktad›r. Kaynak sözcü¤ünden tarihsel teflhis için elimizdeki tüm olanaklar anlafl›l›rken, buna yaz›l› kaynaklar›n yan› s›ra, yaz›s›z kaynaklar da girmektedir. Bu ise, ele al›nan ça¤lar›n günümüze de¤in gelen maddi kültür kal›nt›lar›, örne¤in yap› kal›nt›lar›, heykeller, seramik eflya, günlük yaflamda kullan›lan araçlar v.b. demektir. Bu kültür kal›nt›lar› üzerinde çal›flma her ne kadar arkeolojinin alan›na girse de, tarihçi arkeolojiyle olan ba¤lant›lar› da dikkate almak zorundad›r. Bu aç›klamaya göre eskiça¤ kaynaklar› yaz›l› ve yaz›s›z olmak üzere ikiye ayr›l›r. Yaz›l› kaynaklar, esas itibariyle iki gruptan meydana gelirler: Yaz›t, sikke gibi bir olay›n do¤rudan do¤ruya parças› olanlar “birincil”; antik tarihçilerin yazd›klar› ve nesnel olmayan kaynaklar ise “ikincil” kaynaklar diye ayr›lmaktad›r.

60

Tarih Metodu

Yaz›l› kaynaklar bir de flu flekilde s›n›fland›r›lmaktad›r: 1) Edebi kaynaklar, 2) Epigrafik kaynaklar, 3) Papirolojik kaynaklar, 4) Nümismatik kaynaklar. Birinci elden kaynaklar, haber verdikleri olaylarla ba¤lant›l› ve iliflki halinde olmufllard›r. Örne¤in bir yaz›t, anlatmak istedi¤i konu ile do¤rudan do¤ruya ilgili olarak yaz›lm›flt›r. Ayn› durum, sikkeler ve papirüsler için de geçerlidir. Bu nedenle, birinci elden kaynaklar›n ifadelerindeki do¤ruluk de¤eri, edebi kaynaklara göre daha tarafs›zd›rlar. Zira birinci elden kaynaklar, de¤erlendirme ve yorumlama yerine yaln›zca haber verirler; bunlar kendilerinden sonraki dünyadan daha çok içinde bulunduklar› zamana yönelmifllerdir. Bu nedenle de, ikinci elden kaynaklara göre daha güvenilir bir nitelik tafl›maktad›rlar. Birinci elden kaynaklar›n bir dezavantaj›, bunlar›n belli bir ba¤lant› içinde olmayan da¤›n›k haber vermeleri; yani yaln›zca münferit baz› sorular› yan›tlamalar›d›r. Birinci elden kaynaklar, bilgilerimizin zenginli¤i konusunda çok önemli bir yer tutarlar, nispeten tarafs›z olduklar› için de edebi kaynaklardaki boflluklar›n ya da eksikliklerin tamamlanmas›na son derece yararl›d›rlar ve her zaman kontrol edilmeye ve düzeltilmeye elverifllidirler. Yeni uluslararas› arkeolojik araflt›rmalarla say›lar› durmadan artan birinci elden kaynaklar, bu aç›dan da edebi kaynaklara göre daha dinamik bir özellik tafl›rlar. E¤er birinci elden kaynaklar olmasayd›, Eskiça¤ tarihi konusundaki bilgilerimiz bugün çok s›n›rl› ve zay›f kalacakt›. Zira antik yazarlar›n bugün modern tarihçinin yöneltebilece¤i her türde soruyu yan›tlamad›¤› görülür: Örne¤in, Roma Dönemi’nde çeflitli askeri birlikler imparatorlu¤un hangi bölgelerine yerlefltirilmiflti ya da Roma askeri teflkilat›n›n oluflumunu etnik aç›dan da aç›klayabilir miyiz? Bu tür sorular› yan›tlayabilecek haberler konusunda antik yazarlar›n fazla cömert davranmad›klar› görülmektedir. Toplumun sosyo-ekonomik yap›s›n› ve siyasal kurulufllar›n› do¤rudan do¤ruya ilgilendiren konular, edebiyat sanat› aç›s›ndan konu olarak pek elveriflli bulunmad›klar› için, antik yazarlarca bu konular ihmal edilmifl ya da çok az ifllenmifllerdir. Sözünü etti¤imiz bu sorular konusunda örne¤in yaz›tlar›n bize çok yard›mc› olduklar›n› görüyoruz. Yaz›tlar, edebi kaynaklardaki kimi boflluklar› ve eksiklikleri bütünleyici, düzeltici dahas› tümüyle yani bir tarihsel gerçe¤i ortaya ç›kar›c› bir nitelik tafl›maktad›r. “dipinti” ve “graffiti” ad› verilen duvara çizilmifl ve kilden kaplara yaz›lm›fl yaz›larla Eskiça¤ insan›n›n günlük özel yaflam›na kadar inilebilmifltir. Gene böyle say›s›z sikkeler, özellikle M›s›r’da ele geçen papirüsler bilgi konusunda tükenmeyen bir kaynak gibidir. Ancak birinci ve ikinci elden kaynaklarla ilgili olarak çok dikkatli davranmak gerekmektedir. Birinci elden kayna¤› her zaman “nesnel” ve “do¤ru” bilmek diye bir kural yoktur. Birinci elden kaynak, genellikle daha öznel, daha az güvenilir say›lan ikinci elden kayna¤›n yan›nda her zaman yans›z, gerçek ve ne olursa olsun “daha iyi” demek de¤ildir. Bu iki tür aras›ndaki iliflki san›ld›¤›ndan da kar›fl›kt›r. Örne¤in, Roma ‹mparatoru Augustus’un icraat›n› anlatt›¤› “Ankara An›t› (Monumentum Ancyranum), bir yaz›t olmas› nedeniyle “epigrafik” bir kaynak olmas›na ra¤men, birinci elden bir nitelik tafl›may›p, imparatorun bizzat kaleme ald›¤› ve icraat›n› bizzat kendi görüflleriyle de¤erlendirdi¤i bir metindir. Öte yandan, zaman›m›za edebi eserler gibi kopyalar halinde ulaflan devlet antlaflmalar›, içerikleri göz önünde tutulacak olursa, asl›nda birinci elden kaynaklard›r. Eskido¤u’nun örne¤in çiviyaz›l› belgeleri, yasa metinleri, ticari sözleflmeler birinci elden kaynak kabul edilirken; destanlar, hükümdarlar›n icraat›n› anlatan metinler gibi ikinci elden olanlar› da içerirler. Yani bunlar›n sert bir malzeme üzerine yaz›lm›fl olmas›, epigrafik bir belge say›lmas›, onlar›n her zaman birinci elden kaynak olaca¤› anlam›na gelmez. Birinci ve ikinci elden kaynak biçimindeki s›n›flamam›z, malzemenin ta-

S O R U

S O R U

D‹KKAT

D‹KKAT

4. Ünite - Eski Ça¤ Tarihinin Araflt›rma Yöntemleri ve Temel Kaynaklar›

SIRA S‹ZDE

N N

rihsel güvenilirli¤ini geçici olarak de¤erlendirmek ve bulmak amac›na yöneliktir. Bu s›n›flama bir de kaynaklar›n ne tür bir iflleme tabi tutulmas› gerekti¤ini gösterAMAÇLARIMIZ mektedir. K ‹ TYay›nlar›. A P Bülent ‹plikçio¤lu, Eskibat› Tarihi I, Ankara 1997, Türk Tarih Kurumu

61

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

Edebi Kaynaklar T E L E‹lkin V ‹ Z Y Osözlü N Dünya edebiyat tarihinde ilk eserler destan türünde verilmifltir. olarak kuflaktan kufla¤a aktar›lan destanlar sonralar› yaz›ya geçirilmeye bafllanm›flt›r. Destanlar vezinli dizeler biçiminde yaz›lm›fl, kahramanlar› ola¤anüstü kifliler ve Tanr›SIRA S‹ZDE lar olan, söylence ve gerçek kar›fl›m› eserlerdi. ‹NTERNET Yaz› ilk olarak Mezopotamya’da yaklafl›k olarak 3200 y›llar aras›nda ortaya ç›km›flt›r. Çiviye benzemesinden ötürü çiviyaz›s› ad›n› verilen ve kil tabletler üzerine D Ü fi Ü N E L ‹ M yaz›lan bu ilk belgeler tarihin de ilk yaz›l› belgeleridir. ‹lkça¤ kavimleri aras›nda tarihçilikte Hititler’in ileri gitmifl olduklar› görülmekS Oortaya R U atm›fllard›. tedir. Hititler “olaylar› y›llara göre düzenlemekle “y›ll›k” örne¤ini Olaylar› gerçe¤e uygun, ancak okuyucu üzerinde etki yapabilecek biçimde ve belirli görüfllere göre anlatmaya önem vermifllerdi. Eski Önasya kültür ait D ‹ K K Adünyas›na T olan en önemli keflifler aras›nda yer alan ve 30 bin tablet ya da fragman› aflan Hititler’e ait Bo¤azköy arflividir: Bilindi¤i gibi kanunlar, kral yaz›tlar› ya da y›ll›klar›, SIRA S‹ZDE antlaflmalar, mektuplar, ba¤›fl belgeleri, dinsel metinler, kült envanterleri, yüksek edebi de¤eri olan mitolojik metinler ile dualar, savafl arabalar›nda kullan›lan atlar› yetifltirmeye ait metinlerin ço¤u Hititçe olmakla birlikte; Bo¤azköy’de ayr›ca HattiAMAÇLARIMIZ ce, Luvice, Palaca, Hurrice, Sümerce ve Akkadca metinler de bulunmufltur.

TELEV‹ZYON

Sedat Alp, Hitit’lerin Mektuplaflmalar›, ‹stanbul 2001, Eskiça¤ Bilimleri K ‹ T A PEnstitüsü Yay›nlar›: 9.

K ‹ T A P

N N

Helenler’de Tarih Yaz›m›

TELEV‹ZYON

Tarihe bilimsel yaklafl›m ilk kez Helenler ile bafllam›flt›r denilebilir. Helenler’den önce Yak›n Do¤ulu kavimlerde tarih yaz›m› dini ve mitolojik karakterli idi. Oysa Herodotos ile bafllad›¤› kabul edilen Helen tarih yaz›m›n en büyük özelli¤i hüma‹ N T E R NLatin E T Edebiyanist oluflu idi. Helen Edebiyat›’nda ve sonradan, ondan etkilenen t›’nda da ilk eserler destan türünde verilmifltir. Bu destanlar sonraki ça¤larda Helen ve Romal› tarih yazarlar›n›n da kulland›klar› eserler olmufllard›r. ‹lyada ve Odiseya’da Akalar ile Troyal›lar aras›ndaki savafllar› destans› anlatan Homeros, Bat›’da tarih yaz›m›n›n mayas›n› oluflturacak ilk eseri vermifltir. Böylece önceleri Helenler’de sonralar› ise Romal›lar’da tarih yaz›m›n›n çekirde¤ini vezinli dizelerden oluflan destanlar oluflturmufltur. Ancak, Helenler’de bildi¤imiz anlamdaki tarih yaz›m›n›n oluflmas› için gerekli koflullar M.Ö. VI. yüzy›lda gerçekleflmifltir. Bu dönemde, yeni toprak aray›fl› içinde yurtlar›ndan ayr›lan Helenler, gittikleri uzak ülkelerdeki kavimler ile bu ülkelerin tarihi, co¤rafyas› ve etnolojisi hakk›nda toplad›klar› bilgileri ve izlenimleri kendi yurttafllar›na büyük alanlarda ya da tap›nak avlular›nda yapt›klar› konuflmalarla aktar›yorlard›. Bu konuflmalar› aktaran kiflilere logograf denilmekteydi. ‹lk logograflar›n ço¤u ‹yonyal› idi. Böylece felsefenin oldu¤u gibi, tarih yaz›m›n›n da ilk ç›kt›¤› yer ‹yonya olmufltur. Bilinen ilk tarihçi M.Ö. V. yüzy›lda yaflam›fl olan Bodrumlu (= Halikarnassos) Herodotos’tur. Do¤u Akdeniz Bölgesi’nde ç›kt›¤› uzun gezilerden sonra kaleme ald›¤› Historiai adl› eserinde, M.Ö. V. yüzy›ldaki Helen-Pers Savafllar›’n› tasvir eder.

SIRA S‹ZDE ‹NTERNET D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

TELEV‹ZYON

‹NTERNET

62

Tarih Metodu

Bugünkü anlay›fla yak›n bir tarih eseri meydana getiren ve dünya düflünce tarihindeki ilk yazar olan Herodotos, daha Antikça¤’da “Tarihin Babas›” say›lm›flt›r. “Herodotos Tarihi” bir siyasal ve askeri tarih olmas›n›n yan› s›ra, ayn› zamanda bir kültür tarihidir. Eserinde Helen olmayan toplumlara iliflkin etnografik bilgilerle Bat› ve Do¤u, yani Helenler ile Pers Devleti’nin büyüklü¤ünü, Pers Savafllar› s›ras›nda Helenler’in büyük zaferlerinin anlam›n› çok iyi kavram›fl ve bu olgular› dünya tarihinin dönüm noktalar› olarak göstermifltir. M.Ö. V. yüzy›lda yaflam›fl bir baflka tarihçi Thukydides’in tarih sahnesine ç›k›fl›yla Helen tarih yaz›m›nda büyük s›çramalar olmufltur. Thukydides, Herodotos’un dinleyici e¤lendirmek için tarih yazma düflüncesine karfl›yd›. Thukydides’in tarih yaz›m›ndaki amac› olaylar› akl› ve mant›k yoluyla aç›klamakt›. Bu nedenle Thukydides siyasal yaz›m›n ilk örne¤ini verdi¤i eseriyle kronolojiye özen göstermifl, yaln›zca olaylar› anlatmakla yetinmeyerek, onlar› meydana getiren nedenler ve aralar›ndaki ba¤lant›lar üzerinde durmufltur. M.Ö. IV. yüzy›l ise, tarih yaz›m›n›n siyasi çekiflmelerden, toplumdaki tedirginliklerden etkilendi¤i, Pers ve Makedonya gibi yabanc› güçlere ilginin yeniden ortaya ç›kt›¤› dönemdir. Bu yüzy›lda tarih yaz›m›n›n di¤er bir özelli¤i hitabetin etkisinde olufludur. Art›k tarih yazma ifli, genifl okuyucu ve dinleyici kitlelerine süslü hitabet ile etkileyerek be¤eni kazanmaktayd›. M.Ö. IV. yüzy›l›n sonlar›na do¤ru Makedonya Kral› Büyük ‹skender’in tarih sahnesine ç›k›fl›yla ve kurdu¤u Helenizm ile Helen tarih anlay›fl›nda büyük bir geliflme ve de¤iflme görülmüfltür. M.Ö. V. yüzy›l ve öncesinde Helenler kendileri d›fl›ndakileri “barbar” diye adland›r›yorlard›. Büyük ‹skender öncesinde, tarih deyince anlafl›lan, belirli bir sosyal birli¤in, belirli bir zamanda yaflad›klar› olaylar›n anlat›lmas›yd›. Yeni topraklar arama giriflimleri ve fetihler onlar› kendilerinden baflka kavimlerle karfl›laflt›rd›. Bu kavimlerle ilgilenmelerinde ölçüt kendilerine dost ya da düflman olmalar›yd›. Bu nedenle henüz evrensel tarih, dünya tarihi düflüncesine sahip de¤illerdi. Tarihin uzun zaman öncesinden beri var oldu¤unun bilincindeydiler; ama bu tarihi, geçmiflten kalan bölümünü araflt›rmaya yönelmiyorlard›. Helenistik Dönemle birlikte, tek tek polis devletlerinden tek bir siyasi birli¤e geçilSIRA S‹ZDE mesi gibi büyük de¤ifliklik Helenler’in tarih anlay›fllar›nda da önemli de¤iflikli¤e neden oldu. Bu de¤ifliklikte etkili olan düflünce sistemi Helenistik Ça¤’›n bir ürünü olan Stoa felsefesidir. Tarih anlay›fl›na Helenizm ile birlikte gelen bu de¤iflikliD Ü fi Ü N E L ‹ M ¤in yan› s›ra, tarih yaz›m›ndaki yöntem de de¤iflti. Art›k yaflayan kiflilerin tan›kl›¤›na dayanarak yazmak yerine, daha önce tek tek toplumlar›n belirli bir zaman diliS O R yazm›fl U mindeki tarihini yazarlar›n eserlerinden yararlanarak yazma yöntemi geliflti. Bu dönemde tarih yaz›m›nda daha bilimsel çal›flan bir okul kuruldu. M.Ö. III. ve II. yüzy›llarda ve gerçekçi bir anlat›mla okuyucular› etkilemek ve e¤lenD ‹ Ketkileyici KAT dirmek niyetinde olan yazarlar ortaya ç›km›flt›r. M.Ö. II. yüzy›ldan sonra ise, Roma’n›n Helen Dünyas›’na egemen olmaya bafllamas›yla, Helen tarih yazarlar› da SIRA S‹ZDE Roma Devleti’nin tarihini yazmaya bafllam›fllard›r.

SIRA S‹ZDE

D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ D Ü fi Ü N E L ‹ M K ‹ T A P S O R U

N N

1

SIRAolarak S‹ZDE adland›r›lan kifli kimdir? Bu kifli ve eseri hakk›nda bilgi veriniz! Tarihin Babas› AMAÇLARIMIZ D Ü fi Ü N E L ‹ M

Bedia Demirifl, Tarih Yaz›m›”, Anadolu Araflt›rmalar› XIII (1994) 231-240; BüK ‹ “Grekler’de T A P lent ‹plikçio¤lu, Eskibat› Tarihi I, Ankara 1997, Türk Tarih Kurumu Yay›nlar›. S O R U

TELEV‹ZYON

TELEV‹ZYON

D‹KKAT

D‹KKAT

‹SIRA N T E RS‹ZDE NET

‹SIRA N T E RS‹ZDE NET

AMAÇLARIMIZ

AMAÇLARIMIZ

4. Ünite - Eski Ça¤ Tarihinin Araflt›rma Yöntemleri ve Temel Kaynaklar›

Romal›lar’da Tarih Yaz›m› Eski Roma’da tarih yaz›m› di¤er pek çok yaz›n türünde oldu¤u gibi, Helenler’in tarih yaz›m›ndan büyük ölçüde etkilenmifltir. Tarih yaz›m›n›n temelini Helen tarihçili¤inin oluflturdu¤u Roma’da, yaz›l› edebiyat›n henüz bafllamad›¤› y›llarda, tarih yaz›m›na bafllang›ç say›labilecek giriflimler de bulunmaktayd›. Romal›lar günlük yaflant›lar›nda atalar›n›n an›lar›yla iç içe yaflalard›. Her evin giriflinde atalar›n balmumundan yap›lm›fl heykellerini bulundurmak; ayr›ca yine balmumundan veya benzeri maddelerden yap›lan maskelerini evlerin giriflinde tahta bir dolap içinde saklamak da bir adetti. Önceleri heykellerin alt›na bir fley yaz›lmazd›; sonralar› ölenin ad›n›, yaflarken üstlendi¤i memuriyetleri, varsa dini görevlerini yazmak; bazen de buna baflar›lar› gösteren yaz›tlar eklemek adet oldu. Bazen fliir, bazen de düz yaz› biçiminde olan bu yaz›tlar, yaz›l› edebiyat döneminde, tarih yazanlar›n baflvurduklar› yararl› belgeler olmufllard›r. Roma’da tarih yaz›m› M.Ö. III. yüzy›lda Kartaca Savafllar› s›ras›nda yaflam›fl senatörlerle bafllam›flt›r. Senatörler Roma’n›n geleneksel kay›t tutma biçiminin etkisi alt›nda tarihlerini y›ll›klar biçiminde yaz›yorlard›. Roma’n›n bu ilk tarih yazarlar›n›n bir di¤er özelli¤i yaz› dili olarak Latince’yi de¤il, Helence’yi kullanmalar›yd›. Helence yazmalar›n›n sebebi Roma’da düz yaz›n›n henüz geliflmemifl olmas›d›r, denilebilir. Bir baflka sebebi ise politiktir. Çünkü bu ilk tarih yazarlar› Roma’n›n politikas›n› Helen Dünyas›’na aç›klamak ve hakl› göstermek istiyorlard›. Amaçlar› Roma’y› tan›tmak ve Roma’ya karfl› sevgi ve sayg› uyand›rmak oldu¤undan o zaman›n en çok kullan›lan dili olan Helence ile eserlerini yaz›yorlard›. Böyle bir amaçla yazan tarihçilerin do¤al olarak tarafs›z olmalar› beklenemez. Annales (= Y›ll›klar) yazarlar› da tarafs›z de¤illerdi. Roma’y› tan›tmak, Do¤ulu kavimlerin ve Helenler’in ilgisini Roma üzerine çekmek amac›yla yazd›klar›ndan, Roma’n›n iyi yönlerini süslü bir anlat›mla ortaya koyacaklar, böylece de olaylar› oldu¤u gibi aktarmay› göz ard› edebileceklerdi. Bununla birlikte bu kiflilerin ayn› zamanda devlet adam› ya da devletin ifllerinde etkin görev alm›fl kifliler olmas›, kendi yaflad›klar› dönemlere iliflkin anlat›mda daha aç›k ve daha keskin bilgi vermelerini, anlat›mlar›n›n daha canl› olmas›n› sa¤lam›flt›r. Romal›lar aras›nda Latince olarak ilk kez tarih alan›nda eser veren kifli M. P. Cato olmufltur. Yedi kitaptan oluflan Origines (= Kökenler) adl› eserinde Roma’n›n bafllang›c›ndan kendisinin öldü¤ü M.Ö. 149 y›l›na kadar olan tarih olaylar›n› anlatm›flt›r. Cato’dan sonraki annales yazarlar›, O’nun çizdi¤i yolda ilerleyerek eserlerini Latince kaleme alm›fllard›r. M.Ö. I. yüzy›lda ünlü devlet adam› Hatip Marcus Tullius Cicero zaman›nda, Roma’da tarih yazma ifli retorik sanat›n›n bir kolu durumuna gelmifltir. Cicero’nun konsüllük yapt›¤› dönem, siyasal yaflam›n hareketli oluflu sebebiyle tarihle u¤raflanlara konu bak›m›ndan çokça malzeme sa¤layan bir dönem olmufltur. Tarih yazarlar› eserlerine yak›n tarihin olaylar›n› konu olarak alm›fllard›r. Klasik Roma tarihçili¤i M.Ö. I. yüzy›l›n ortas›nda Sallustius’la bafllat›l›r. Çünkü Sallustius’tan önce, tarih yazanlar ya y›ll›klar ya da an› türünde eserler vermifllerdi. Cumhuriyetten imparatorlu¤a geçilen Augustus zaman›nda Roma’da iç savafllar, siyasi çekiflmeler art›k son bulmufltu. Bar›fl ve sükûnet dolu bir ortama yeniden kavuflulmas›n› sa¤layan Augustus, Roma’n›n eski gücünü, geleneksel niteliklerini, eski Romal› erdemlerini yeniden kazanmas› için, Romal›l›k ruhunun yeniden canland›r›labilmesi için edebiyat, din ve güzel sanatlar alanlar›nda genifl kapsaml› bir iyilefltirme program› haz›rlad›. Bu program›n yürütülebilmesi ve istenilen sonuca ulafl›labilmesi için öncelikle halka benimsetilmesi, bunun için de propaganda yap›l-

63

64

Tarih Metodu

mas› gerekliydi. Propaganda için de en iyi yol yazarlardan yararlanmakt›. Ancak bu ifl zorlama ile de¤il, yazar›n da kendi iste¤iyle oluyordu. Kültüre ve edebiyata çok önem veren ‹mparator Augustus zaman›nda Roma’da yazarlar toplum içinde ilk kez de¤er ve sayg›nl›k kazand›lar. Edebiyat›n her koluna oldu¤u gibi tarihe de yeni temalar girmifltir. Augustus geçmiflin, tarihin incelenmesi için yazarlar› teflvik etmekteydi. Bu yazarlar aras›nda Augustus taraf›ndan tarihsel an›tlar›n ve belgelerin bulunmas› ile görevlendirilen Livius da vard›. Titus Livius, Augustus Ça¤›’n›n en önemli tarih yazar› idi. Livius annalistik tarzda Ab urbe condita adl› kentin kuruluflundan kendi ça¤›na kadar bir Roma tarihi kaleme alm›flt›r. Augustus’un ölümünden ‹mparator Hadrianus’a kadar (M.S. II. yy.’›n bafl›) olan zamandan günümüze kalm›fl olan tarih eserlerinin en önemlisi Tacitus’un eserleridir. Yaflam› ile ilgili çok fazla bilgimiz olmayan Tacitus’un do¤um tarihi bile kesin olarak bilinmemektedir. Önce, biyografi türünde bir eser olan ve kay›npederinin hayat›n› anlatt›¤› Agricola ile yazmaya bafllayan Tacitus Historiae ve Annales ile yazarl›¤›n›n doru¤una ulaflm›flt›r. Tacitus’tan sonra, Roma’da tarih yaz›m› sadece Roma tarihinin k›sa özetlerinin ve vakayinâme türünde eserlerin yaz›ld›¤› bir döneme girmifltir. Bu döneme genel olarak Roma yaz›n› ve tarih yazarl›¤› için çöküfl dönemi ad› verilmektedir. Roma tarih yaz›c›l›¤›n›n son gerçek tarihçisi Ammianus Marcellinus’tur: M.S. 330 y›l›nda bugünkü ad› Antakya olan Antiokheia kentinde do¤mufltur. Helen as›lSIRA S‹ZDE l› olan Ammianus, asker olarak pek çok savaflta çarpm›flt›r. Ammianus M.S. 96-378 y›llar› aras›n› kapsayan bir tarih eseri kaleme alm›flt›r. Bu eserinde Tacitus’u devam ettirmekle Dkalmam›fl, Ü fi Ü N E L ‹ M ayn› zamanda O’nu kendisine örnek edinmifltir. Böylece hem Tacitus gibi y›llar› esas alan bir yöntemle yazm›fl, hem de imparator biyografilerine yer vermifltir. Olaylar›n betimlenmesi aras›na co¤rafi, fiziksel, matematik, felseS O R U fi, dini, toplumsal türden anlat›mlar da koymufltur. En belirgin özelli¤inin etkili ve edebi bir anlat›m tarz› oldu¤u söylenebilinen D‹KKAT Roma tarih yaz›m›n›n, kendisinden büyük ölçüde etkilendi¤i Helen tarihçili¤i kadar tarafs›z, gerçekleri araflt›rmada titiz, felsefi düflünceyle yo¤urulmufl olmasa bile, öykündü¤ü Helen tarih yaz›m› ile birlikte günümüz tarih anlay›fl›nda ve tarih SIRA S‹ZDE yaz›c›l›¤›nda önemli izler b›rakt›¤›n› unutmamak gerekir.

SIRA S‹ZDE

D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ

D Ü fi Ü N E L ‹ M K ‹ T A P S O R U

TELEV‹ZYON D‹KKAT

‹SIRA N T E RS‹ZDE NET

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

N N

2

SIRA S‹ZDE Latince’yle ilk kez kim tarih kitab› yazm›flt›r? Roma tarihAMAÇLARIMIZ yaz›m›nda,

D Ü fi Ü N E L ‹ M Bedia Demirifl, ve Romal›lar’da Tarih Yaz›m›: 2. Romal›lar’da Tarih Yaz›m›”, K ‹ “Grekler’de T A P Anadolu Araflt›rmalar› XV (1999) 431-459; Bülent ‹plikçio¤lu, Eskibat› Tarihi I, Ankara 1997, Türk Tarih Yay›nlar›. S O RKurumu U

TELEV‹ZYON

Epigrafik Kaynaklar D‹KKAT

Dilimize “yaz›tbilim” diye çevirebilece¤imiz, epigrafi her dilde ve her bölgede olmasa da, birçok kültürde farkl› görünüfllerde vard›r. Helence epigraphein (epigra‹SIRA N T E RS‹ZDE N Eyazmak”) T feyn = “[üzerine] ile epigraphe (epigrafe = “yaz›t”) sözcüklerinden meydana gelen “epigrafya” Antikça¤’da tafl, metal, tahta, kil ve seramik gibi sert maddeler üzerine yaz›lm›fl Helence ya da Latince yaz›tlar›n incelendi¤i bilim dal›na veAMAÇLARIMIZ rilen isimdir. Klasik Epigrafi M.Ö. VIII. yüzy›l ile M.S. VI-VII. yüzy›l aras›n› kapsamaktad›r. Bununla birlikte günümüz dünyas›nda da epigrafi Antikça¤’›n bir gelene¤i olarak devam etmektedir: Önemli kiflilerin heykel kaidelerindeki yaz›lar, sivil K yap›lara ‹ T A P ait yaz›tl› frizler, sokak isimlerinin yaz›ld›¤› levhalar, grafitoya da dinsel lar v.b. yaz›lar bu türdendir.

N N

TELEV‹ZYON

TELEV‹ZYON

‹NTERNET

‹NTERNET

65

4. Ünite - Eski Ça¤ Tarihinin Araflt›rma Yöntemleri ve Temel Kaynaklar›

Antik Dünya’da tafl üzerindeki yaz›tlar genel olarak halk› ilgilendiren ve onlara hitap eden konular› içermekteydi. Bazen bir afifl niteli¤i de tafl›yan bu yaz›tlar, ayn› zamanda resmi bir belge niteli¤ine de sahip olup orijinalleri kent arflivlerinde saklanmaktayd›. Herhangi bir belgenin tafl üzerine kaz›nmas› için farkl› nedenler vard›r: Bu konuda uluslararas› antlaflmalar ilk s›rada yer almaktad›r. Antlaflmay› yapan taraflar için en önemli nokta, bunun kamuoyuna aç›k bir biçimde, dayan›kl› steller üzerine yaz›lmas›d›r. En çok rastlan›lan bir di¤er yaz›t türü, Helen polis’lerinde yurttafllara, yabanc›lara ya da baflka polis’ler taraf›ndan yap›lan onurland›rma dekretleridir. Bir Helen kentinde genelde her ay ya da dört ayda bir yap›lan meclis toplant›lar›nda birçok kararlar al›nmaktad›r. Al›nan bu kararlar ve idari ifllemler, birçok onur yaz›t› üzerinde anlat›lmaktad›r. Bunlar›n birço¤u kamuoyuna yönelik içeri¤i olan yaz›tlar olduklar› için, say› bak›m›ndan oldukça yüksek miktarda günümüze ulaflm›fllard›r. Roma ‹mparatorluk Ça¤›’nda (M.Ö. 27 - M.S. 295) y›llar›nda Bat› Anadolu baflta olmak üzere, tüm Anadolu antik kentlerinde sayg›n bir ailenin her ölüsü bir dekretle de onurland›r›lmakta ve bu ba¤lamda kentin aileye baflsa¤l›¤› dileklerini ifade etmek üzere ölen kiflinin bir heykeli dikilmekteydi. Günümüze say›ca yüksek miktarda ulaflan bir di¤er yaz›t türü ise mezar yaz›tlar›; epigrafik malzeme ise mezar stelleridir. Taflç› ustalar› taraf›ndan ço¤unlukla mermerden veya kireçtafl›ndan yap›lm›fl olan mezar stelleri ayn› günümüzde oldu¤u gibi, ölen kiflinin mezarlar›na dikilen ve onlar› tan›tan kimlikler niteli¤indedir. Dönemine, bölgesine ve ölen kiflinin sosyal ve varl›k durumuna göre farkl›l›k gösterebilen yaz›tl› olan mezar stelleri, “figür betimli” ve figür betimsiz” olarak iki ayr› kategoride de¤erlendirilebilir. Steller üzerinde betimlenen figürlerde, ölen kifli, bizzat kendisi betimlenebilece¤i gibi, bununla birlikte efliyle, çocuklar›yla ve hatta hizmetçilerin de dâhil oldu¤u tüm ailesiyle birlikte tasvir edilebilmektedir. Ailesiyle birlikte genellikle cenaze yeme¤i/ziyafeti sahnesi olarak bilinen sahnede görülmekte olup, benzerleri Asur ve Geç Hitit Krall›klar› Dönemi kabartma ve mezar stellerinden de bilinen bu sahnede ölen kifli sa¤da bir kline üzerinde uzanmakta, önde yemeklerle dolu ziyafet masas›, yata¤›nda oturan efli ve ayakta çocuklar›, sa¤ ve sol köflelerde ise nispeten küçük boyutlardaki hizmetçiler haz›r bulunur. Kendi betimlemelerinin yan› s›ra, günlük yaflamlar›na veya mesleklerine iliflkin kulland›klar› eflyalar da, bu steller üzerine ifllenmifltir. Örne¤in erkekler, bir asker/gladyatör ise mi¤fer, kemer, z›rh gibi asker/gladyatör k›yafetleri ile kalkan, m›zrak, b›çak, kama, k›l›ç gibi silahlar›yla; bir çiftçi/köylü ise bu

Polis: Antik Yunan’da kent devletlerine verilen isim.

Stel: Üzerinde yaz›t, bezeme veya ikisinin de yer ald›¤› dikdörtgen ya da silindir biçimli dikey duran tafllara verilen isim. Kline: Dinlenmek ya da yemek yemek için üzerine uzan›lan kanepe biçiminde bir çeflit mobilya.

Resim 4.1 Mu¤la ‹li Fethiye ‹lçesi’nde bulunmufl olan stel üzerinde bir adak yaz›t› mevcuttur. Burada Apfiya ad›nda birisinin Ana Tanr›ça’ya adakta bulundu¤u zikredilmektedir.

66

Tarih Metodu

Resim 4.2 Amasra Müzesi bahçesinden bir mezar steli: Kline üzerine uzanm›fl bir çift ile hizmetçilerin betimlendi¤i bu stelde, mezar›n kimlere yap›ld›¤› yazmaktad›r.

yönünü temsil eden orak, çekiç aletler ile öküz, bo¤a gibi büyükbafl hayvanlarla; bir gemiciyse, gemi betimleriyle beraber görülürler. Kad›nlar da yüz sepeti, tarak, ayna, mücevher kutusu, yelpaze, buhurdan ve parfüm flifleleri gibi eflyalar, kad›n›n gündelik yaflam›na iflaret eden kad›nsal ö¤eler olarak dikkati çeker. Çocuklar›n ise, Eros gibi mitolojik figürler olarak, besledikleri köpek ve kufl gibi hayvanlarla tasvir edilmesi al›fl›lageldik bir durumdur. Ait oldu¤u dönemin sosyo-kültürel ve ekonomik yap›s›na ›fl›k tutan mezar yaz›tlar›nda ölen kiflinin ad› ve baba ad›n›n yan›nda, ba¤l› oldu¤u kenti, mesle¤i, üstlendi¤i görevler ve yaflarken yapt›¤› ifller belirtilebilir. E¤er devlet ifllerinde veya yar›flmalarda gösterdi¤i baflar›lar ve ald›¤› onurlar varsa bunlar›n belirtilmesi de kaç›n›lmazd›r. Mezar tafllar› ölen kifli taraf›ndan henüz hayattayken yapt›r›labildi¤i gibi, öldükten sonra ailesi, akrabalar› veya ba¤l› oldu¤u mesleki ve sosyal dernekler taraf›ndan da yapt›r›labilmektedir. Ölen kiflinin hangi sebepten ölmüfl oldu¤u da baz› mezar yaz›tlar›nda görülen bir durumdur. Örne¤in bir savafl, veba gibi hastal›k veya deprem gibi do¤al bir afet sonucu mu yaflam›n› yitirmifl oldu¤u, e¤er belirtilmiflse, mezar yaz›tlar›ndan anlafl›labilmektedir. Bu durum tarihsel olaylar aç›s›ndan son derece önemli bilgileri bizlere sa¤lar. Baz› mezar yaz›tlar›nda tüm bu ibarelerin arkas›nda, ölen kifli için mezar tafl›n› haz›rlatan kifliler taraf›ndan “an›s› için” anlam›na gelen MNHMH∑ XAPIN (mnemes harin) veya MNHMH∑ ENEKA (mnemes eneka) ifadesinin yazd›r›lm›fl oldu¤u görülür. Bilhassa Helenistik Devir ile birlikte, “Elveda” anlam›na gelen XAIPE (haire) kelimesi kullan›lmaktad›r ki, her iki ifade de ölen kifliye sayg›y› ifade eder. Yaz›tlar, kültler ve antik dünya dini aç›s›ndan birinci derecede malzeme üretmektedirler. Zira çok say›daki adak yaz›tlar› ço¤u kez kabartma bezemeli olup, dinsel kurallar› içermektedirler. Bu yaz›tlarda kurban etlerinin paylafl›m›, törenlere kat›lan kiflilerin söyledikleri adak deyiflleri ve fliirler gibi konular anlat›lmaktad›r. Gene bu yaz›t türünün içine giren kefaret yaz›tlar›nda bireyin ya da ailenin tanr› taraf›ndan cezaland›r›lmas›, Lidyal› veya Frigyal› bir köylünün stelinde onlar›n iflledi¤i günah, bunun cezas› ve piflmanl›k dile getirilmektedir. Anadolu, Suriye, Trakya, Kuzey Afrika, ‹spanya v.b. yerlerde, yerli kültlerin incelenmesi için pratikteki tek çözüm epigrafidir. Agon ad› verilen atletizm, müzik ve araba yar›fllar› gibi yaz›tlar sayesinde, Helen Dünyas› yar›flmalar›n›n tarihsel kronolojisini epigrafik malzemeyle ortaya koyabilmekteyiz. Antik dönemden bilinen binlerce atlet ve müzisyeni bu yaz›tlar sayesinde tan›maktay›z. Bu yaz›tlar, Helen Dünyas›’n›n bir ucundan di¤er ucuna, Roma ve Napoli üzerinden ve Marsilya’dan Arabistan’a de¤in, bir bölgedeki yar›flma galiplerinin adlar›n› içeren listeler arac›l›¤›yla birçok atletin tüm kariyerini tan›ma olana¤› vermektedir. Epigrafi, her y›l arkeolojik kaz›lardan ve yüzey araflt›rmalar›ndan ç›kan yüzlerce yaz›t ile Eskiça¤ Tarihi’ne her zaman yenilenen bir tazelik getirmektedir. Böyle-

67

4. Ünite - Eski Ça¤ Tarihinin Araflt›rma Yöntemleri ve Temel Kaynaklar›

ce, Eskiça¤ Tarihi Bilimi’ndeki birçok problemi ayd›nlatmaktad›r; ancak bulunan bu yaz›tlar ile de yeni problemler ortaya sunmaktad›r.

Yaz›tlar›n Tafla Yaz›lmas› Bir yaz›t, elyazmas›ndaki kopyaya göre tafl ustas› taraf›ndan kaz›nmaktad›r: Yaz›t tafla yaz›lmadan önce tafl üzerinde, yaz›t›n sat›rlar› taflç› taraf›nda ince bir hat olarak çizilir ve sonra belirlenen sat›rlar üzerine yaz›t kaz›nmaktad›r. Dönemin moda ve tekni¤ine göre, ifllenen blok üzerindeki yaz›n›n karakteri, o günkü dilin kullan›m›n› göstermektedir. Yaz›n›n gölgeli, süslü, titiz veya dikkatsiz yaz›l›fl›, dilin o günkü durumuyla ve yaz›c›n›n kendine has stili veya titizli¤iyle iliflkilidir. Bazen yaz›t üzerinde, yaz›c›n›n yapt›¤› hatalar›, de¤ifliklikler görülebilmektedir.

Yaz›tlar›n Günümüz Araflt›rmac›lar› Taraf›ndan Kopya Edilmesi Arazide bulunan yaz›t› her zaman yeniden bulup incelemek mümkün olmayaca¤› için, çok iyi bir flekilde kopya edilmesi ve foto¤raflanmas› gerekmektedir. Bu nedenle ilk ifl olarak yaz›t, dikkatli bir flekilde taflta göründü¤ü gibi büyük harflerle envanter fifline birebir kopya edilir. Daha sonra yaz›t›n üzerinde yer ald›¤› tafl›n ölçüleri, harf yüksekli¤i ve tafl›n cinsi (mermer, kireçtafl› vs..) kaydedilir. Bir sonraki SIRA S‹ZDE ifllem foto¤raf çekimidir. Foto¤raf çekimi s›ras›nda dikkat edilmesi gereken en önemli husus, ›fl›¤›n yaz›t›n yüzeyine yan taraftan, e¤ik bir aç›yla gelerek; yaz›t›n ya tam ›fl›k ya da tam gölge alt›nda çekilmesidir. Böylece yaz›t›n harf çukurlar›nda D Ü fi Ü N E L ‹ M gölgeler oluflacak ve harfler foto¤rafta belirginleflecektir. ‹klim veya baflka bir nedenle ciddi flekilde tahrip olmufl yaz›tlar› ise okumak oldukça zor, hatta bazen imS O R U parma¤›ykâns›zd›r. Bu türden durumlarda ise, bir epigraf kömürlü suya bat›r›lm›fl la saatlerce yaz›t üzerinde oynayarak, ›fl›k-gölge oyunlar› ile yaz›t› okumaya çal›flmaktad›r. Kay›t alt›na almadaki son ifl ise, gerekli görüldü¤ü takdirde D ‹ K K A T yaz›t›n kal›b›n›n al›nmas›d›r: Foto¤raf çekilmesi mümkün olmayan durumlarda ya da yaz›t›n okunamayacak kadar kötü oldu¤u durumlarda farkl› iki kopya alma tekni¤i vard›r: SIRA S‹ZDE 1) K⤛t Kopya, 2) Lâteks Kopya.

SIRA S‹ZDE

D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U

D‹KKAT

N N

SIRA S‹ZDE Bir mezar yaz›t›ndan, mezar sahibi hakk›nda ne gibi bilgiler ö¤renebilmekteyiz? AMAÇLARIMIZ

3

SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ

D Ü fi Ü N E L ‹ M

D Ü fi Ü N E L ‹ M K ‹ T A P

S O R U

S O R U

Epigrafi bilimi hakk›nda detayl› bilgi için bak. Hasan Malay, EpigrafiK (Yaz›t ‹zmir ‹ T A Bilim), P 1987, Ege Üniversitesi Yay›nlar›.

Papirolojik Kaynaklar

SIRA S‹ZDE

TELEV‹ZYON

TELEV‹ZYON

Papirüs Helence papyros, Latince papyrus kelimesinden gelmekte olup; asl›nda EsD‹KKAT ki M›s›rl›lar’›n yaz› k⤛d› yapmak için özünden yararland›klar›, Nil k›y›lar›nda ve Delta batakl›klar›nda yetiflen bitkiye verilen add›r. M›s›r’da daha M.Ö. XVIII. yüz‹ N T E S‹ZDE RNET SIRA y›ldan itibaren kullan›lmaya bafllanan ve ülkenin önemli bir ihraç maddesi haline gelen papirüs k⤛tlar› üzerindeki kay›tlar, tüm Akdeniz Bölgesi’nde yayg›nl›k kazanm›fl olmakla birlikte, iklimin uygun olmas› nedeniyle yaln›zca M›s›r’da yok olAMAÇLARIMIZ mam›fl ve önemli ölçüde günümüze kadar gelmeyi baflarm›fllard›r. Antikça¤’da papirüsler üzerine yap›lm›fl kay›tlar› inceleyen ve bunlar› tarih araflt›rmalar›nda kullanabilecek hale getiren “Eskibat› tarihi temel bilimi” ise “papiroloji”dir. K ‹ T A P Papiroloji öncelikle M›s›r’›n Helenistik-Roma döneminde papirüs ve parflömenler üzerine yap›lm›fl Helence ve Latince kay›tlarla ilgilenmektedir. Bu çal›flma alan› zamansal olarak, M.Ö. 332 ile M.S. VII. yüzy›llar aras›n› kapsamaktad›r.T E L E V ‹ Z Y O N

N N

‹NTERNET

D‹KKAT

‹ N T E RS‹ZDE NET SIRA

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

‹NTERNET

68

Tarih Metodu

Papiroloji bilimi 18. ve 19. yüzy›llarda M›s›r’da elde edilen önemli papirüs buluntular› üzerine önem kazanm›flt›r. Avrupal›lar bu yüzy›llarda M›s›r’daki fellahlar›n gübre olarak kullanmak üzere ›srarla antik papirüs k⤛d› arad›klar›n› fark etmifller ve Eski M›s›rca, Koptça, Helence ve Latince dillerinde metinler içeren bu k⤛tlar› onlardan sat›n alm›fllard›r. Bunun üzerine ülkede planl› kaz›lara bafllanm›fl ve bu kaz›larda Eskiça¤ tarihinin tüm alanlar›n› ilgilendirebilecek önemli sonuçlara var›lm›flt›r. Bugün önemli papirüs koleksiyonlar› Berlin, Kahire, Londra, Oxford, Paris ve Viyana gibi merkezlerde bulunmakta; Almanya, ‹ngiltere, ‹talya, ‹sviçre, Fransa ve baz› Birleflik Amerika üniversitelerinin kitapl›klar›nda sat›n alma ya da kaz›lar yoluyla papirüsler toplanmaktad›r. Papirolojik belgelerin tarih araflt›rmalar› bak›m›ndan önemi, yaz›tlarda da oldu¤u gibi, özellikle antik edebiyat eserlerinin ele almad›¤› alanlarda ortaya ç›kmaktad›r. Papirüslerin büyük bölümü genellikle özel ve resmi nitelikte “belge” karakteri tafl›maktad›r. Devlet ve siyasal düzeni ilgilendiren konularda kaynak de¤eri olan papirüs say›s› ise oldukça azd›r. Papirüslerin as›l önemi, baflta M›s›r olmak üzere Antikça¤’›n sosyo-ekonomik koflullar›na tuttuklar› ›fl›ktan, ekonomi tarihi araflt›rmalar›na yapt›klar› sürekli rehberlikten ileri gelmektedir. Papirüsler sayesinde antik sosyal yap› çok ince ayr›nt›lar›na kadar aç›kl›k kazanabilmektedir. Vergi konulmas›na ve toplanmas›na, özel nitelikte ya da devlete ait gelirlerin hesaplanmas›na iliflkin, papirüsler yoluyla zaman›m›za gelen belgelerin say›s› oldukça yüksektir. Papirüslerin M›s›r’daki hukuki koflullar›n belirlenmesinde oynad›klar› rol de sosyo-ekonomik araflt›rmalarda oynad›klar› rol kadar önemlidir. M›s›r’›n özel ve SIRA S‹ZDE resmi hukuk yaflam› hakk›nda bildiklerimiz bu belgelere dayanmaktad›r. M›s›r’›n din ve kültürüne iliflkin konular da papirüslere yans›m›fl durumdad›r. Gene papirüsler M›s›r’daki büyücülük ve kozmolojik görüfller hakk›nda D Ü fi Ü N E Lyoluyla ‹M bilgi edinilmektedir. Papirüslerin de¤erlendirilmesinde ve bu kaynaklardan tarihsel aç›dan yararlanS O R U ma olanaklar›nda dikkat edilmesi gereken baz› noktalar bulunmaktad›r: Bunlar›n ilki, papirüslerin öncelikle M›s›r’a iliflkin kaynaklar oldu¤unun bilinmesidir. ‹kincisi, papirüsler yöresel bilgiler vermektedirler. Bu nedenle papirüslerin D ‹ genellikle KKAT verdikleri bilgileri bütün Akdeniz Havzas› için ço¤altmak ve yayg›nlaflt›rmak mümkün de¤ildir. SIRABununla S‹ZDE birlikte, di¤er kaynaklardan Antikça¤’a iliflkin baz› bilgileri de papirüsler arac›l›¤›yla edinme f›rsat› bulmaktay›z.

SIRA S‹ZDE

D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ

D Ü fi Ü N E L ‹ M K ‹ T A P S O R U

TELEV‹ZYON D‹KKAT

‹ N T E RS‹ZDE NET SIRA

AMAÇLARIMIZ

N N

4

SIRA S‹ZDEalan› ve dönemi hakk›nda bilgi veriniz! AMAÇLARIMIZ Papirolojinin çal›flma

D Ü fi Ü N E L ‹ M

K ‹ T AEskibat› P Bülent ‹plikçio¤lu, Tarihi I, Ankara 1997, Türk Tarih Kurumu Yay›nlar›. S O R U Kaynaklar Nümimastik

T E L E V ‹ Z Y O(= N sikke) sözcü¤ünden gelen “nümismatik”, Antikça¤ sikkeleriHelence nomisma ni ekonomik, tarihsel, kültürel ve sanatsal yönleriyle inceleyen Eskibat› temel biliD‹KKAT minin ad›d›r. Sikkeyi inceleyen nümizmat›n çal›flma alan›na mal-para iliflkileri, sikke basma hakk› ve tekni¤i, para ayar›, sikkelerin ikonografik aç›dan incelenmesi ‹SIRA N T E RS‹ZDE NET ve do¤al olarak sikkelere iliflkin yaz›l› kaynaklar gibi konular girmektedir. ‹nsanlar›n henüz yerleflik düzene geçmedikleri dönemlerde para düflüncesi bilinmiyordu. Kendi gereksinimlerini kendileri karfl›lamaya çal›flt›klar› için, mal deAMAÇLARIMIZ ¤ifltirme veya mal›n de¤erini saptamak ancak yerleflik düzene geçildikten sonra or-

N N

K ‹ T A P

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

TELEV‹ZYON

69

4. Ünite - Eski Ça¤ Tarihinin Araflt›rma Yöntemleri ve Temel Kaynaklar›

taya ç›km›flt›r. Mal›n ya da eflyan›n de¤erinin saptanmas›, beraberinde “de¤er” düflüncesini ve ona ba¤l› olarak da eflde¤er düflüncesini akla getirmifl ve giderek bir de¤iflim arac›na yani paraya gereksinim duyulmufltur. Para, esas olarak al›fl-veriflte ya da ticarette kullan›lan bir de¤er ölçüsü olup, de¤iflim ve ödeme arac›d›r. ‹lk zamanlarda para; tah›l ürünleri, hayvan, alet v.b. eflyalardan ibaretti. Arac› olarak kullan›lan bu gibi mallar› muhafaza etmek, istenildi¤inde hemen kolayca ortaya koyabilmek gerekti¤i kadar parçalara ay›rabilmek ve bir yerden bir yere tafl›ma güç oldu¤undan, zamanla yaln›z alt›n ve gümüfl gibi de¤erli madenler para olarak kullan›lmaya bafllanm›flt›r. Yak›n Do¤u’da yap›lan arkeolojik kaz›larda çok say›da metal parçalar› bulunmufltur. Bunlar›n belirli a¤›rl›kta olmalar›, al›fl-veriflte para yerine kullan›ld›klar›na iflaret etmektedir. Yaz›l› kaynaklardan, sikkenin icad›ndan birkaç yüzy›l öncesinden beri Ege Dünyas›’nda madenlerin, büyük bafl hayvanlar›n, üç ayakl› kazanlar›n, baltalar›n v.b. araç gereçlerin para olarak kullan›ld›klar›n› ö¤renmekteyiz. Burada sözü edilen ve ödeme arac› olarak kullan›lan metal ve eflyalar, yerini M.Ö. VI. yüzy›lda Lidyal›lar taraf›ndan icat edilen sikkeye b›rakm›fllard›r. Tarih kitaplar› ilk sikkeleri yapanlar›n Lidyal›lar oldu¤unu yazmaktad›rlar. Sikkenin neden icat edilmifl oldu¤u sorusunun birçok cevab› bulunmaktad›r: Savafl giderleri veya kamu çal›flanlar›n›n ücretlerinin ödenmesi; kamu harcamalar› ve vergi toplanmas› gibi zorunluluklar oldu¤u düflünülmektedir. Bunun yan› s›ra, günlük ihtiyaçlar için yap›lan ödemelerde, standart bir ödeme arac›na gereksinim duyulmas›n›n da sikkenin icad›nda rol oynad›¤› iddia edilmektedir. Tarihte ekonomik oldu¤u kadar siyasal aç›dan da önem kazanan sikkenin siyasal tarih araflt›rmalar› bak›m›ndan önemli bilgiler verdi¤i görülmektedir. Bunun temel nedeni, sikke bas›m›n›n bafllang›çtan itibaren devletin yetkisi içinde olmufl ve tek bafl›na sikke basma hakk›n›n siyasal ba¤›ms›zl›k ve egemenli¤inin iflareti say›lm›fl olmas›d›r. Yaz›tlar, papirüsler gibi birincil nitelikte tarihsel kaynaklardan olan sikkelerin; tipolojik aç›dan da yaz›tlar, papirüsler ve arkeolojik belgelerle yak›n benzerli¤i vard›r. Örne¤in bir sikke üzerinde yaz›, papirüs ve yaz›tlardaki harf özellikleri, sözcük biçimleri ve k›saltmalarla karfl›laflt›r›labilecek tipolojik özellikler tafl›maktad›r. Ayn› flekilde bir sikke üzerindeki resmin de biçimsel problemleri nedeniyle arkeolojiye yak›nl›¤› vard›r. Sikkeler, birincil nitelikte kaynaklar olmas›na ra¤men, tafl›d›klar› “propagandac›” özellikler yüzünden nesnel olmaktan oldukça uzaktad›rlar. Tarihçi, baflka kaynak türlerine de baflvurmak suretiyle, bu “propagandac›” özellikleri gerçeklerden kesin çizgilerle ay›rmak zorundad›r. Din tarihi araflt›rmalar› da sikkelere çok fley borçludur: Sikkeler üzerinde polis’ler taraf›ndan tasdik edilmifl, kentin ana tanr›/tanr›çalar› ile tap›naklar resmedilmektedir. Sikkeler üzerinde yer alan tanr›larla sikkeyi basan devlet aras›ndaki iliflkinin bir tür dinsel-siyasal programdan kaynakland›¤› sonucu ortaya ç›kmaktad›r. Resim 4.3 Bat› Anadolu’da Bulunan Efes ile Hierapolis kentleri aras›nda bir anlaflmay› gösteren bir sikke (Franke Nollé 1997: Tafel 39, no. 884).

S O R U

S O R U

D‹KKAT

D‹KKAT

70

SIRA S‹ZDE

SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ

Tarih Metodu

N N

5

D Ü fi Ü N E L ‹ M K ‹ T A P

S O R U

Arkeolojik T E L E V ‹Kaynaklar ZYON

TELEV‹ZYON D‹KKAT

AMAÇLARIMIZ

Sikkeyi ilk AMAÇLARIMIZ kimler icat etti¤ini nedenleriyle aç›klay›n›z! SIRA S‹ZDE

fi Ü N E L ‹ M Para: Antik Nümismati¤e Girifl, ‹stanbul 1994, Eskiça¤ Bilimleri O¤uz Tekin,DK ÜEskiça¤’da ‹ T A P Enstitüsü Yay›nlar›.

S O R U

‹SIRA N T E RS‹ZDE NET

SIRA S‹ZDE

Arkeoloji Helence’de “eskinin ö¤retisi” anlam›na gelmektedir. Arkeologlar somut D‹KKAT kal›nt›lardan hareketle geçmifle dair elde edilebilecek her çeflit bilgiyle ilgilenirler. Veriler genellikle eksiktir ve yan›lt›c› olabilirler; ama çeflitleri neredeyse s›n›rs›zd›r. ‹SIRA N T Etopra¤a RS‹ZDE NET Geçmifl nas›l gömülür? Toprak seviyesi y›llar boyunca kademe kademe yükselerek geçmifli gömer. Üst üste y›¤›lan çürümüfl bitkiler, hava koflullar›n›n ve akarsular›n etkisiyle afl›nan kayalar ve tepe topraklar›, y›k›lan yap›lar, soka¤a at›lan çöplerAMAÇLARIMIZ yatay tabakalar halinde birikir. Bu tabakalar do¤al afetler veya insan eliyle bozulabilir. Stratigrafinin konusu olan bu yatay tabaka oluflumu, tarihleme için çok önemlidir. K ‹ T A P Eskiça¤’›n tarihsel geliflimini de¤iflik yönleriyle ayd›nlatma ve analiz etmede yaz›l› kaynaklar, tarihçi için en önemli arac› teflkil etmekle birlikte; Eskiça¤ insan›n›n geriye b›rakt›¤› tüm maddi kültür miras›n› da dikkate almak, bu miras› da kayLEV‹ZYON nak olarakT Ede¤erlendirmek zorundad›r. Geçmiflten çok az fley günümüze ulafl›r. Bir insan›n yaflam› boyunca kulland›¤› eflyalar›n sadece bir k›sm› topra¤a kar›fl›r: Kaybolan, at›lan veya bilerek gömülen eflyalar. Bunlar›n ‹ N T E R N da E T çok az› günümüze gelebilmifltir. Bunlardan kimi do¤al nedenlerle çürür; kimi fiziksel tahribata u¤rar ve zaman geçtikçe korunabilme flans› azal›r. Ça¤›m›za kadar ulaflabilen maddi kültür kal›nt›s›n›n da çok az bir bölüme gün ›fl›¤›na ç›kar›l›r. Bu kültür miras›n› gün ›fl›¤›na ç›karmak, incelemek ve aç›klamak ise klasik arkeologun görevidir. Arkeologlar, iflte bunlardan geçmifli okumaya çal›fl›rlar. Bu da, yaflam›n kimi yönleri hakk›nda, di¤er yönlerine oranla daha fazla fley bildi¤imiz anlam›na gelir. Günümüzde arkeologlar yaln›zca eski yap›lar› de¤il, ilk insanlar›n yerleflim ve yaflam etkilerine iliflkin bilgiler veren tarla, otlak, orman gibi do¤al ortamlar› da incelerler. Kaz›lardan farkl› olarak, bu genifl alanlar› incelemek için kullan›lan yüzey araflt›rma yöntemleri h›zl› ve ucuzdur.

N N

Stratigrafi: Katmanbilgisi. Höyük katlar›n› inceleme.

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

‹NTERNET

Resim 4.4 Sakarya Arkeoloji Müzesi’nden M.S. I-II. yüzy›llara ait bir lahit teknesi.

71

4. Ünite - Eski Ça¤ Tarihinin Araflt›rma Yöntemleri ve Temel Kaynaklar›

Arkeolojinin tarih araflt›rmalar›nda yard›mc› oldu¤u alanlar esas itibariyle flunlard›r: Kültürel ba¤lant›lar›n ve tarihsel olaylar›n anlafl›lmas›; sosyal ve dinsel aç›dan olmak üzere yaflam koflullar›n›n araflt›r›lmas›; mekânlar›n ortaya konulmas› ve analizi. Bunun ötesinde arkeolojik kaynaklar›n tümü, tarihi önemli ölçüde canl› bir hale de getirmektedir. Tap›naklardan seramik parçalar›na kadar arkeolojik buluntular›n tümü, özellikle yaz›l› kaynaklar›n bulunmad›¤› ya da yetersiz oldu¤u durumlarda tarih araflt›rmalar› bak›m›ndan önem kazanmaktad›r. Örne¤in arkeolojik eserlerin tafl›d›¤› belirli bir süs ya da özel bir form, konuya iliflkin yaz›l› kaynaklar olmasa da ya da yetersiz de olsalar, farkl› bölgeler aras›ndaki kültür al›flveriflinin kan›t› olabilmektedir. Bunun yan› s›ra arkeolojik belgeler Eskiça¤ insan›n sosyal ve kültürel tarihini de anlamam›z› sa¤lamaktad›r. Örne¤in bir Helen ya da bir Romal›’n›n nas›l giyindi¤ini heykellerden v.b. arkeolojik belgelerden ö¤renebilmekteyiz. Antik dinlerin araflt›r›lmas› da önemli ölçüde arkeolojik buluntular sayesinde mümkün olmaktad›r. Bunlar›n bafl›nda tap›naklar ve tanr›-tanr›ça heykelleri gelmektedir. Bunlar›n yan› s›ra, mozaik tasvirleri, evlerin duvarlar›na yap›lan resimler gibi baflka arkeolojik belgeler de bize Eskiça¤ din duygular›n› yans›tmaktad›r. Resim 4.5 Antalya ‹li Demre ‹lçesi’nde Akdeniz Üniversitesi taraf›ndan kaz›s›na 2009 y›l›nda bafllanm›fl antik Andriake kenti yerleflimine ait bir foto¤raf. Arkada görülen SIRA S‹ZDE yap› M.S. II. yüzy›lda yap›lm›fl bir Tah›l Depo Binas›’d›r.D Ü fi Ü N E L ‹ M

SIRA S‹ZDE

D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U

S O R U

D‹KKAT

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE Arkeolojinin tarih araflt›rmalar›na ne flekilde yard›mc› olmaktad›r?AMAÇLARIMIZ

N N

6

SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ

D Ü fi Ü N E L ‹ M

D Ü fi Ü N E L ‹ M K ‹ T A P

S O R U

S O R U

TELEV‹ZYON

TELEV‹ZYON

D‹KKAT

D‹KKAT

Arkeoloji, (çev.: Yaprak Eran), Ankara 2007, Tübitak Popüler BilimKKitaplar›: ‹ T A P Baflvuru Kitaplar›.

SIRA ‹ N T E RS‹ZDE NET

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

N N

‹SIRA N T E RS‹ZDE NET

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

72

Tarih Metodu

Özet

N A M A Ç

1

N A M A Ç

2

N A M A Ç

3

Eskiça¤ Tarihinin zaman ve mekân s›n›rlar›n› aç›klayabilme M.Ö. V. yüzy›lda yaflayan Herodotos tarih kelimesinin anlam›n› gelifltirerek, ona “insanlar›n ve insan topluluklar›n›n bafl›ndan geçenleri kayda geçirme yoluyla elde edilen bilgi” anlam› kazand›rm›flt›r. Eskiça¤ Tarihi, Akdeniz ve Önasya kültür çevreleri ile bu çevrelerle do¤rudan iliflki halinde bulunan komflu bölgelerin yaz› ile bafllayan en eski devirlerinden (M.Ö. yak. 3200) Bizans’›n siyasal olarak kuruldu¤u M.S. VII. yüzy›la kadar olan süreyi kapsamaktad›r. Bu ça¤›n araflt›rma yöntemleri ve kaynaklar›, daha sonraki devirlere göre farkl›l›klar arzetmektedir.

N A M A Ç

4

Eskiça¤ Tarihi içindeki Eskido¤u ve Eskibat› kavramlar›n› tan›mlayabilme Yaklafl›k olarak 4000 y›l kadar süren Eskiça¤ tarihi kültürel bak›mdan iki gruba ayr›lmaktad›r: Kronolojik bak›mdan daha eski olan ve “Eskido¤u” diye adland›r›lan grupta Eski Önasya (Mezopotomya, Suriye-Filistin, ‹ran ve Anadolu) ve ard›ndan Eski M›s›r kültürleri; genel olarak “Eskibat›” diye adland›r›lan ikinci grupta ise Ege-Hellen kültürleri, Büyük ‹skender’in açt›¤› Hellenizm devri kültürü ve ‹talya-Roma kültürleri yer almaktad›r. Eskiça¤ Tarihi’nin araflt›rma konular›n› aç›klayabilme Eskiça¤ Tarihi’nde “kaynak” kavram› Önasya ve M›s›r’daki Eskido¤u kültürlerinin ve Helen-Roma uygarl›klar›n›n etki alanlar›ndaki tüm miras› kapsamaktad›r. Tarih alan›nda her türlü bilimsel çal›flman›n ilk koflulu da “kaynak bilgisi”dir. “Kaynak” tarihsel geliflimin ak›fl›na belirleyebilmek için elimizde var olan her türlü olanak demektir Kaynak sözcü¤ündün tarihsel teflhis için elimizdeki tüm olanaklar anlafl›lmakta ise, buna yaz›l› kaynaklar›n yan› s›ra, yaz›s›z kaynaklar da girmektedir. Bu ise, ele al›nan ça¤lar›n günümüze de¤in gelen maddi kültür kal›nt›lar›, örne¤in yap› kal›nt›lar›, heykeller, seramik eflya, günlük yaflamda kullan›lan araçlar v.b. demektir. Bu kültür kal›nt›lar› üzerinde çal›flma her ne kadar arkeolojinin alan›na girse de, tarihçi arkeolojiyle olan

ba¤lant›lar› da dikkate almak zorundad›r. Arkeolojinin tarih araflt›rmalar›nda yard›mc› oldu¤u alanlar esas itibariyle flunlard›r: Kültürel ba¤lant›lar›n ve tarihsel olaylar›n anlafl›lmas›; sosyal ve dinsel aç›dan olmak üzere yaflam koflullar›n›n araflt›r›lmas›; mekânlar›n ortaya konulmas› ve analizi. Bunun ötesinde arkeolojik kaynaklar›n tümü, tarihi önemli ölçüde canl› bir hale de getirmektedir. Eskiça¤ tarihi bu kaynak de¤erlendirmesinden hareketle yukar›da s›n›rlar› çizilen alanlar› ve dönemleri araflt›rma konusu yapmaktad›r. Eskiça¤ Tarihi kaynaklar› ve bunlardan nas›l yararlan›laca¤›n› aç›klayabilme: Eskiça¤ Tarihinin kaynaklar› yaz›l› ve yaz›s›z olmak üzere ikiye ayr›l›r. Yaz›l› kaynaklar, esas itibariyle iki gruptan meydana gelirler: Yaz›t, sikke gibi bir olay›n do¤rudan do¤ruya parças› olanlar “birincil”; antik tarihçilerin yazd›klar› ve nesnel olmayan kaynaklar ise “ikincil” kaynaklar diye ayr›lmaktad›r. Yaz›l› kaynaklar 1) Edebi kaynaklar, 2) Epigrafik kaynaklar, 3) Papirolojik kaynaklar, 4) Nümismatik kaynaklar olarak s›n›fland›r›lmaktad›r. Bu yaz›l› kaynaklara ilaveten yaz›l› olmayan ama Eskiça¤ tarihinin kaynaklar›ndan biri olan “Arkeolojik kaynaklar›” da 5. kaynak olarak de¤erlendirmek gerekmektedir. 1) Edebi Kaynaklar: Dünya edebiyat tarihinde ilk eserler destan türünde verilmifltir. ‹lkin sözlü olarak kuflaktan kufla¤a aktar›lan destanlar sonralar› yaz›ya geçirilmeye bafllanm›flt›r. Destanlar vezinli dizeler biçiminde yaz›lm›fl, kahramanlar› ola¤anüstü kifliler ve Tanr›lar olan, söylence ve gerçek kar›fl›m› eserlerdi. Yaz› ilk olarak Mezopotamya’da yaklafl›k olarak 3200 y›llar aras›nda ortaya ç›km›flt›r. Çiviye benzemesinden ötürü çiviyaz›s› ad›n› verilen ve kil tabletler üzerine yaz›lan bu ilk belgeler tarihin de ilk yaz›l› belgeleridir. ‹lkça¤ kavimleri aras›nda tarihçilikte Hititler’in ileri gitmifl olduklar› görülmektedir. Hititler “olaylar› y›llara göre düzenlemekle “y›ll›k” örne¤ini ortaya atm›fllard›. Olaylar› gerçe¤e uygun, ancak okuyucu üzerinde etki yapabilecek biçimde ve belirli görüfllere göre anlatmaya önem vermifller-

4. Ünite - Eski Ça¤ Tarihinin Araflt›rma Yöntemleri ve Temel Kaynaklar›

di. Eski Önasya kültür dünyas›na ait olan en önemli keflifler aras›nda yer alan ve 30 bin tablet ya da fragman› aflan Hititler’e ait Bo¤azköy arflivi eflsiz bir edebî kaynakt›r. Tarihe bilimsel yaklafl›m ilk kez Helenler ile bafllam›flt›r denilebilir. Helenler’den önce Yak›n Do¤ulu kavimlerde tarih yaz›m› dini ve mitolojik karakterli idi. Oysa Herodotos ile bafllad›¤› kabul edilen Helen tarih yaz›m›n en büyük özelli¤i hümanist oluflu idi. Helen Edebiyat›’nda ve sonradan, ondan etkilenen Latin Edebiyat›’nda da ilk eserler destan türünde verilmifltir. Bu destanlar sonraki ça¤larda Helen ve Romal› tarih yazarlar›n›n da kulland›klar› eserler olmufllard›r. ‹lyada ve Odiseya’da Akalar ile Troyal›lar aras›ndaki savafllar› destans› anlatan Homeros, Bat›’da tarih yaz›m›n›n mayas›n› oluflturacak ilk eseri vermifltir. Böylece önceleri Helenler’de sonralar› ise Romal›lar’da tarih yaz›m›n›n çekirde¤ini vezinli dizelerden oluflan destanlar oluflturmufltur. 2) Epigrafik Kaynaklar: Dilimize “yaz›tbilim” diye çevirebilece¤imiz, epigrafi her dilde ve her bölgede olmasa da, birçok kültürde farkl› görünüfllerde vard›r. Helence epigraphein (epigrafeyn = “[üzerine] yazmak”) ile epigraphe (epigrafe = “yaz›t”) sözcüklerinden meydana gelen “epigrafya” Antikça¤’da tafl, metal, tahta, kil ve seramik gibi sert maddeler üzerine yaz›lm›fl Helence ya da Latince yaz›tlar›n incelendi¤i bilim dal›na verilen isimdir. Klasik Epigrafi M.Ö. VIII. yüzy›l ile M.S. VI-VII. yüzy›l aras›n› kapsamaktad›r. Bununla birlikte günümüz dünyas›nda da epigrafi Antikça¤’›n bir gelene¤i olarak devam etmektedir: Önemli kiflilerin heykel kaidelerindeki yaz›lar, sivil ya da dinsel yap›lara ait yaz›tl› frizler, sokak isimlerinin yaz›ld›¤› levhalar, grafitolar v.b. yaz›lar bu türdendir. Antik Dünya’da tafl üzerindeki yaz›tlar genel olarak halk› ilgilendiren ve onlara hitap eden konular› içermekteydi. Bazen bir afifl niteli¤i de tafl›yan bu yaz›tlar, ayn› zamanda resmi bir belge niteli¤ine de sahip olup orijinalleri kent arflivlerinde saklanmaktayd›. 3) Papirolojik Kaynaklar: Papirüs Helence papyros, Latince papyrus kelimesinden gelmekte olup; asl›nda Eski M›s›rl›lar’›n yaz› k⤛d› yapmak için özünden yararland›klar›, Nil k›y›lar›nda ve Delta batakl›klar›nda yetiflen bitkiye verilen add›r. M›s›r’da daha M.Ö. XVIII. yüzy›ldan itibaren kullan›lmaya bafllanan ve ülkenin önemli bir

73

ihraç maddesi haline gelen papirüs k⤛tlar› üzerindeki kay›tlar, tüm Akdeniz Bölgesi’nde yayg›nl›k kazanm›fl olmakla birlikte, iklimin uygun olmas› nedeniyle yaln›zca M›s›r’da yok olmam›fl ve önemli ölçüde günümüze kadar gelmeyi baflarm›fllard›r. Antikça¤’da papirüsler üzerine yap›lm›fl kay›tlar› inceleyen ve bunlar› tarih araflt›rmalar›nda kullanabilecek hale getiren “Eskibat› tarihi temel bilimi” ise “papiroloji”dir. Papiroloji öncelikle M›s›r’›n Helenistik-Roma döneminde papirüs ve parflömenler üzerine yap›lm›fl Helence ve Latince kay›tlarla ilgilenmektedir. Bu çal›flma alan› zamansal olarak, M.Ö. 332 ile M.S. VII. yüzy›llar aras›n› kapsamaktad›r. 4) Nümismatik Kaynaklar: Helence nomisma (= sikke) sözcü¤ünden gelen “nümismatik”, Antikça¤ sikkelerini ekonomik, tarihsel, kültürel ve sanatsal yönleriyle inceleyen Eskibat› temel biliminin ad›d›r. Sikkeyi inceleyen nümizmat›n çal›flma alan›na mal-para iliflkileri, sikke basma hakk› ve tekni¤i, para ayar›, sikkelerin ikonografik aç›dan incelenmesi ve do¤al olarak sikkelere iliflkin yaz›l› kaynaklar gibi konular girmektedir. Tarihte ekonomik oldu¤u kadar siyasal aç›dan da önem kazanan sikkenin siyasal tarih araflt›rmalar› bak›m›ndan önemli bilgiler verdi¤i görülmektedir. Bunun temel nedeni, sikke bas›m›n›n bafllang›çtan itibaren devletin yetkisi içinde olmufl ve tek bafl›na sikke basma hakk›n›n siyasal ba¤›ms›zl›k ve egemenli¤inin iflareti say›lm›fl olmas›d›r. Yaz›tlar, papirüsler gibi birincil nitelikte tarihsel kaynaklardan olan sikkelerin; tipolojik aç›dan da yaz›tlar, papirüsler ve arkeolojik belgelerle yak›n benzerli¤i vard›r. Örne¤in bir sikke üzerinde yaz›, papirüs ve yaz›tlardaki harf özellikleri, sözcük biçimleri ve k›saltmalarla karfl›laflt›r›labilecek tipolojik özellikler tafl›maktad›r. Ayn› flekilde bir sikke üzerindeki resmin de biçimsel problemleri nedeniyle arkeolojiye yak›nl›¤› vard›r.

74

Tarih Metodu

Kendimizi S›nayal›m 1. Eskiça¤ tarihi “dönem” olarak hangi tarihler aras›n› kapsar? a. M.Ö. VII.-M.S. 320 b. M.Ö. 320-M.S. VII. yüzy›l c. M.Ö. 3200-M.S. VII. yüzy›l d. M.Ö. VII. Bin-M.S. VII. yüzy›l e. M.Ö. VII. yüzy›l-M.S. VII. yüzy›l 2. Kaynaklar kaça ayr›l›r? a. ‹ki b. Üç c. Dört d. Befl e. Alt› 3. Afla¤›dakilerden hangisi Eskiça¤’›n kaynak alanlar›ndan biri de¤ildir? a. Epigrafik b. Arkeolojik c. Papirolojik d. Numismatik e. Keramik 4. Eskibat› Uygarl›k alan›na hangi kültürler girmektedir? a. Ege-Yunan, Helenizm ile ‹talya-Roma b. Eski Önasya ve M›s›r c. Eski Yunan, Helenizm ile M›s›r d. Anadolu, ‹ran ve Ege-Yunan e. M›s›r, ‹talya-Roma ve ‹ran 5. Eskibat› kültüründeki en eski yaz›l› kaynak hangisidir? a. Historia b. Peloponnesos Savafllar› Tarihi c. Origines d. ‹lyada ve Odiseya e. Annales

6. ‹lk a. b. c. d. e.

tarih eserini kim yazm›flt›r? Thukydides Herodotos Cato Homeros Tacitus

7. Sikkeyi kim icat etmifltir? a. Frigler b. M›s›rl›lar c. Lidyal›lar d. ‹yonyal›lar e. Sümerler 8. Epigrafi hangi bilim dal›na verilen isimdir? a. Antik Yunan ve Latin edebi eserlerini inceleyin bilim dal›d›r. b. Sikkeleri inceleyen bilim dal›d›r. c. M›s›r’daki papirüsleri inceleyen bilim dal›d›r. d. Kil, tafl ve metal gibi sert zemin üzerine yaz›lm›fl Helence ve Latince yaz›tlar› inceleyen bilim dal›d›r e. Eskido¤u’da kil tabletler üzerine yaz›lan çivi yaz›s›n› inceleyen bilim dal›d›r. 9. Papirolojinin araflt›rma konusu nedir? a. Eskido¤u’daki kil tabletler üzerindeki çivi yaz›s›n› incelemek b. Antikça¤’da tafl üzerine yaz›lm›fl Eski Yunanca ve Latince yaz›tlar› araflt›rmak c. M›s›r’›n Helenistik-Roma döneminde papirüs ve parflömenler üzerine yap›lm›fl Helence ve Latince kay›tlar› incelemek d. M›s›r’da piramidler üzerindeki hiyeroglif hakk›nda çal›flmalar yapmak e. Sikkeler üzerindeki yaz›lar› okumak 10. Günümüze ulaflan maddi kültür kal›nt›s›n› inceleyen bilim dal›na ne isim verilmektedir? a. Nümismatik b. Arkeoloji c. Epigrafi d. Papiroloji e. Arkeometri

4. Ünite - Eski Ça¤ Tarihinin Araflt›rma Yöntemleri ve Temel Kaynaklar›

75

Okuma Parças› Antikça¤’da polis devletleri, hay›rhahlar›n verdikleri paralar›n harcanmas›nda s›k› s›k›ya denetim hakk›n› ellerinde tutarlard›. Miletoslu Evdemos’un kentindeki bir halk okuluna ay›rmaya söz verdi¤i parayla bir vak›f kurulmufl; bu vakf› da kent yönetmifltir. Gimnasyum tüzü¤ü kent taraf›ndan saptanacak, ö¤retmenleri gene kent seçecektir. “Baflkanlar›n görüflüne uygun olarak halk flu karar› ald›: Halk›na yarar sa¤lamay› isteyen Taliyon o¤lu Evdemos ününün sonsuzlu¤a dek en iyi an›larla sürmesi için, kendi ad›na ve erkek kardeflleri Menandros ve Diyon ad›na, çocuklar›n e¤itiminin özgür koflullarda yap›labilmesi için on gümüfl talent vermek istedi¤ini bildirdi. Miletoslular da bu gibi temel konularda gösterdi¤i çaba için Evdemos’u öven kararnameler ç›kard›lar. Buna, halk›n ve meclisin dikkatini çektiler. Bu kadar çok paran›n uygun bir biçimde yönetilmesi için Evdemos, vaatlerin yap›ld›¤›, daha önce saptanm›fl olan zamanda, yukar›da sözü edilen mebla¤›n tümünü günlük gelirlerle ilgilenen hazine görevlilerine verecek; bu görevliler bu paray› hemen kamu bankalar›ndan seçilmifl sorumlulara aktaracak, onlar da kentin hesab›na flu bafll›k alt›nda yat›racaklard›r: “Çocuklar›n özgür koflullarda e¤itimi için Evdemos taraf›ndan yat›r›lan para”; banka sorumlular› bu tutar› hesaba tafl›yacaklar, iyi koruyacaklar, halk bundan gelecek gelirin kullan›lmas›na karar verinceye kadar bu paray› kendilerinden sonra gelecek, seçilmifl bankac›lara aktaracaklard›r; e¤er bu paray› öngörüldü¤ü gibi aktarmazlarsa, halka bunun iki kat›n› ödeyeceklerdir. Kentin gelirlerini yöneten da¤›t›mc›lar, her y›l da¤›t›m esnas›nda bu fondan do¤acak gelirler üzerinden üç yüz stater alacaklar; bunu hazine görevlilerinin aydan aya ödenecek maafllar›n› vermek için kullanacaklard›r. E¤er bunu öngörüldü¤ü flekilde yapmazlarsa, her biri Hermes’e e Musalar’a befl yüz stater borçlu olacaklard›r. Edebiyat ö¤retmeni ya da çal›flt›r›c› olmak isteyenler, bir sonraki y›l için ad› belirlenmifl çocuklardan sorumlu memurlara kay›t yapt›racaklard›r. Bu kay›t ifllemi her y›l Artemision ay›nda, dolunaydan itibaren ay›n yirmisine kadar yap›lacak; sorumlular bu isimleri Antiyokos porti¤ine asarak ilan edeceklerdir. Ayn› ay›n yirmi sekizinde, meclis topland›¤›nda, tiyatroya bir masa ve tütsü suna¤› yerlefltirilecektir. ... Çavufl, toplanm›fl yurttafllardan, çocuklarla en iyi ilgilenece¤ine inand›klar› edebiyat ö¤retmenlerin ve çal›flt›r›c›lar›n› taraf tutmadan ve kararlar›n› tam bir hak bilirlikle vererek seçmelerini isteyecektir. Seçim anca böyle yap›l›rsa en iyi ortaya ç›kacak, yoksa bunun aksi onlar için hep bir tehlike olufl-

turacakt›r. Bundan sonra çocuklardan sorumlu görevliler kurul yazman›na, kay›t yapt›ranlar›n adlar›n› kaydettirecekler ve onlar›n her birini teker teker kabul edeceklerdir. Rahipler ve çavufl, çal›flt›r›c› olmak için baflvuran adaylar›n hepsine flu yemini ettireceklerdir: ‘Hermes ad›na yemin ederim ki, hiçbir Miletoslu’dan bana oy vermesini istemedim; hiç kimseye de bunu benim ad›ma yapmas›n› rica etmedim. Yeminine sad›k kalanlar›n iyilik bulmas›, aksini yapanlar›n kötülük bulmas› için tanr›ya duacay›m’. Edebiyat ö¤retmenleri da ayn› kal›plaflm›fl sözlerle Apollon ve Musalar ad›na ant içeceklerdir; oylamayla dört edebiyat ö¤retmeni ve dört çal›flt›r›c› seçilecektir. Her çal›flt›r›c›n›n ücreti 30 drahmi, her edebiyat ö¤retmeninin ücreti 40 drahmi olacakt›r. Bunlar, çocuklar için ç›kar›lm›fl yasalar›n özel koflullar›na göre, görev yapacaklard›r. Seçilmifl çal›flt›r›c›lar atletleri, ödül kazanabilecekleri bir yar›flmaya haz›rlamak isterlerse, onlara bu izin verilecektir. Ancak daha önce çocuklardan sorumlu görevlilerden izin alm›fl olmalar›, yerlerine çocuklarla u¤raflacak birini bulmalar› ve bu kiflinin çocuklardan sorumlu görevlilerce uygun görülmesi zorunlulu¤u vard›r. Ücretlerin dürüst bir biçimde ödenmesi ve hazine görevlisinin bunu her birine ay›n ilk günü ödemesi gerekir. E¤er bunu yapmazsa, Hermes’e ve Musalar’a 500 stater borçlu olacak, çal›flt›r›c›lar ve edebiyat ö¤retmeni de ücretlerini, anlaflma yasas›na uygun olarak bu paradan alacaklard›r. Da¤›t›mda öngörülen para hiçbir biçimde bir baflka amaç için kullan›lamaz. E¤er birisi bunu önerir, oylamaya koyar, de¤ifltirme olana¤› arar, ödenekleri baflka yere aktar›r ya da azalt›rsa Hermes ve Musalar yarar›na 500 yüz staterlik bir para cezas›na çarpt›r›lacakt›r. Ücretler ayr›ld›ktan sonra, ödeneklerden geriye kalan para çocuklardan sorumlu görevliler taraf›ndan al›nacak ve Didimeya’n›n penteterik flenli¤i için Didima Apollon’una bulunabilecek en güzel bo¤a gönderilecektir. Sonraki 3 y›l seçtikleri çocuklarla seçilmifl gözetmenlerle, yaflad›¤› sürece Evdemos ve O’nun soyundan gelen en yafll› insanla beraber Boegia flenli¤indeki törene kat›lacaklard›r. Çocuklardan sorumlu görevliler gönderilen kurban› kesecekler, etlerini çocuklar ve tören için seçilmifl kifliler aras›nda paylaflacaklard›r. Ay›n 5. günü çocuklar ders yapmayacaklard›r. Çocuklardan sorumlu görevliler bu tarihi çocuk yasas›nda öngörülen tatil günleri aras›na kaydedeceklerdir.

76

Tarih Metodu

S›ra Sizde Yan›t Anahtar› Halk›n politikas› ve Evdemos’un bu konuda ona besledi¤i sevgiyi herkes aç›k aç›k ö¤rensin diye, duvar sorumlular›, mimarlarla birlikte bu kararnameyi iki tane dikme tafl üzerine kaz›ts›nlar! Bunlardan biri çocuklar›n jimnastik salonunda uygun bir yere, di¤eri Delfoy Apollon Tap›na¤›’nda Talyon o¤lu Evdemos taraf›ndan yap›lm›fl bölmeye yerlefltirilsin! Halk, uygun bir zamanda, Evdemos’un çabas›n›n O’na yarafl›r bir biçimde ödüllendirilmesi konusunu görüflsün! Halk bu kararnamenin beyaz bir levha üzerinde duvara as›larak ilan edilmesini kararlaflt›rm›flt›r.” (Yaz›t çevirisi ve kaynak bilgisi için bk. Sartre 1995: 64-65) .

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› 1. c 2. a 3. e 4. a 5. d 6. b 7. c 8. d 9. c 10. b

Cevab›n›z do¤ru de¤ilse, “Eskiça¤ Tarihi Kavram›” bölümünü tekrar okuyunuz! Cevab›n›z do¤ru de¤ilse, “Eskiça¤ Tarihi Kaynaklar›” bölümünü tekrar okuyunuz! Cevab›n›z do¤ru de¤ilse, “Eskiça¤ Tarihi Kaynaklar›” bölümünü tekrar okuyunuz! Cevab›n›z do¤ru de¤ilse, “Eskiça¤ Tarihi Kavram›” bölümünü tekrar okuyunuz! Cevab›n›z do¤ru de¤ilse, “Helenler’de Tarih Yaz›m›” bölümünü tekrar okuyunuz! Cevab›n›z do¤ru de¤ilse, “Helenler’de Tarih Yaz›m›” bölümünü tekrar okuyunuz! Cevab›n›z do¤ru de¤ilse, “Nümismatik Kaynaklar” bölümünü tekrar okuyunuz! Cevab›n›z do¤ru de¤ilse, “Epigrafik Kaynaklar” bölümünü tekrar okuyunuz! Cevab›n›z do¤ru de¤ilse, “Papirolojik Kaynaklar” bölümünü tekrar okuyunuz! Cevab›n›z do¤ru de¤ilse, “Arkeolojik Kaynaklar” bölümünü tekrar okuyunuz!

S›ra Sizde 1 M.Ö. V. yüzy›lda yaflam›fl olan Bodrumlu (= Halikarnasos) Herodotos’tur. Do¤u Akdeniz Bölgesi’nde ç›kt›¤› uzun gezilerden sonra kaleme ald›¤› Historiai adl› eserinde, M.Ö. V. yüzy›ldaki Helen-Pers Savafllar›’n› tasvir ederek, bugünkü anlay›fla yak›n bir tarih eseri meydana getirmifltir. Herodotos’un eseri bir siyasal ve askeri tarih olmas›n›n yan› s›ra, ayn› zamanda bir kültür tarihidir. Eserinde Helen olmayan toplumlara iliflkin etnografik bilgiler de vermektedir. S›ra Sizde 2 Latince olarak ilk kez tarih eseri yazan kifli M. P. Cato olmufltur. Yedi kitaptan oluflan Origines (= Kökenler) adl› eserinde Roma’n›n bafllang›c›ndan kendisinin öldü¤ü M.Ö. 149 y›l›na kadar olan tarih olaylar›n› anlatm›flt›r. S›ra Sizde 3 Ait oldu¤u dönemin sosyo-ekonomik ve sosyo-kültürel yap›s› hakk›nda önemli bilgiler sa¤layan mezar yaz›tlar›nda, ölen kiflinin ad› ve baba ad›n›n yan›nda, ba¤l› oldu¤u kenti, mesle¤i, üstlendi¤i görevler ve yaflarken yapt›¤› ifller belirtilebilir. E¤er devlet ifllerinde veya yar›flmalarda gösterdi¤i baflar›lar ve ald›¤› onurlar varsa bunlar›n belirtilmesi de kaç›n›lmazd›r. Mezar tafllar› ölen kifli taraf›ndan henüz hayattayken yapt›r›labildi¤i gibi, öldükten sonra ailesi, akrabalar› veya ba¤l› oldu¤u mesleki ve sosyal dernekler taraf›ndan da yapt›r›labilmektedir. Ölen kiflinin hangi sebepten ölmüfl oldu¤u da baz› mezar yaz›tlar›nda görülen bir durumdur. Örne¤in bir savafl, veba gibi hastal›k veya deprem gibi do¤al bir afet sonucu mu yaflam›n› yitirmifl oldu¤u, e¤er belirtilmiflse, mezar yaz›tlar›ndan anlafl›labilmektedir. Bu durum tarihsel olaylar aç›s›ndan son derece önemli bilgileri bizlere sa¤lar. S›ra Sizde 4 Papiroloji M›s›r’›n Helenistik-Roma döneminde papirüs ve parflömenler üzerine yap›lm›fl Helence ve Latince kay›tlarla ilgilenmektedir. Bu çal›flma alan› zamansal olarak, M.Ö. 332 ile M.S. VII. yüzy›llar aras›n› kapsamaktad›r.

4. Ünite - Eski Ça¤ Tarihinin Araflt›rma Yöntemleri ve Temel Kaynaklar›

77

Yararlan›lan Kaynaklar S›ra Sizde 5 M.Ö. VI. yüzy›lda Lidyal›lar taraf›ndan icat edilmifltir. Sikkenin neden icad edilmifl oldu¤u sorusunun birçok cevab› bulunmaktad›r: Savafl giderleri veya kamu çal›flanlar›n›n ücretlerinin ödenmesi; kamu harcamalar› ve vergi toplanmas› gibi zorunluluklar oldu¤u düflünülmektedir. Bunun yan› s›ra, günlük ihtiyaçlar için yap›lan ödemelerde, standart bir ödeme arac›na gereksinim duyulmas›n›n da sikkenin icad›nda rol oynad›¤› iddia edilmektedir. S›ra Sizde 6 Arkeolojinin tarih araflt›rmalar›nda yard›mc› oldu¤u alanlar esas itibariyle flunlard›r: Kültürel ba¤lant›lar›n ve tarihsel olaylar›n anlafl›lmas›; sosyal ve dinsel aç›dan olmak üzere yaflam koflullar›n›n araflt›r›lmas›; mekânlar›n ortaya konulmas› ve analizi. Bunun ötesinde arkeolojik kaynaklar›n tümü, tarihi önemli ölçüde canl› bir hale de getirmektedir.

Alp, S. (2001), Hitit’lerin Mektuplaflmalar›, ‹stanbul. Arkeoloji, (2007), (çev: Eran, Y.), Ankara. Demirifl, B. (1994), “Grekler’de Tarih Yaz›m›”, Anadolu Araflt›rmalar› XIII, 231-240. Demirifl, B. (1999), “Grekler’de ve Romal›lar’da Tarih Yaz›m›: 2. Romal›lar’da Tarih Yaz›m›”, Anadolu Araflt›rmalar› XV, 431-459. Franke, P. R. - Nollé, M. K. (1997), Die hom*onoia-Münzen Kleinasiens und der thrakischen Randgebiete, I: Katalog, Saarbrücker. ‹plikçio¤lu, B. (1990), Eskiça¤ Tarihinin Anahatlar› I, ‹stanbul. ‹plikçio¤lu, B. (1997), Eskibat› Tarihi I, Ankara. Malay, H. (1987), Epigrafi (Yaz›t Bilim), ‹zmir. Saltuk, S. (1990), Arkeoloji Sözlü¤ü, ‹stanbul. Sartre, M. (1995), L’Asie Mineure et l’Anatolie d’Alexandre à Dioclétien, Paris. Tekin, O. (1994), Eskiça¤’da Para: Antik Nümismati¤e Girifl, ‹stanbul.

5

TAR‹H METODU

Amaçlar›m›z

N N N N

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; Ortaça¤ tarihi araflt›rmalar›na girifl kitaplar›n› aç›klayabilecek, Ortaça¤ tarihinin bafll›ca müracaat kitaplar›n› ay›rt edebilecek, Ortaça¤ tarihi araflt›rmalar›nda kullan›lan bafll›ca bibliyografik eserler, yazma kataloglar›, ansiklopediler, sözlükler, jeneolojik eserler ve takvimleri aç›klayabilecek, Ortaça¤ tarihinin araflt›rma yöntemlerini aç›klayabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar • Müracaat kitaplar› • Bibliyografyalar

• Sözlükler • Ansiklopediler

• Jeneolojik eserler • Takvimler

‹çindekiler

Tarih Metodu

Ortaça¤ Tarihi Araflt›rmalar›na Girifl

• ORTAÇA⁄ TAR‹H‹ ARAfiTIRMALARINA G‹R‹fi • ORTAÇA⁄ TAR‹H‹NE G‹R‹fi N‹TEL‹⁄‹NDEK‹ ESERLER • ORTAÇA⁄ TAR‹H‹YLE ‹LG‹L‹ B‹BL‹YOGRAF‹K ESERLER • YAZMA ESERLER VE YAZMA KATALOGLARI • MÜELL‹F VE ESER ‹S‹MLER‹N‹N TESP‹T‹NDE MÜRACAAT ED‹LECEK K‹TAPLAR • ANS‹KLOPED‹LER • ORTAÇA⁄ TAR‹H‹ ARAfiTIRMALARINDA KULLANILAN BAfiLICA SÖZLÜKLER • YER ADLARININ TESP‹T‹NDE MÜRACAAT ED‹LECEK ESERLER • fiAHIS ADLARININ TESP‹T‹NDE MÜRACAAT ED‹LECEK K‹TAPLAR • ORTAÇA⁄ TAR‹H‹YLE ‹LG‹L‹ BAfiLICA JENEOLOJ‹K ESERLER • TAKV‹M VE KRONOLOJ‹YLE ‹LG‹L‹ ESERLER

Ortaça¤ Tarihi Araflt›rmalar›na Girifl ORTAÇA⁄ TAR‹H‹ ARAfiTIRMALARINA G‹R‹fi Tarihî bir konuda bilimsel araflt›rma yapmak isteyen bir araflt›rmac›, her alanda oldu¤u gibi Ortaça¤ ile ilgili de belli kaynaklara müracaat etmek ve elde etti¤i bilgileri bir metod dahilinde incelemek mecburiyetindedir. Bu ünitede, çok genifl bir zaman dilimini kapsayan Ortaça¤ tarihi içerisinde, Ortaça¤ ‹slâm tarihiyle ilgili araflt›rmac›lar›n baflvurmas› gereken bafll›ca müracaat kitaplar› tan›t›larak bu kitaplar›n araflt›rmalarda ne flekilde kullan›laca¤› aç›klanacakt›r. Ancak burada flu hususun hat›rlat›lmas› da yararl› olacakt›r. Tarihçinin pek çok dili bilmesi, özellikle ilgi duydu¤u devrin kaynak diline mutlaka vâk›f olmas› gerekir. Bu anlamda Ortaça¤ Tarihinin kaynak dili Arapça ve Farsça’d›r. Ancak bu alanda bir hayli araflt›rman›n yap›ld›¤› bat› dilleri de ihmal edilmemelidir. Bu yüzden burada ayn› anda farkl› dillerden araflt›rma ve kaynak eserlere yer verilecektir.

ORTAÇA⁄ TAR‹H‹NE G‹R‹fi N‹TEL‹⁄‹NDEK‹ ESERLER Ortaça¤ tarihi, araflt›rma yöntemleri ve kaynaklar›n araflt›rmalarda kullan›l›fl flekli itibariyle, hem kendisinden önce gelen Eskiça¤, hem de kendisinde sonra gelen Yeniça¤ araflt›rmalar›ndan bariz çizgilerle ayr›lmaktad›r. Her alanda oldu¤u gibi Ortaça¤ alan›nda da bir araflt›rmac›n›n her fleyden önce Ortaça¤ tarihi araflt›rmalar›n›n bafll›ca sorunlar› hakk›nda bilgi sahibi olmas› ve bu sorunlar›n afl›lmas›nda kullan›labilecek kaynak türlerini yak›ndan tan›mas› gerekmektedir. Özellikle genç araflt›rmac›lar›n, Ortaça¤›n temel meseleleriyle ilgili bilgi sahibi olmak ve bafll›ca kaynak türlerini tan›mak amac›yla, Ortaça¤ tarihi araflt›rmalar›na girifl niteli¤indeki eserlere baflvurmas› kaç›n›lmazd›r. Ortaça¤ tarihi araflt›rmalar›n›n bafll›ca sorunlar›, araflt›rmalarda kullan›lacak metod ve kaynaklar Jean Sauvaget ve Cl. Cahen taraf›ndan haz›rlanan genel nitelikli flu iki çal›flmada incelenmifltir: J. Sauvaget, Introduction to the History of the Muslim East, ed. Cl. Cahen, Los Angeles 1965 (Farsça tercümesi: Medhal-i târîh-i flark-i ‹slâmî, Farsça terc. Nûfl Aferîn Ensârî, Tahran 1366/1987); Cl. Cahen, Introduction a l’histoire du Monde Musulman Médiéval VIIe XVe siècle, Paris 1982 (Farsça tercümesi: Der-âmed-i ber-târîh-i ‹slâm der-kurûn-i vustâ, Farsça terc. Esedullâh ‘Alevî, Meflhed 1370/1991). Bu konudaki Türkçe çal›flmalar aras›nda ise flu iki eser zikredilebilir: Z. V. Togan, Tarihte Usûl, ‹stanbul 1985; Yusuf Ziya Kavakç›, ‹slâm Araflt›rmalar›nda Usul, Ankara 1982.

80

Tarih Metodu

Orta Asya Türk tarihinini konu alan girifl niteli¤indeki çal›flmalar› da burada zikretmek faydal› olacakt›r: W. Barthold, “Turks”, EI, IV, s. 900-908; ‹brahim Kafeso¤lu, “Türkler”, ‹A, XII/2, s. 142-280; Z. V. Togan, Umumi Türk Tarihine Girifl, ‹stanbul 1946 (üçüncü bask›: ‹stanbul 1981); Denis Sinor, Introduction à l’étude de l’Eurasie Centrale, Wiesbaden 1963; K. H. Menges, The Turkic Languages and Peoples, Wiesbaden 1968; László Rásonyi, Tarihte Türklük, Ankara 1971; Annemarie von Gabain, Einführung in die Zentralasienkunde, Darmstadt 1979; A. Rona-Tas, An Introduction to Turcology, Szeged 1991; Wolfgang-Ekkehard Scharlipp, Die frühen Türken in Zentralasien: Eine Einführung in ihre Geschichte und Kultur, Darmstadt 1992; Peter B. Golden, An Introduction to the History of the Turkic Peoples, Wiesbaden 1992 (Türkçe terc. Osman Karatay, Türk Halklar› Tarihine Girifl, Ankara 2002). Ortaça¤ Türk devletlerinin önemli bir k›sm›n›n tarihine girifl niteli¤indeki son derece faydal› bir çal›flma V. V. Barthold taraf›ndan haz›rlanm›flt›r: Orta Asya Türk Tarihi Hakk›nda Dersler, [Türkçe terc. Rag›p Hulusi - Zeki Velidi Togan], ‹stanbul 1927 (Asl› Osmanl›ca olan eserin sadelefltirilerek Almanca tercümesi ile karfl›laflt›r›lm›fl metni: Orta Asya Türk Tarihi Hakk›nda Dersler, (Haz›rlayanlar: Kâz›m Yaflar Kopraman - Afflar ‹smail Aka), Ankara 1975; Almancas›: 12 Verlesungen über die Geschichte der Türken Mittelasiens, Almanca terc. Th. Menzel, Berlin 1935. Eserin Almanca tercümesi üzerinden Frans›zca tercümesi: Histoire des Turcs d’Asie Centrale, Frans›zca terc. M. Donskis, Paris 1945. V. V. Barthold’un bir asr› aflk›n bir süre önce, henüz kaynaklar›n ço¤unun yay›nlanmad›¤› bir dönemde kaleme ald›¤› Türkistan isimli eseri bugün için hâlâ bilimsel de¤erini yitirmifl de¤ildir: Turkestan v epokhu mongol’skogo nashestviia, I-II, St. Petersburg 1898-1900 (I. cilt: Türkistan tarihine ait Arapça ve Farsça metinler; II. cilt: tetkik). Bilhassa Karahanl›, Gazneli, Selçuklu, Karah›tay ve Hârezmflâhlar devletleri tarihleriyle ilgili k›sa, ancak son derece önemli bilgiler içeren eser pek çok dile tercüme edilmifltir. Eserin araflt›rmay› ihtiva eden ikinci cildinin ‹ngilizcesi: Turkestan down to the Mongol invasion, (‹ngilizce terc. H. A. R. Gibb), London 1928; V. Minorsky ve C. E. Bosworth’un ilâveleriyle üçüncü bask›s›: London 1968. Eserin ikinci cildinin Türkçe tercümesi: Mo¤ol ‹stilâs›na Kadar Türkistan, (haz. Hakk› Dursun Y›ld›z), ‹stanbul 1981; P. Pelliot taraf›ndan esere yap›lan faydal› ilâve ve notlar› içeren flu makale son derece önemlidir: “Notes sur le ‘Turkestan’ de M. W. Barthold”, TP, XXVII, (1930), s. 1256). Orta Asya tarihini bir bütün olarak ele alan flu çal›flmalar da faydal›d›r: R. Grousset, L’empire des steppes: Attila, Gengis-khan, Tamerlan, Paris 1939 (‹ngilizcesi: The Empire of the Steppes: A history of Central Asia, New Brunswick 1970; Türkçesi: Bozk›r ‹mparatorlu¤u: Attila-Cengiz Han-Timur, Türkçe terc. Reflat Uzmen, ‹stanbul 1993; K. Jettmar - H. W. Haussig - B. Spuler - L. Petech, Geschichte Mittelasiens, Leiden 1966 (bu eser içerisinde bilhassa B. Spuler taraf›ndan kaleme al›nan “Geschichte Mittelasiens seit dem Auftreten der Türken”, s. 123-310); S. G. Klja_tornyj - T. I. Sultanov, Staaten und Völker in den Steppen Eurasiens. Altertum und Mittelalter, Almanca terc. Reinhold Schletzer, Berlin 2006. ‹slâm öncesi Orta Asya tarihinin kaynaklar› flu önemli eserde incelenmifltir: Prolegomena to Sources on the History of Pre-Islamic Central Asia, ed. J. Harmatta, Budapest 1979. Bu eserde ‹slâm öncesi Orta Asya kaynaklar› oniki ana bafll›k alt›nda incelenmifltir.

81

5. Ünite - Ortaça¤ Tarihi Araflt›rmalar›na Girifl

Türkler hakk›nda Bizans kaynaklar›nda yeralan kay›tlar Gyula Moravcsik taraf›ndan iki ciltlik bir eserde toplanm›flt›r: Byzantinoturcica, I: Die byzantinischen Quellen der Geschichte der Türkvölker, II: Sprachreste der Türkvölker in den byzantinischen Quellen, Budapest 1942-1943 (ikinci bask›: Berlin 1958; üçüncü bask›: Leiden 1983). Bizans kaynaklar›n›n umumî bir tasviri ise K. Dietrich ve Johannes Karayannopulos-Günter Weiss’in çal›flmalar›nda bulunabilir: K. Dietrich, Byzantinischen Quellen zur Länder und Völkerkunde, I-II, Leipzig 1912; J. Karayannopulos-G. Weiss, Quellenkunde zur Geschichte von Byzanz (324-1453), Wiesbaden 1982 (cilt I: Methodik - Typologie - Randzonen; cilt II: Hauptquellen - Allgemeine Quellenlage). Bizans tarihi araflt›rmalar›na girifl için ise flu çal›flmalara müracaat edilebilir: Franz Dölger - A. M. Schneider, Byzanz, Bern 1952; Gyula Moravcsik, Einführung in die Byzantinologie, Budapest 1976. ‹slâm tarihçili¤ine girifl niteli¤inde pek çok çal›flma bulunmaktad›r: Franz Rosenthal, A History of Muslim Historiography, Leiden 1968. M. fiemseddin Günaltay, ‹slâm’da Tarih ve Müverrihler, ‹stanbul 1990; Marilyn Robinson Waldman, Toward a Theory of Historical Narrative: A Case Study in Perso-Islamicate Historiography, Columbus 1980; Sabri Hizmetli, ‹slâm Tarihçili¤i Üzerine, Ankara 1991; Ramazan fieflen, Müslümanlarda Tarih-Co¤rafya Yaz›c›l›¤›, ‹stanbul 1998; J. S. Meisami, Persian Historiography to the End of the Twelfty Century, Edinburgh 1999. Bu konuda B. Lewis ve P. M. Holt editörlü¤ünde yay›nlanan bir külliyat da önemlidir: Historians of the Middle East, (ed. B. Lewis - P. M. Holt), London 1962. Türkler hakk›nda Bizans kaynaklar›nda yeralan bilgiler hangi araflt›rmac› SIRA S‹ZDE taraf›ndan toplanm›flt›r?

1

D Ü fi Ü N E L ‹ M ORTAÇA⁄ TAR‹H‹YLE ‹LG‹L‹ B‹BL‹YOGRAF‹K ESERLER

SIRA S‹ZDE

D Ü fi Ü N E L ‹ M

S Oönce R U hangi çal›flBibliyografyalar, yeni bir araflt›rmaya bafllarken, o konuda daha malar›n yap›ld›¤›n› tespit edebilmek için mutlaka taranmas› gereken eserler aras›nda yer al›r. Araflt›rma konusuyla ilgili o alanda hangi bibliyografyalar›n D ‹ K K A T bulundu¤unun tespit edilebilmesi için öncelikle bibliyografyalar›n bibliyografyas›na baflvurmak gerekecektir. Do¤u dünyas› ile ilgili bibliyografyalar›n bibliyografyas› niteliSIRA S‹ZDE ¤indeki flu çal›flmaya müracaat edilebilir: Theodore Besterman, A World Bibliography of Oriental Bibliographies, (Yay›nlayan: J. D. Pearson), Totowa 1975. Türkiye’de yay›nlanan bibliyografyalar›n tespiti için ise flu çal›flmaAMAÇLARIMIZ önemlidir: Filiz Baflbu¤o¤lu - Lamia Acar - Necdet Ok, 1928-1965 Y›llar› Aras›nda Türkiye’de Bas›lm›fl Bibliyografyalar›n Bibliyografyas›, Ankara 1966. Türkoloji ile ilgili bibliyografyalar György Hazai ve Barbara Kellner-Heinkele taraf›ndan toplanm›flt›r: BibliogK ‹ T A P raphisches Handbuch der Turkologie. Eine Bibliographie der Bibliographien vom 18. Jahrhundert bis 1979, I, Wiesbaden 1986. Türkiye’de yay›nlanm›fl kitap isimlerinin tespit edilebilmesi esere T E Liçin E V ‹ Zflu Y Otemel N baflvurmak gerekecektir: Türkiye Bibliyografyas›, (Türkiye Cumhuriyeti Maarif Vekâleti), ‹stanbul 1928 -. Türkiye’de yay›nlanan makalelerin tespiti için ise flu yay›n›n taranmas› gerekmektedir: Türkiye Makaleler Bibliyografyas›, (Millî Kütüpha‹ N T E R Nbibliyografyas› ET ne), ‹stanbul 1952 -. Türkiye’de tarih ile ilgili yay›nlanan kitaplar›n Enver Koray taraf›ndan haz›rlanm›flt›r: Türkiye Tarih Yay›nlar› Bibliyografyas›, IIV, Ankara 1952-1985. Bu çal›flma 1729 y›l›ndan 1984 y›l›na kadar yay›nlanan ki-

N N

S O R U

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

‹NTERNET

82

Tarih Metodu

taplar› ihtiva etmektedir. Eski harfli eserler için ayr›ca flu yay›nlara müracaat edilebilir: Muharrem D. Mercanl›gil, Eski Harflerle Bas›lm›fl Türkçe Tarih Kitaplar›, Ankara 1959; M. Seyfeddin Özege, Eski Harflerle Bas›lm›fl Türkçe Eserler Katalo¤u, IV, ‹stanbul 1971-1980. ‹slam dünyas› ile ilgili bat› dillerinde yay›nlanan araflt›rmalar›n künyesi flu çal›flmada toplanm›flt›r: James Douglas Pearson - Julia F. Ashon, Index islamicus 19061955, Cambridge 1958; J. D. Pearson, Index Islamicus, Supplement, 1956-1960, Cambridge 1962; Wolfgang H. Behn, Index Islamicus, 1665-1905, Millersville 1989, s. 865. Bu çal›flma düzenli olarak yay›nlanmaya devam etmektedir. Söz konusu eserde isimleri geçen araflt›rmac›lar›n k›sa biyografilerine ulaflmak için flu çal›flmadan istifade etmek mümkündür: Wolfgang Behn, Concise Biographical Companion to Index Islamicus, I-III, Leiden-Boston 2004. Farsça makaleler için ‹rec Afflâr taraf›ndan yay›nlanan Fihrist-i makâlât-i Farsî bu hususta önemli bir bofllu¤u doldurmaktad›r: Fihrist-i makâlât-i Farsî der-zemîne-yi tahkikât-i ‹rânî I-VI, [= Index Iranicus], Tahran 1338/1959-1383/2004. ‹ran’daki Ortaça¤ Türk tarihiyle ilgili flu yay›nlara müracaat edilebilir: Hânbâba Moflâr, Fihrist-i kitâbhâ-yi çâpî-yi Farsî, I-V, Tahran 1350/1971-1355/1976; Mâhyâr Nevâbî, Kitabflinâsi-yi ‹ran, I-IX, Tahran 1347/1968-1371/1992; ‹rec Afflâr, Râhnumâ-yi tahkikât-› ‹ranî, Tahran 1349/1970; Mehin-Duht Hâf›z Kurânî, Kitabflinâsiyi Tarih-i ‹ran, Tahran 1375/1996. Ayn› konuda flu iki çal›flma da oldukça faydal›d›r: Bertold Spuler, “Iranistic”, Handbuch der Orientalistik, IV/2, ed. B. Spuler, Leiden 1968; George Michael Wickens-Roger M. Savory, Persia in islamic times: a pratical bibliography of its history, culture and language, ed. William J. Watson, Montreal 1964. Arap dünyas› için flu yay›na müracaat edilebilir: Diona Grimwoodjones - Derek Hopwood - J. D. Pearson, Arab-Islamic Bibliography. The Middle East, Sussex 1977. Ortaça¤ tarihiyle ilgili araflt›rma yapan do¤ulu ve bat›l› araflt›rmac›lar için, bu sahadaki Rusça neflriyat›n tespiti daima önemli bir sorun olmufltur. Bu sorun Yuri Bregel taraf›ndan haz›rlanan daha yeni bir bibliyografya çal›flmas› ile Orta Asya için afl›lm›flt›r: Bibliography of Islamic Central Asia, I-III, Indiana 1995. Ortaça¤ tarihi ve kaynaklar›yla ilgili s›n›rl› bir bibliyografya denemesi flu iki çal›flmada bulunabilir: Akdes Nimet Kurat, Ortazaman Tarihi ‹çin K›sa Bir Bibliografya, ‹stanbul 1934; Ortaça¤ Türk Tarihinin Ana Kaynaklar›, ed. Altan Çetin, Ankara 2008. Ortaça¤›n ‹smailîler ve Haçl›lar gibi temel konular›yla ilgili bibliyografya için ise flu çal›flmalara müracaat edilebilir: W. Ivanov, A Guide to Ismaili Literature, London 1933; W. Ivanov, Ismaili Literature: A Bibliographical Survey, London 1933; Ismail K. Poonawala, Biobibliography of Ism¯a’¯›l¯› Literature, Assoc. ed. Teresa Joseph, Malibu 1977; Aziz S. Atiya, The Crusade. Historiography & Bibliography, Bloomington-London 1962. Bu genel nitelikli bibliyografyalar yan›nda, devletler, hanedanlar, devlet adamlar›, flairler, edipler, âlimler ve sanatç›lar ile ilgili daha s›n›rl› bibliyografya çal›flmalar› da bulunmaktad›r. Araflt›rmac›lar›n genel bibliyografyalar yan›nda, bu özel bibliyografyalar› da taramalar› faydal› olacakt›r. Burada örnek olarak Selçuklular ile ilgili flu bibliyografya çal›flmalar› zikredilebilir: Selçuklu Sanat› Bibliyografyas›, (haz. Oktay Aslanapa), ‹stanbul 1971; Müjgân Cunbur - ‹smet Binark, Selçuklu Tarihi, Alparslan ve Malazgirt Bibliyografyas›. Malazgirt Zaferinin 900. Y›ldönümü Münasebetiyle Haz›rlanan Tarih ve Bibliyografya Denemesi, Milli Kütüphane Genel Müdürlü¤ü, Ankara 1971; Aynur Durukan - Melika Sultan Ünal, Anadolu Selçuklu

83

5. Ünite - Ortaça¤ Tarihi Araflt›rmalar›na Girifl

Dönemi Sanat› Bibliyografyas›, Ankara 1994; Aynur Durukan, Anadolu Selçuklu Dönemi Sanat› Bibliyografyas›, II, (1993-2005), Ankara 2007; Kosake Shimizu, Bibliography on Saljuq Studies, Tokyo 1979; Fazl› Konufl, Selçuklular Bibliyografyas›, Konya 2006. Ortaça¤ araflt›rmalar›nda bibliyografyalara niçin ihtiyaç duyulmaktad›r? SIRA S‹ZDE

YAZMA ESERLER VE YAZMA KATALOGLARI

2

D Ü fi Ü N E L ‹ M Ortaça¤ tarihi ve kültürüne ›fl›k tutan kaynaklar›n pek ço¤u henüz neflredilememifltir. Neflredilen kaynaklar›n bir k›sm› ise bilimsel usûllere riayet edilmeden haz›rlanS O R kaç›n›lmaz U m›fl oldu¤u için yer yer hata ve eksiklikler içermektedir. Bu durum bir flekilde Ortaça¤ tarihi araflt›rmac›lar›n›n, çal›flmalar›nda kaynaklar›n yazma nüshalar›n› kullanmalar›n› gerektirmektedir. Yazmalar, ihtiva ettikleri önemli tarihî bilgiD‹KKAT lerin yan› s›ra, zaman zaman müellif, müstensih, ithaf edildikleri kimseler hakk›nda içerdi¤i bilgiler ve telif edildikleri co¤rafî muhitin kültürel özellikleri gibi pek S‹ZDE çok farkl› konuda Ortaça¤ tarihi araflt›rmalar›na önemli katk›larSIRA sa¤layabilmektedir. Bugün dünyada yaklafl›k bir milyon cilt kadar ‹slâmî yazma bulundu¤u tahmin edilmektedir. Dünyada ‹slâmî yazmalar›n bulundu¤u kütüphaneler ve bu kütüphaAMAÇLARIMIZ nelerin yazma kataloglar›na girifl niteli¤indeki flu çal›flma zikredilebilir: Word Survey of Islamic Manuscripts, (ed. Geoffrey Roper), I-IV, London 1993-1994. Türkiye kütüphaneleri ‹slâmî yazmalar itibariyle dünyan›n en zengin ve kolekK ‹ en T Ade¤erli P siyonlar›na sahiptir. Türkiye kütüphanelerinde Arapça (160.000 cilt), Farsça (13.000 cilt) ve Türkçe (70.000 cilt) yaklafl›k 250.000 cilt yazma eser bulundu¤u tahmin olunmaktad›r. Özel koleksiyonlarda bulunan pek çok yazma bu de¤ilT E Lsay›ya E V ‹ Z Y Odahil N dir. Türkiye kütüphanelerinde bulunan toplam 250.000 cilt civar›ndaki yazmadan yaklafl›k 146.000 cilt kadar› ‹stanbul kütüphanelerinde bulunmaktad›r. Bu rakamlara göre ‹stanbul bugün dünyada en çok ‹slâmî yazman›n topland›¤› flehir duruNTERNET mundad›r. Türkiye kütüphanelerindeki yazmalar hakk›nda flu ‹çal›flmalara müracaat etmek mümkündür: Ramazan fieflen, “Türkiye’deki Yazma Koleksiyonlar› ve Bunlar›n Kataloglar›n›n Neflredilmesi”, ‹ÜEF Tarih Dergisi, XXXV, (Prof. Dr. Hakk› Dursun Y›ld›z Hat›ra Say›s›), (1994), s. 1-34; Turgut Kut, “Türkçe Yazma Eserler Kataloglar› Repertuvar›”, TDAY Belleten, 1972, s. 183-240; ‹smet Binark, “Türk Kütüphanelerindeki Yazmalar Hakk›nda Yerli-Yabanc› Kaynaklar Bibliyografyas›-Yeni ‹lâvelerle”, Türk Kütüphaneciler Derne¤i Bülteni, XXIII/1, (1974), s. 54-79; Günay Kut, “‹stanbul’daki Yazma Kütüphaneleri”, ‹ÜEF Tarih Dergisi, XXXIII, (1982), s. 341-374. Ortaça¤ tarihiyle ilgili yazma eserler ve yazma kataloglar›n›n tespit edilebilece¤i bafll›ca çal›flmalar› Arapça, Farsça ve Türkçe’ye ay›rarak incelemek mümkündür. Farsça yazma kataloglar› için flu çal›flmaya müracaat edilmelidir: ‹rec Afflâr, Bibliographie des catalogues des manuscrits persans, Tahran 1958. Arapça yazma kataloglar› flu çal›flmalarda tan›t›lm›flt›r: Selahaddîn Muneccid, Kavâ’idu fehrâseti’lmahtûtâti’l-’arabiyye, Beyrut 1973; Fihristu’l-mahtûtâti’l-musevver, I-IV, Kahire 1954-1965; Georgis Avvad, Fehârisu’l-mahtûtâti’l-’arabiyye fî’l-’âlem, I, Kuveyt 1984. Türkiye’deki bafll›ca yazma kütüphaneleri ve bu kütüphanelere ait kataloglar IRCICA taraf›ndan haz›rlanan flu eserde tan›t›lm›flt›r: Türkiye Yazma Eser Kütüphaneleri ve Bu Kütüphanelerde Bulunan Yazmalarla ‹lgili Yay›nlar Bibliyografyas›, ‹stanbul 1995. ‹stanbul ve Anadolu kütüphanelerinde bulunan yazmalarla ilgili

N N

SIRA S‹ZDE

D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

‹NTERNET

84

Tarih Metodu

önemli tan›t›m yaz›lar› ise flu külliyatta toplanm›flt›r: Beiträge zur Erschliessung der arabischen Handschriften in Istanbul und Anatolien, I-III, (ed. Fuat Sezgin), Frankfurt 1986. Arapça yazma eserler ile ilgili flu genel nitelikli eserlere müracaat edilmelidir: Carl Brockelmann, Geschichte der arabischen Litteratur, I-II, Leiden 1937-1949; Supplementband, I-III, Leiden 1937-1943; Fuat Sezgin, Geschichte des arabischen Schrifttums, I-IX, Leiden 1967-1984; Ali R›za Karabulut, Mu’cemu’l-mahtûtâti’lmevcûde fî mektebâti ‹stânbûl ve Anâtolî, I-III, Kayseri (tarihsiz). Yine, ‹stanbul ve Anadolu kütüphanelerinde bulunan önemli nâdir Arapça yazmalar hakk›nda Ramazan fieflen’in üç ciltlik tan›t›m› son derece önemlidir: Nâvâdiru’l-mahtûtâtu’l’arabiyye fî mektebati’t- Turkiyye, I-III, Beyrut 1975, 1980, 1982. Farsça yazma eserler ile ilgili ise bafll›ca flu çal›flmalara müracaat edilebilir: Ahmed Munzevî, Fihrist-i nushahâ-yi hattî-yi Fârsî, I-VI, Tahran 1348-1353/19691974; Ahmed Munzevî, Fihristvâre-yi kitâbhâ-yi Fârsî, I-VIII, Tahran 13741382/1995-2003; C. A. Storey, Persian Literature. A Bio-biographical Survey, [I]: i. Quranic Literature, London, 1927. ii. 1. A. General history. ii. B. The Prophets and Early Islam, London, 1935. ii. 2. C-L. Special Histories of Persia, Central Asia and the Remaining Parts of the World Except India, London, 1936. ii. 2. M. History of India, London, 1939 (ikinci bask› 1970) (‹lavelerle Rusça terc. Yu. E. Bregel, Persidskaya Literatura. Bio-bibliografiçeskiy Obzor, I-III, Moskva, 1972. Eserin Rusça tercümesi üzerinden ilavelerle Farsça terc. Y. Aryanpûr - S. ‹zedî - K. Kesflâverz, Edebiyât-î Fârsî, ber mebnâ-yi te’lif-i ‹storî, tercume-yi Y. Bregel, ed. Ahmed Munzevî, I-II, Tahran, 1362/1983). Türkçe yazmalar için yukar›daki eserlerle mukayese edilebilecek genel nitelikli bir çal›flma henüz haz›rlanamam›flt›r. Böyle bir eser haz›rlan›ncaya kadar flimdilik flu çal›flmalara müracaat edilebilir: H. F. Hofman, Turkish Literature. A Bio-bibliographical Survey, Section III, Moslim Central Asian Literature, Utrecht 1969; Franz Babinger, Die Geschichtsschreiber der Osmanen und ihre Werke, Leipzig 1927 (Türkçe terc. Coflkun Üçok, Ankara 1982). ‹stanbul kütüphanelerinde bulunan Suriye, M›s›r ve Mezopotamya tarihiyle ilgili baz› önemli Arapça yazmalar Cl. Cahen taraf›ndan tan›t›lm›flt›r: “Les chroniques arabes concernant la Syrie, l’Egypte et la Mésopotamie, de la conquête arabe à la conquête ottomane, dans les bibliothèques d’Istanbul”, Revue des Etudes Islamiques, X, (1936), s. 333-362. ‹stanbul kütüphanelerinde bulunan Farsça tarih yazmalar› Çek araflt›rmac› Felix Tauer taraf›ndan bir seri makalede tan›t›lm›flt›r: “Les manuscrits persans historiques des bibliothèques de Stamboul, I-V”, Archiv Orientálni, III, (1931), s. 87-118; III, (1931), s. 303-326; III, (1931), s. 462-491; IV, (1932), s. 92-107; IV, (1932), s. 193207 (Bu makalenin Farsça tercümesi için bkz. ‹rec Afflâr, “555 nusha-yi Fârsî-yi târîh der-kitâbhânehâ-yi ‹stânbûl”, Nâme-yi Bahâristân, I/1, (1379/2000), s. 85-98. Makalenin ilaveli Türkçe tercümesi için bkz. Osman G. Özgüdenli - Abdulkadir Erdo¤an, “‹stanbul Kütüphaneleri Farsça Tarih Yazmalar›”, Prof. Dr. Ramazan fieflen Arma¤an›, ‹stanbul 2005, s. 287-326). ‹stanbul kütüphanelerindeki Türkçe tarih yazmalar› için ise flu çal›flmaya müracaat edilmelidir: ‹stanbul Kütüphaneleri Tarih-Co¤rafya Yazmalar› Kataloglar›, I, Türkçe Tarih Yazmalar›, (I. Fasikül: Umumî Tarihler, II. Fasikül: Türk Tarihine Ait Eserler, III. Fasikül: Arap Tarihi, IV. Fasikül: ‹ran Tarihi, V. Fasikül: Di¤er Milletler Tarihlerine Ait Eserler, VI. Fasikül: fieriat ve Peygamber Tarihi, Biyografiye Ait

85

5. Ünite - Ortaça¤ Tarihi Araflt›rmalar›na Girifl

Eserler, Sefaretnameler ve Vakfiyeler), ‹stanbul 1943. Yine Türkçe yazmalarla ilgili flu kataloglara da bak›labilir: Türkçe Yazma Divanlar Katalo¤u, ‹stanbul 19471969; Türkçe Hamseler Katalo¤u, ‹stanbul 1961. Ortaça¤ tarihi araflt›rmac›lar› çal›flmalar›nda neden yazma eserleri ihtiyac› SIRAkullanma S‹ZDE duyarlar?

3

D Ü fi Ü N E L ‹ M MÜELL‹F VE ESER ‹S‹MLER‹N‹N TESP‹T‹NDE MÜRACAAT ED‹LECEK K‹TAPLAR

SIRA S‹ZDE

D Ü fi Ü N E L ‹ M

Ortaça¤’da yaflam›fl müellifler ve bu müellifler taraf›ndan kaleme eserlerin S O Ral›nan U isimlerinin tespiti, Ortaça¤ tarihi araflt›rmalar›nda karfl›lafl›lan en önemli güçlüklerden biridir. Araflt›rmac›lar›n bu meselenin çözümünde baz› bibliyografik eserlere D‹KKAT müracaat etmeleri gerekmektedir. Bu konuda müracaat edilebilecek bafll›ca eserler aras›nda flunlar› saymak mümkündür: ‹bnu’n-Nedîm, el-Fihrist fî ahbâri’l-’uleSIRA S‹ZDE neflr. Güsmâ’i’l-musannifîn min el-kudemâ’ ve’l-muhdesîn ve esmâ’i kutubihim, tav Flügel, Leipzig 1872; Kâtip Çelebi (Hâc› Halîfe), Keflfu’z-zunûn ‘an esâmi’l-kutub ve’l-funûn, I-II, (Neflreden: Kilisli Muallim R›fat - fierefeddin Yaltkaya), ‹stanAMAÇLARIMIZ bul 1941-1943; Ba¤dadl› ‹smail Pafla, ‹zâhu’l-meknûn fî’z-zeyl ‘alâ keflfi’z-zunûn ‘an esâmi’l-kutub ve’l-funûn, (Neflreden: Kilisli Muallim R›fat - fierefeddin Yaltkaya), ‹stanbul 1945-1947; Ba¤dadl› ‹smail Pafla, Hediyyetu’l-’ârifînesmâ’u’l-mu’elliK ‹ T A P fîn ve âsâru’l-musannifîn, (neflr. Kilisli Muallim R›fat - ‹bnu’l-Emin Mahmud Kemal - Avni Aktuç), I-II, ‹stanbul 1951-1955; Ömer Rizâ Kehhâle, Mu’cemu’l-mu’ellifin: Terâcimu musennifi’l-kutubi’l-’Arabiyye, I-XV, Dimaflk 1376-1381/1957-1961; TELEV‹ZYON Hayru’d-dîn ez-Ziriklî, el-A’lâm: Kâmûsu terâcim, I-X, Kahire 1373-1378/19541959 (yeni bir yay›n›: neflr. Zuheyr Fethullah, I-VIII, Beyrut 1984). Ortaça¤ müellifleri ve eserlerinin tespitinde flair, edip, âlim ve fakîhlerin biyog‹ N T E Ortaça¤ RNET rafilerini ihtiva eden eserler de son derece önemlidir. Bu konuda müellifleri taraf›ndan kaleme al›nan bafll›ca kaynaklar aras›nda flunlar say›labilir: ‘Abdu’lkerîm b. Muhammed es-Sem’ânî, el-Ensâb, neflr. ‘Abdullâh Omer el-Bârûdî, I-V, Beyrut 1408/1988; Yâkût el-Hamevî, ‹rflâdu’l-erîb ilâ ma’rifeti’l-edîb, neflr. D. S. Margoliouth, I-VII, London 1907-1926; ‹bn Hallikân, Vefayâtu’l-a’yân, (neflr. ‹hsân ‘Abbâs), I-VIII, Beyrut 1968-1972; ‹bnu’l-Fuvatî, Mecma’u’l-âdâb fî mu’cemi’l-elkâb, I-V, (neflr. Muhammed el-Kâzim), Tahran 1416/1375/1996; ‹bn Aybek es-Safedî, A’yânu’l-’asr ve a’vânu’n-nasr, (t›pk› bas›m Fuat Sezgin), Frankfurt 1990 (Ayn› eserin neflri için bkz. A’yânu’l-’asr ve a’vânu’n-nasr, ‘Alî Ebû Zeyd - Nebîl Ebû ‘Amfle - Muhammed el-Mev’id - Mahmûd Sâlim Muhammed, I-V, Beyrût-Dimaflk 1998); ‹bn Aybek es-Safedî, el-Vâfî bi’l-vefayât, neflr. H. Ritter vd., Wiesbaden 1962 - (neflri devam etmektedir); ‹bn Hacer el-Askalânî, Dureru’l-kâmine fî a’yâni’lmi’eti’s-sâmine, I-IV, Haydarabad 1348-1350/1929-1931; Ebû Nasr Tâcu’d-dîn ‘Abdu’l-Vahhâb b. Takiyu’d-dîn Ali Subkî, Tabakâtu’fl-fiâfi’iyyetu’l-kubrâ’, I-VI, M›s›r 1323-1924; Ebû Muhammed ‘Abdu’l-Kâdir b. Ebi’l-Vefâ el-Kureflî, el-Cevâhiru’lmuzî’a fî tabâkâti’l-Hanefiyye, I-II, Haydarâbâd 1332; el-Kâsim b. ‘Abdullâh ‹bn Kutlubuga, Tâcu’l-terâcim fî tabakâti’l-Hanefiyye, (neflr. G. Flügel), Leipzig 1862; Muhammed ‘Abdu’l-Hayy Laknavî el-Hindî, el-Fevâ’idu’l-bahiyye fî terâcimi’l-Hanefiyye, Kahire 1324; Taflköprizâde ‹sâmeddîn Ahmed Efendi, Tabakâtu’l-f*ckahâ’, Musul 1961; Taflköprizâde ‹sâmeddîn Ahmed Efendi, Miftâhu’s-sa’âde ve misbâhu’s-siyâde, (neflr. Abdu’l-Vehhâb Ebu’n-Nûr-Kâmil Bekrî), I-III, Kahire 1968; Taflköprizâde ‹sâmeddîn Ahmed Efendi, efl-fiâkâ’iku’n-nu’mâniyye fî ‘ulemâ’i’l-devleti’l-’Osmâniyye, (neflr. Ahmed Subhî Furat, ‹stanbul 1405/1985.)

N N

S O R U

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

‹NTERNET

86

Tarih Metodu

Özellikle ‹ran as›ll› edip, flair ve müelliflerin biyografileri ve eserlerinin tespitinde Edward G. Browne, Sa’îd Nefîsî, Zebîhullâh Safâ, Jan Rypka ve Celâlu’d-dîn Humâ’î gibi edebiyat tarihçileri taraf›ndan kaleme al›nan edebiyat tarihleri araflt›rmac›lara büyük kolayl›klar sa¤layabilmektedir: E. G. Browne, A Literary History of Persia, I-IV, Cambridge 1924 (hafliyelerle Farsça terc. Fethullâh Muctebâ’î, Târîh-i edebî-yi ‹rân, I: ez-Firdevsî tâ-Senâ’î ; II: ez-Senâ’î tâ-Sa’dî, (Farsça terc. G. Huseyn Sadrî Afflâr); ez-Sa’dî tâ-Câmî, (Farsça terc. ‘Alî Asgar Hikmet), Tahran 1341/1962, 1351/1972, 1339/1960); Sa’îd Nefîsî, Târîh-i nazm u nesr der-‹rân ve der-zebân-i Fârsî, tâ pâyân-i karn-i dehom-i hicrî, I-II, Tahran 1363/19842; Zebîhullâh Safâ, Târîh-i edebiyyât der-‹rân, I-V, Tahran 1332-1364/1953-1985; J. Rypka, History of Iranian Literature, Dordrecht 1968 (Farsça terc. Keyhusrev Keflâverzî, Târîh-i edebiyât-i ‹rân, Tahran 1370/1991); Celâlu’d-dîn Humâ’î, Târîh-i edebiyyât-i ‹rân, (Yay›nlayan: Mâhduht-Bânû Humâ’î), Tahran 1375/1996.

ANS‹KLOPED‹LER Ansiklopediler, Ortaça¤ alan›nda çal›flan araflt›rmac›lar›n, ‹slâm dünyas›n›n tarihi, co¤rafyas›, edebiyat› ve kültürü ile ilgili her türlü meselede ilk müracaat etmesi gereken eserler aras›ndad›r. Bu alanda araflt›rmac›lar›n istifade edebilece¤i bafll›ca ansiklopediler flunlard›r:

Yurtd›fl›nda Yay›nlanan Ansiklopediler 1. Encyclopaedia of Islam, I-IV, Leiden 1913-1934; Supplement, Leiden 1938 (= EI ): Avrupal› oryantalistler taraf›ndan ‹ngilizce, Frans›zca ve Almanca olmak üzere üç farkl› dilde yay›nlanm›flt›r. ‹slâm dünyas›n›n dili, tarihi, edebiyat› ve kültürüyle ilgili dünyadaki ilk büyük modern ansiklopedidir. 2. Encyclopaedia of Islam, New edition, I-XI, Leiden 1954-2002 (= EI2): Encyclopaedia of Islam’›n ikinci yay›n›d›r. Baz› maddeler gözden geçirilerek yeni bilgilerle tekmil edilirken, pek çok madde yeniden kaleme al›nm›flt›r. ‹ngilizce ve Frans›zca olarak iki dilde yay›nlanm›flt›r. 3. Encyclopaedia Iranica, New York, 1985 - (= EIr.): ‹ran co¤rafyas›n›n dili, tarihi, edebiyat› ve kültürüyle ilgili bilgileri ihtiva etmektedir. Bugüne kadar on befl cilt yay›nlanm›flt›r. Yay›n› devam etmektedir. 4. Dâ’iretu’l-Ma’ârif-i Bozorg-i ‹slâmî, Tahran 1367/1988 - (= DMB‹ ): ‹slâm dünyas›n›n dili, tarihi, edebiyat› ve kültürüyle ilgili maddeleri ihtiva etmektedir. Farsça olarak yay›nlanmaktad›r. Bugüne kadar on yedi cilt yay›nlanm›flt›r. Yay›n› devam etmektedir. Bu ansiklopedinin ‹ngilizce tercümesi Encyclopaedia Islamica ad›yla yay›nlanmaktad›r (Leiden 2008 -). Bugüne kadar iki cildi yay›nlanm›flt›r. Tercümesi devam etmektedir. 5. Dâ’iretu’l-Ma’ârif-i Tefleyyu’, Tahran 1369/1990 - (= DMT ): fii’a mezhebi ve ‹ran tarihi ve kültürüyle ilgili maddeleri ihtiva etmektedir. Farsça olarak yay›nlanmaktad›r. Yay›n› devam etmektedir. 6. Dâniflnâme-yi Cihân-i ‹slâm, Tahran 1369/1990 -, (= DC‹ ): ‹slâm dünyas›n›n dili, tarihi, edebiyat› ve kültürüyle ilgili maddeleri ihtiva etmektedir. Farsça olarak yay›nlanmaktad›r. Bugüne kadar on dört cilt yay›nlanm›flt›r. Yay›n› devam etmektedir. 7. Dâniflnâme-yi edeb-i Fârsî, (ed. Hasan Anûfle), I-VI, Tahran, 1380-1383/20012004: ‹ran edebiyat›yla iliflki içerisinde bulunan edip, flair ve yazarlar›n eserlerini ve biyografilerini ihtiva etmektedir. Farsça olarak yay›nlanmaktad›r.

87

5. Ünite - Ortaça¤ Tarihi Araflt›rmalar›na Girifl

Yukar›da zikredilen ansiklopedilerin yan›nda Ali Ekber Dehhodâ’n›n hacimli ansiklopedik sözlü¤ü de ‹ran dünyas› için vazgeçilmez bir el kitab› niteli¤indedir: Lugat-nâme, neflr. Muhammed Mu’în, I-LVI, Tahran 1338/1959 (Eserin pek çok farkl› bask›s› vard›r: neflr. Muhammed Mu’în - Ca’fer fiehîdî, I-XV, Tahran 13721373/1993-1994). Yine Bertold Spuler’in editörlü¤ünde yay›nlanan flu külliyat da yer yer Ortaça¤ tarihi araflt›rmalar› için faydal›d›r: Handbuch der Orientalistik, (ed. B. Spuler), [I: Ägyptoloji; II: Keilschriftforschung und Alte Geschichte Vorderasiens; III: Semitistik; IV: Iranistik; V: Altaistik; VI: Geschichte der islamischen Länder; VII: Armenisch und kaukasische Sprachen; VIII: Religion], Leiden-Köln 1952-1968.

Türkiye’de Yay›nlanan Ansiklopediler 1. Milli E¤itim Bakanl›¤› ‹slâm Ansiklopedisi, (‹slâm Âlemi Tarih, Co¤rafya, Etnografya, ve Bibliyografya Lugati), I-XIII, ‹stanbul 1940-1988 (= ‹A): Leiden’de yay›nlanan Encyclopaedia of Islam esas al›narak Dr. Adnan Ad›var baflkanl›¤›nda bir heyet taraf›ndan yay›nlanmaya bafllanan bu eser, ‹slâm dünyas›n›n dili, tarihi, edebiyat› ve kültürüyle ilgili Türkiye’de yay›nlanan ilk büyük ansiklopedidir. 2. Türk Ansiklopedisi, I-XXXIII, Ankara 1943-1986 (= TA): A¤›rl›kl› olarak Türk dili, tarihi, edebiyat› ve kültürüyle ilgili maddeleri ihtiva etmektedir. 3. Türkiye Diyanet Vakf› ‹slâm Ansiklopedisi, ‹stanbul 1988 - (= D‹A): ‹slâm dünyas›n›n dili, tarihi, edebiyat› ve kültürüyle ilgili maddeleri ihtiva etmektedir. Bugüne kadar k›rk cilt yay›nlanm›flt›r. Yay›n› devam etmektedir. Ortaça¤ tarihi araflt›rmalar›nda kullan›labilecek bafll›ca Türkçe asiklopediler hangileridir? SIRA S‹ZDE

ORTAÇA⁄ TAR‹H‹ ARAfiTIRMALARINDA D Ü fi Ü N E L ‹ M KULLANILAN BAfiLICA SÖZLÜKLER

4

D Ü fi Ü N E L ‹ M

Sözlükler, araflt›rma alan› her ne olursa olsun, sosyal bilimler araflt›rmac›lar›n›n en O R Ortaça¤ U çok müracaat etti¤i eserler aras›nda yer al›r. Özellikle, kendisi Siçin tarihi ve kültürünü araflt›rma alan› olarak seçen bir araflt›rmac›n›n, çal›flt›¤› konu ile ilgili pek çok farkl› sözlü¤e müracaat etmesi zaruridir. Ortaça¤ tarihi D ‹ Karaflt›rmalar›nda KAT kullan›lan bafll›ca tarihî ve modern sözlükler flunlard›r.

Türkçe Sözlükler

SIRA S‹ZDE

SIRA S‹ZDE

N N

Tarihî sözlükler özellikle Ortaça¤ devletlerinde kullan›lan isim, unvan ve ›st›lahlar›n tespiti ve de¤erlendirilebilmesi aç›s›ndan son derece büyük bir öneme sahiptir. AMAÇLARIMIZ Türkçe’nin Ortaça¤ tarihi araflt›rmalar› aç›s›ndan en eski ve en mühim tarihî sözlü¤ü Kaflgarl› Mahmûd taraf›ndan kaleme al›nan Dîvânu Lugati’t-Türk ’tür. Takriben 1073 y›l›nda Bagdâd’da kaleme al›nan eser, sadece Türk dilinin K ‹de¤il T A Payn› zamanda Türk kültürünün de en önemli kayna¤› durumundad›r: Kaflgarl› Mahmûd, Dîvânu Lugati’t-Türk, T›pk› bas›m, Ankara 1941; (neflr. Kilisli R›fat), ‹stanbul 1333-1335; Türkçe tercümesi, Besim Atalay, Divanü Lugat-it Türk Tercümesi, T E L E V ‹ Z YI-IV, O N Ankara 1939-1943 (3. bask›, Ankara 1992). Eser önemine binaen pek çok dile tercüme edilmifltir: Turkij suzlar devoni (Devanu lugotit Turk), I-III, Taflkent 1960; Carl Brockelmann, Mittel Türkischer Worts‹NTERNET chatz, Budapest-Leipzig 1928; Robert Dankoff-James Kelly, Compendium of the Turkic Dialects (Diw¯an Lug¯at at-Turk), I-III, Harvard 1982-1985.

S O R U

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

‹NTERNET

88

Tarih Metodu

Türkçe’nin di¤er tarihi sözlükleri aras›nda; müellifi bilinmeyen Codex Cumanicus ’u, ‹bn Muhennâ taraf›ndan kaleme al›nan ve ‹bn Muhennâ Lugati olarak da bilinen Kitâbu hilyati’l-insân ve’l-helbeti’l-lisân’›, anonim et-Tuhfeti’z-zekiyye fî’llugati’t-Turkiyye’yi, Ebû Hayyân taraf›ndan kaleme al›nan Kitâbu’l-idrâk li-lisâni’l-etrâk’›, bilinmeyen bir müellif taraf›ndan kaleme al›nan Abuflka Lûgat›’n› ve Muhammed Mehdi Han taraf›ndan kaleme al›nan Senglah’› saymak mümkündür: Kaare Grønbech, Komanisches Wörterbuch, Kopenhagen 1942; ‹bn Muhennâ, Kitâbu hilyati’l-insân ve’l-helbeti’l-lisân, (neflr. Kilisli Muallim Ahmed R›f’at) [Bilge], ‹stanbul 1338-1340/1922; Aptullah Battal, ‹bni-Mühennâ Lûgati, Ankara 1998; etTuhfeti’z-zekiyye fî’l-lugati’t-Turkiyye, Besim Atalay, ‹stanbul 1945; Ebû Hayyân, Kitâbu’l-idrâk li-lisâni’l-etrâk, (haz. Ahmed Cafero¤lu), ‹stanbul 1931; Abuflka Lûgat› ve Ça¤atay Sözlü¤ü, (haz. Besim Atalay), Ankara 1970; Sir Gerard Clauson, Sanglax: Persian Guide to Turkish Language by Muhammed Mahdi Xân, London 1960. Araflt›rmalarda kullan›labilecek daha yeni Türkçe sözlükler aras›nda ise; Ça¤atayca için A. Vámbéry ve fieyh Süleymân Efendi, Uygurca için Ahmet Cafero¤lu, Osmanl›ca için ise fiemseddin Sami, Ferit Devellio¤lu ve James W. Redhouse taraf›ndan haz›rlanan sözlükler zikredilebilir: A. Vámbéry, Cagataische Sprachstudien, Leipzig 1867; fieyh Süleymân Efendi, Lugat-i Çagatay ve Türkî-yi ‘Osmânî, ‹stanbul 1298; fiemseddin Sami, Kâmûs-› Türkî, Der-Sa’âdet [= ‹stanbul] 1317/1901; Ferit Devellio¤lu, Osmanl›ca-Türkçe Ansiklopedik Lugat, Ankara 1990; Sir James W. Redhouse, A Turkish and English Lexicon, Constantinopole 1890; Ahmet Cafero¤lu, Eski Uygur Türkçesi Sözlü¤ü, ‹stanbul 1968. Yine Türk Dil Kurumu taraf›ndan haz›rlanan Tarama Sözlü¤ü ile Mehmet Zeki Pakal›n taraf›ndan haz›rlanan Osmanl› Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlü¤ü de Türkçe deyim ve ›st›lâhlarla ilgili araflt›rmac›lar için yer yer faydal› bilgiler sunabilmektedir: Tarama Sözlü¤ü, XIII. Yüzy›ldan Beri Türkiye Türkçesiyle Yaz›lm›fl Kitaplardan Toplanan Tan›klar›yla, I-VIII, Ankara 1963-1977; M. Z. Pakal›n, Osmanl› Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlü¤ü, I-III, ‹stanbul 1946-1956. Etimolojik sözlükler özellikle Ortaça¤ devletlerinde kullan›lan unvan ve ›st›lahlar›n kökeni ve tarihî gelifliminin ortaya konulabilmesi aç›s›ndan büyük önem tafl›maktad›r. Türkçenin Ortaça¤ tarihi araflt›rmac›lar› taraf›ndan kullan›labilecek bafll›ca etimolojik sözlükleri aras›nda flunlar say›labilir: Martti Räsänen, Versuch eines etymologischen Wörterbuchs der Türksprachen, Helsinki 1969; II: Wortregister, haz. István Keckskeméti, Helsinki 1971; Sir Gerard Clauson, An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth Century Turkish, Oxford 1972; V. M. Nadelyaev - D. M. Nasilov - E. R. Taniflev - A. M. fiçerbak, Drevnetürkskiy slovar’, Leningrad 1969; E. V. Sevortyan, Etimologiçeskiy slovar’ Tyurkskih yaz›kov. Obflçetyurkskiye i mejtyurkskiye osnov› na bukv› glasn›ye, I-VII, Moskova 1974 - (bu eser müellifin vefat›ndan sonra talebeleri taraf›ndan devam ettirilmifltir); Hasan Eren, Türk Dilinin Etimolojik Sözlü¤ü, Ankara 1999.

N

Tarihî ve modern sözlükler hakk›nda daha genifl bilgi için bkz. Ahmet Topalo¤luM A K ATürkçe LE Mustafa S. Kaçalin, “Sözlük, Türkçe”, D‹A, XXXVII, (2009), s. 402-414.

MAKALE

SIRA S‹ZDE

5

Türkçe’nin Ortaça¤ tarihi araflt›rmalar› aç›s›ndan en eski ve en mühim tarihî sözlü¤ü SIRA S‹ZDE hangisidir?

D Ü fi Ü N E L ‹ M

D Ü fi Ü N E L ‹ M

S O R U

S O R U

D‹KKAT

D‹KKAT

89

5. Ünite - Ortaça¤ Tarihi Araflt›rmalar›na Girifl

Arapça Sözlükler Arapça sözlükler özellikle tarihî ve edebî metinlerde geçen unvan ve ›st›lahlar›n tespiti ve do¤ru anlafl›labilmesi aç›s›ndan Ortaça¤ araflt›rmac›lar›n›n en s›k baflvurdu¤u eserler aras›nda yer almaktad›r. Araflt›rmalarda baflvurulabilecek tarihî ve modern Arapça sözlükler aras›nda flunlar zikredilebilir: Mecdu’d-dîn Ebû Tâhir Muhammed b. Ya’kûb Fîrûzâbâdî (1329-1413), Kâmûsu’l-muhît, Beyrut 1406/1986. Bu eser Ahmed As›m Cenânîo¤lu taraf›ndan 18051810 y›llar›nda Osmanl›ca’ya tercüme edilmifltir: el-Okyânûsu’l-basît fî tercumeti’lKâmûsi’l-muhît, (Osmanl›ca terc. Ahmed As›m Cenânîo¤lu), ‹stanbul 12301234/1815-1818 (ikinci bask›: I-III, ‹stanbul 1268-1272/1852-1855; üçüncü bask›, IIV, ‹stanbul 1304-1317/1886-1899). Hüseyin Atay-‹brahim Atay-Mustafa Atay, Arapça-Türkçe Büyük Lûgat, I-III, Ankara 1964-1981; William Lane, An Arabic English Lexicon, I-VIII, London 18631893; R. Dozy, Suplement aux dictionaires arabes, I-II, Leiden 1927.

Farsça Sözlükler Ortaça¤ tarihi araflt›rmac›lar› taraf›ndan en s›k baflvurulan Farsça sözlükler aras›nda flunlar zikredilebilir: Ali Ekber Dehhodâ, Lugat-nâme, ed. Muhammed Mu’în, ILVI, Tahran 1338/1959; Muhammed Mu‘în, Ferheng-i Fârsî, I-VI, Tahrân 1371/19928; F. Steingass, A Comprehensive Persian-English Dictionary, London 1892 (pek çok bask› yap›lm›flt›r); Heinrich Junker-Bozorg Alavi, Persisch-Deutsch Wörterbuch, Leipzig 1342/1963; Mehmet Kanar, Büyük Farsça-Türkçe Sözlük, ‹stanbul 1993. Farsça’ya geçen Türkçe ve Mo¤olca kelimeler Gerhard Doerfer ve fiemîs fierîk Emîn taraf›ndan incelenmifltir: G. Doerfer, Türkische und Mongolische Elemente im Neupersischen, I-IV, Wiesbaden 1963-1975; fiemîs fierîk Emîn, Ferheng-i istilâhât-i dîvânî-yi dovrân-i Mogûl, Tahrân 1358/1979. Araflt›rmac›lar›n genel sözlüklerin yan›nda, idarî ›st›lahlarla ilgili daha teknik sözlüklere de müracaat etmeleri gerekebilir. ‹darî ist›lahlar ile ilgili flu eser de, bu alanda çal›flan araflt›rmac›lara kaynaklar› anlama konusunda önemli kolayl›klar sa¤layabilmektedir: Hasan Enverî, ‹stilâhât-i dîvânî-yi dovre-yi Gaznevî ve Selçûkî, Tahran 1373/1994; Seyyid Ahmed Huseynî-yi Kâzerûnî, Pejûheflî der- i’lâm-i târîhî ve cogrâfiyâ’î-yi Târîh-i Beyhakî, Tahran 1374/1995; Ahmed Hâtemî, fierh-i muflkilât-i Târîh-i cihânguflâ-yi Cuveynî, Tahran 1373/1994; Yahyâ Muderrisî - Huseyn Sâmi’î - Zehrâ Safevî Moberhen, Ferheng-i istilâhât-i dovre-i Kâçâr, koflûn ve nizâmiye, Tahran 1380/2001; Fâtima ‘Alâka, ‹stilâhât-i dîvânî-yi ‘Âlem-ârâ-yi ‘Abbâsî, Tahran 1385/2006; A. Melek Özyetgin, Eski Türk Vergi Terimleri, Ankara 2004.

N

Di¤er önemli Arapça ve Farsça sözlükler hakk›nda daha genifl bilgiMiçin ‹smail A K A bak›n›z: LE Durmufl, “Sözlük”, D‹A, XXXVII, (2009), s. 398-401; Tahsin Yaz›c›, “Sözlük, Farsça”, D‹A, XXXVII, (2009), s. 401-402.

MAKALE

Etimolojik sözlüklerden Ortaça¤ tarihi araflt›rmalar›nda en çok SIRA hangiS‹ZDE alanda istifade edilir?

SIRA S‹ZDE

6

D Ü fi Ü N E L ‹ M

D Ü fi Ü N E L ‹ M

S O R U

S O R U

D‹KKAT

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

SIRA S‹ZDE

90

Tarih Metodu

YER ADLARININ TESP‹T‹NDE MÜRACAAT ED‹LECEK ESERLER Tarih araflt›rmalar›nda yer adlar›n›n do¤ru bir flekilde tespiti büyük önem tafl›maktad›r. Ortaça¤ kaynaklar›nda zikredilen yer adlar›n›n do¤ru okunuflunun ve bugünkü yerlerinin tespiti, gerek Arap alfabesinin yap›s›, gerekse yer adlar›n›n zamanla de¤iflikli¤e u¤ramas› veya tamamen yok olmas› nedeniyle oldukça güçtür. Bu durumda araflt›rmac›lar›n toponomi (yer adlar› bilimi) çal›flmalar›na müracaat etmeleri ya da yer adlar›yla ilgili ayr›nt›l› el kitaplar›ndan istifade etmeleri gerekmektedir. Ortaça¤ ‹slâm dünyas›ndaki yer adlar› ve yerleflim yerleriyle ilgili bafll›ca sorunlar için Yâkût el-Hamevî (öl. 1229) taraf›ndan ansiklopedik bir tarzda kaleme al›nan Mu’cemu’l-buldân isimli esere müracaat etmek gerekecektir: Yâkût el-Hamevî, Mu’cemu’l-buldân, I-V, neflr. F. Wüstenfeld, Leipzig 1866-1973. Eser, özellikle ‹slâm co¤rafyas›na ait yer adlar›n›n do¤ru okunuflunun tespiti aç›s›ndan son derece k›ymetlidir. Yer adlar›yla ilgili Ebû Ubeyd ‘Abdullâh b. ‘Abdu’l-’Azîz el-Bekrî (öl. 1094) taraf›ndan kaleme al›nan Kitâbu Mu’cemi me’sta’cem isimli eser de son derece faydal›d›r: Kitâbu Mu’cemi me’sta’cem, I-II, neflr. F. Wüstenfeld, GöttingenParis 1876-1877 (Eserin ikinci bir neflri Mustafa Sakka taraf›ndan yap›lm›flt›r, I-IV, Kahire 1364-1371/1945-1951). Araflt›rmac›lar›n bu konuda bir sonraki ünitede ayr›nt›l› olarak tan›t›lacak olan ‹bn Hurdâdbih, Ya’kûbî, ‹bn Rusteh, ‹bn Fakîh, el-‹stahrî, ‹bn Havkal, Zekeriyâ elKazvînî, Hamdullâh Mustevfî, Ebu’l-Fidâ’ ve Hâfiz-i Ebrû gibi ‹slâm co¤rafyac›lar›na ait eserlerden de istifade etmek mümkündür. Yer adlar›n›n tespitiyle ilgili daha yeni el kitaplar aras›nda Dorethea Krawulsky, Lutfullâh Mufhem Pâyân, Muhammed Huseyn Pâplî-yi Yezdî, Bihrûz Hâmâçî, Mihru’z-zamân Nûbân ve Ali Rizâ Çekengî gibi araflt›rmac›lar taraf›ndan haz›rlanan ¯ an - Das Reich der Ilh¯ ¯ ane: Eine eserleri zikretmek mümkündür: D. Krawulsky, Ir¯ topographisch-historische Studie, Wiesbaden 1978; Lutfullâh Mufhem Pâyân, Ferheng-i âbâdîhâ-yi ‹rân, nâmhâ ve movkiyethâ-yi cogrâfiyâ’î-yi flehrhâ ve dîhhâ-yi kiflver, Tahrân 1339/1960. Muhammed Huseyn Pâplî-yi Yezdî, Ferheng-i âbâdîhâ ve mekânhâ-yi mezhebî-yi kiflver, Meflhed 1368/1989; Bihrûz Hâmâçî, Ferheng-i cogrâfiyâ-yi Azerbâycân-i fiarkî, (Menâtik-i muhimm-i cogrâfiyâ’î), Tahran 1370/1991; Mihru’z-zamân Nûbân, Nâm-i mekânhâ-yi cogrâfiyâ’î der bester-i zamân, Tahran 1374/1995; Ali Rizâ Çekengî, Ferheng-nâme-yi tatbîkî-yi nâmhâ-yi kadîm u cedîd ve mekânhâ-yi cogrâfiyâ’î-yi ‹rân ve nevâhî-yi mucâvir, Meflhed 1373/1994. Anadolu’nun tarihi co¤rafyas›yla ilgili ise W. M. Ramsay, Donald Edgar Pitcher ve Tuncer Baykara gibi araflt›rmac›lar›n eserlerine müracaat edilebilir: W. M. Ramsay, Anadolu’nun Tarihî Co¤rafyas›, (Türkçe tercümesi Mihri Pektafl), ‹stanbul 1960; D. E. Pitcher, An Historical Geography of the Ottoman Empire. From Earliest Times to the End of the Sixteenth Century, Leiden 1972; T. Baykara, Anadolu’nun Tarihî Co¤rafyas›na Girifl, I, Anadolu’nun ‹darî Taksimat›, Ankara 2000 (ikinci bask›). SIRA S‹ZDE

7

Ortaça¤ ‹slâm dünyas›ndaki yer adlar› ve yerleflim yerleriyle ilgili müracaat edilmesi gereSIRA S‹ZDE ken bafll›ca temel kaynak hangisidir?

D Ü fi Ü N E L ‹ M

D Ü fi Ü N E L ‹ M

S O R U

S O R U

D‹KKAT

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

SIRA S‹ZDE

91

5. Ünite - Ortaça¤ Tarihi Araflt›rmalar›na Girifl

fiAHIS ADLARININ TESP‹T‹NDE MÜRACAAT ED‹LECEK K‹TAPLAR Tarih araflt›rmalar›nda, t›pk› yer adlar› gibi flah›s adlar›n›n da do¤ru bir flekilde tespiti oldukça önemlidir. Ortaça¤da Türkler, Araplar ve ‹ranl›lar taraf›ndan kullan›lan, ancak bugün unutulup kaybolan pek çok flah›s ad›n›n do¤ru tespiti, gerek Arap alfabesinin yap›s›, gerekse müelliflerin yapt›¤› tahrifattan dolay› zaman zaman oldukça zordur. Böyle s›k›nt›l› durumlarda araflt›rmac›lar›n onomastik (ad bilim) çal›flmalar›na müracaat etmeleri ve flah›s adlar›yla ilgili haz›rlanm›fl ayr›nt›l› el kitaplar›ndan istifade etmeleri gerekmektedir. Ortaça¤ tarihi araflt›rmac›lar› için Arap flah›s adlar›n›n tespitinde kullan›labilecek temel çal›flma, Leone Caetani ve Giuseppi Gabrieli taraf›ndan yay›nlanm›flt›r: Onomasticon Arabicum, I-II, Roma 1915. ‹ran flah›s adlar›yla ilgili temel el kitaplar› aras›nda ise Ferdinand Justi, Manfred Mayrhofer ve ‘Abdu’l-Kerîm Bihniyâ gibi araflt›rmac›lar›n çal›flmalar›n› zikretmek mümkündür: F. Justi, Iranisches Namenbuch, Marburg 1895; M. Mayrhofer, Iranisches Namenbuch, I-II, Wien 1977-1986 (I: Die altiranischen Namen, Wien 19771979; II: Mitteliranischen Personennamen, Wien 1986); A. Bihniyâ, Nâm: Pejûheflî der-nâmhâ-yi ‹râniyân-i mu’asir, Ahvaz 1360/1981. Türkçe flah›s adlar› hakk›ndaki temel çal›flma Macar as›ll› Türkolog László Rásonyi (1899-1984) taraf›ndan bafllat›lm›flsa da, araflt›rmac›n›n ömrü bu dev çal›flmay› tamamlamaya ve yay›nlamaya yetmemifltir. L. Rásonyi’nin çal›flmas›n›n k›sa bir indeksi, onun vefat›ndan sonra meslekdafl› Imre Baski taraf›ndan yay›nlanm›flt›r: I. Baski, A Preliminary Index to Rásonyi’s Onomasticon Turcicum, Budapest 1986. Rásonyi’nin çal›flmas›n› devam ettirerek tamamlayan Imre Baski, bu dev eseri nihayet 2007 y›l›nda yay›nlamaya muvaffak olmufltur: L. Rásonyi - I. Baski, Onomasticon Turcicum: Turkic Personal Names, I-II, Bloomington 2007. Bu temel çal›flma, Türkçe flah›s adlar›n›n do¤ru okunuflunun tespitiyle ilgili, Türkolojinin yan› s›ra Ortaça¤ tarihi alan›nda da son derece önemli bir bofllu¤u doldurmufltur. Yine, Türk devletlerinde kullan›lan Türkçe flah›s adlar›yla ilgili faydal› bir çal›flma Faruk Sümer taraf›ndan haz›rlanm›flt›r: F. Sümer, Türk Devletleri Tarihinde fiah›s Adlar›, I-II, ‹stanbul 1999. Onomastik ile ilgili çal›flmalar Ortaça¤ tarihi araflt›rmalar›na ne flekilde katk›da SIRA S‹ZDE bulunurlar?

ORTAÇA⁄ TAR‹H‹YLE ‹LG‹L‹ BAfiLICA JENEOLOJ‹K D Ü fi Ü N E L ‹ M ESERLER Hükümdar ve hanedan üyelerinin flecerelerini gösteren jeneoloji kitaplar›, araflt›rS O R bulunmas› U ma alanlar› her ne olursa olsun, tarihçilerin daima ellerinin alt›nda gereken eserler aras›nda yer al›r. Araflt›rmac›lar›n özellikle hükümdarlar›n flecereleri, tahtta kald›klar› y›llar›n, kulland›klar› isim, unvan ve künyelerin tespiti ve hanedan D‹KKAT üyeleri aras›ndaki akrabal›k iliflkileriyle ilgili jeneoloji kitaplar›na baflvurmalar› gerekmektedir. Duyulan bu büyük ihtiyaca binaen, oryantalistler taraf›ndan daha S‹ZDE XIX. yüzy›l›n sonlar›ndan itibaren, Ortaça¤ ‹slâm dünyas›nda SIRA hüküm süren devlet ve hanedanlarla ilgili ayr›nt›l› jeneololi kitaplar›n›n haz›rland›¤› görülmektedir. Ortaça¤ ‹slâm dünyas›yla ilgili bafll›ca jeneoloji kitaplar› aras›nda Stanley LaneAMAÇLARIMIZ Poole, Halil Edhem [Eldem], Eduard von Zambaur, Clifford Edmund Bosworth ve Y›lmaz Öztuna gibi araflt›rmac›lar›n eserlerini saymak mümkündür: St. Lane-Poole, The Mohammadan Dynasties: Chronological and Genealogical K ‹Tables T A P with Histo-

Onomastik dilbilimin flah›s adlar›n› inceleyen dal›d›r.

8

N N

SIRA S‹ZDE

D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

TELEV‹ZYON

‹NTERNET

‹NTERNET

92

Tarih Metodu

rical Introductions, Westminster 1894 (Paris 1925 ikinci bask›); Halil Edhem [Eldem], Düvel-i ‹slâmiyye, ‹stanbul 1927 (bu eser esasen önceki eserin gözden geçirilmifl ilâveli tercümesi durumundad›r); Eduard von Zambaur, Manuel de généalogie et de chronologie pour l’histoire de l’Islam, Hannover 1927 (Osnabrück 19762); C. E. Bosworth, The Islamic Dynasties, Edinburgh 1967 (bu eserin ilk bask›s› üzerinden Türkçe tercümesi: ‹slâm Devletleri Tarihi, (Türkçe terc. Erdo¤an Merçil Mehmet ‹pflirli), ‹stanbul 1980, eserin gözden geçirilmifl ilâveli ikinci bask›s›: The New Islamic Dynasties, Edinburgh 1996. (Eserin ikinci bask›s› üzerinden Türkçe tercümesi: Do¤uflundan Günümüze ‹slâm Devletleri, (Türkçe terc. Hande Canl›), ‹stanbul 2005); Y›lmaz Öztuna, Devletler ve Hanedanlar, I-V, Ankara 1989-1991 (Ankara 1996). SIRA S‹ZDE

D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

‹NTERNET

9

Jeneoloji kitaplar› Ortaça¤ tarihi araflt›rmalar›na hangi konularda katk› sa¤lamaktad›r? SIRA S‹ZDE

TAKV‹M VE KRONOLOJ‹YLE ‹LG‹L‹ ESERLER

D Ü fi Ü N E L ‹ M Çal›flma alan› ve konusu ne olursa olsun, tarih ve zaman tespiti ve kronolojik hesaplar, tarih araflt›rmac›lar›n›n her zaman karfl›laflt›¤› bafll›ca güçlükler aras›nda yer S O ‹slâm R U al›rlar. Ortaça¤ dünyas›nda kaynak ve vesikalarda umumiyetle hicrî takvim kullan›lm›flt›r. Bafllang›ç olarak Hz. Muhammed’in Mekke’den Medine’ye hicretini esas alan buDtakvimin bugün kullan›lan takvime çevirilmesi, Ortaça¤ tarihçilerinin ‹KKAT daima karfl›laflt›¤› s›radan s›k›nt›lar aras›nda yer al›r. Söz konusu çevirme ifllemi zaman kayb›n›n yan› s›ra kimi zaman hatalara da sebep olabilmektedir. Bu gibi haS‹ZDE talar› en azaSIRA indirebilmek için, araflt›rmac›lar›n ayr›nt›l› çevirme k›lavuzlar›na baflvurmalar› kaç›n›lmazd›r. Bu konuda Faik Reflit Unat taraf›ndan haz›rlanan Hicrî Tarihleri Milâdî Tarihe Çevirme K›lavuzu (Ankara 1940) isimli eser kullan›m güçAMAÇLARIMIZ lü¤ünden dolay› zaman zaman önemli hatalara sebep olabilmektedir. Yücel Da¤l› ve Cumhure Üçer taraf›ndan haz›rlanan hicrî tarihleri miladî tarihe çevirme k›lavuzu, söz konusu mümkün oldukça azaltmas› aç›s›ndan son derece faydal›K ‹ T hatalar› A P d›r: Y. Da¤l› - C. Üçer, Tarih Çevirme K›lavuzu, I-V, Ankara 1997. ‹slâm dünyas›nda Selçuklular zaman›nda hicrî takvimin yan›nda, Sultan Melikflâh (1072-1092)’›n sultan›n Celâlu’d-dîn lakab›ndan dolay› Takvîm-i CeT E L E V ‹ Z Y Oemriyle, N lâlî ya da ad›ndan dolay› Takvîm-i Melikî diye an›lan yeni bir takvim daha haz›rlanm›flt›r. Günefl esas›na dayanan bu takvimden özellikle malî alanda istifade edilmifltir (Ebû Bekr Mutahhar b. Muhammed Cemâlî-yi Yezdî, Ferruh-nâme, (neflr. N T E R N E T1346/1967, s. 261; Muhammed Rizâ Seyyâd, “Hâce ‘Abdu’r-Rah‹rec Afflâr), ‹Tahran mân Hâzenî-yi Mervezî, ‘Pîflâheng-i islâh-i takvîm der-‹rân’”, Tahkîkât-i ‹slâmî, VIII/1-2, 1372/1993, s. 209-211). Yine ‹lhanl› hükümdar› Gazan Han (1295-1304) zaman›nda da, daha çok malî alanda kullan›lmak üzere Takvîm-i Hânî ad›yla an›lan günefl esas›na dayanan yeni bir takvim ihdas edilmifltir. Ortaça¤ ‹slâm dünyas›nda, Mo¤ol istilâs›ndan sonra zaman zaman kaynak ve vesikalarda On ‹ki Hayvanl› Türk Takvimi’nin kullan›ld›¤› görülmektedir. Bu durum araflt›rmac›lar için baz› s›k›nt›lara sebep olabilmektedir. Böyle durumlarda araflt›rmac›lar›n Osman Turan, Seyyid Hasan Takî-zâde, Louis Bazin, Ebu’l-Fazl Nebe’î ve Charles Melville’in bu konudaki çal›flmalar›na müracaat etmeleri gerekir: O. Turan, Oniki Hayvanl› Türk Takvimi, Ankara 1941; S. H. Takî-zâde, “Sâl u mâh-i kadîm-i Turkhâ”, Do¤umunun 60. Y›l› Münasebetiyle Z. V. Togan Arma¤an›, ‹stanbul 1955, s. 49-38; Pavel Poucha, “Mongolische Miszellen”, CAJ, VII/2, (1962), s. 192-204; Louis Bazin, Les systemes chronologiques dans le monde turc ancien,

N N

93

5. Ünite - Ortaça¤ Tarihi Araflt›rmalar›na Girifl

Budapest 19912; E. Nebe’î, “Takvîm-i devâzdeh hayvânî der-târîh u ferheng-i ‹rânî”, Mecelle-yi Âyende, VIII/7, Tahran 1361/1982, s. 388-397; E. Nebe’î, “Takvîm-i dovre-yi devâzdeh hayvânî”, Mecelle-yi Dâniflkede-yi Edebiyyât u ‘Ulûm-i ‹nsânîyi Dâniflgâh-i Meflhed, XV/1-2, Meflhed 1361/1982, s. 195-225; Charles Melville, “The Chinese-Uighur Animal Calendar in Persian Historiography of the Mongol Period”, Iran, XXXII, (1994), s. 83-98. Ortaça¤ ‹slâm dünyas›nda kullan›lan kronoloji sistemi ve farkl› takvim türleri pek çok araflt›rmada incelenmifltir. Bu konuda flu çal›flmalara müracaat etmek mümkündür: Seyyid Hasan Takî-zâde, Gâhflomârî der-‹rân-i Kadîm, Tahrân 1316/1937; Ebu’l-Fazl Nebe’î, Takvîm u takvîmnigârî der-târîh, Meflhed 1365/1986; S. H. Taqizadeh, “Various Eras and Calendars used in the Countries of Islam”, BSOAS, X/1, (1939), s. 107-132; E. Cavaignac, Tarihî Kronolojinin Esaslar›, ‹lâvelerle Türkçe tercümesi: Osman Turan, Ankara 1954; Osman Turan, ‹stanbul’un Fethinden Önce Yaz›lm›fl Tarihi Takvimler, Ankara 1984.

N

On iki hayvanl› Türk takvimi hakk›nda daha genifl bilgi için Louis Bazin’in M A K A L E Les systemes chronologiques dans le monde turc ancien isimli kitab›n›n tan›t›m›n› konu alan flu makaleyi okuyunuz: Osman F. Sertkaya, “Orta ve Eski Ça¤larda Türkler’in Takvimleri”, Türk Kültürü, 194, (1978), s. 73-82.

MAKALE

Hicrî tarihleri miladî tarihe çevirirken hata yapmamak için Türkçe hangi temel esere baflSIRA S‹ZDE vurulmal›d›r?

SIRA S‹ZDE

10

D Ü fi Ü N E L ‹ M

D Ü fi Ü N E L ‹ M

S O R U

S O R U

D‹KKAT

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

N N

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

TELEV‹ZYON

‹NTERNET

‹NTERNET

94

Tarih Metodu

Özet

N A M A Ç

1

N A M A Ç

2

Ortaça¤ Tarihi araflt›rmalar›na girifl kitaplar›n› aç›klayabilme Her alanda oldu¤u gibi Ortaça¤ alan›nda da bir araflt›rmac›n›n, her fleyden önce Ortaça¤ tarihi araflt›rmalar›n›n bafll›ca sorunlar› ve bu sorunlar›n afl›lmas›nda kullan›lacak kaynak türleri ve metodlar hakk›nda bilgi sahibi olmas› gerekmektedir. Ortaça¤ tarihi araflt›rmalar›n›n bafll›ca sorunlar›, araflt›rmalarda kullan›lacak metod ve kaynaklar Jean Sauvaget, Cl. Cahen, Zeki Velidi Togan ve Yusuf Ziya Kavakç› gibi araflt›rmac›lar taraf›ndan incelenmifltir. Ortaça¤ tarihi kaynaklar›n›n pek ço¤u henüz neflredilememifltir. Neflredilen kaynaklar›n bir k›sm› ise hata ve eksiklikler içermektedir. Bu durum Ortaça¤ tarihi araflt›rmac›lar›n›n çal›flmalar›nda kaynaklar›n yazma nüshalar›n› kullanmalar›n› gerektirmektedir. Yazmalar, ihtiva ettikleri önemli tarihî bilgilerin yan› s›ra, zaman zaman müellif, müstensih, ithaf edildikleri kimseler hakk›nda içerdi¤i bilgilerlerle de Ortaça¤ tarihi araflt›rmac›lar›na önemli katk›lar sa¤layabilmektedir. Türkiye kütüphaneleri ‹slâmî yazmalar itibariyle dünyan›n en zengin ve en de¤erli koleksiyonlar›na sahiptir. Türkiye kütüphanelerinde 160.000 cildi Arapça, 13.000 cildi Farsça ve 70.000 cildi Türkçe olmak üzere yaklafl›k 250.000 cilt yazma eser bulundu¤u tahmin olunmaktad›r. ‹stanbul sahip oldu¤u yaklafl›k 146.000 cilt yazma ile bugün dünyada en çok ‹slâmî yazman›n topland›¤› flehir durumundad›r. Bafll›ca müracaat kitaplar›n› ay›rt edebilme Ansiklopediler, Ortaça¤ alan›nda çal›flan araflt›rmac›lar›n, ‹slâm dünyas›n›n tarihi, co¤rafyas›, edebiyat› ve kültürü ile ilgili her türlü meselede ilk müracaat etmeleri gereken eserler aras›nda yer almaktad›r. Ortaça¤ tarihi araflt›rmac›lar›n istifade edebilece¤i bafll›ca ansiklopediler aras›nda Encyclopaedia of Islam (= EI), Encyclopaedia of Islam, New edition (= EI 2), Encyclopaedia Iranica (= EIr.), Dâ’iretu’l-Ma’ârif-i Bozorg-i ‹slâmî (= DMB‹), Dâ’iretu’l-Ma’ârif-i Tefleyyu’ (= DMT), Dâniflnâme-yi Cihân-i ‹slâm (= DC‹) ve Dâniflnâme-yi edeb-i Fârsî, Milli E¤itim Bakanl›¤› ‹slâm Ansiklopedisi (= ‹A), Türk Ansiklopedisi (=

TA) ve Türkiye Diyanet Vakf› ‹slâm Ansiklopedisi (= D‹A) say›labilir.

N A M A Ç

3

Ortaça¤ tarihi araflt›rmalar›nda kullan›lan bafll›ca bibliyografik eser, yazma kataloglar›, sözlükler, jeneolojik eserler ve takvimleri aç›klayabilme Ortaça¤da yaflam›fl müellifler ve bu müellifler taraf›ndan kaleme al›nan eserlerin isimlerinin tespiti, Ortaça¤ tarihi araflt›rmalar›nda karfl›lafl›lan en önemli sorunlardan biridir. Araflt›rmac›lar›n bu meselenin çözümünde baz› ansiklopedik ve bibliyografik eserlere müracaat etmeleri gerekmektedir. Ortaça¤ müellifleri ve eserlerinin tespitinde, âlim ve fakihlerin biyografilerini ihtiva eden eserler de son derece önemlidir. Sözlükler, araflt›rma alan› her ne olursa olsun, sosyal bilimler araflt›rmac›lar›n›n en çok müracaat etti¤i eserlerdendir. Ortaça¤ tarihi araflt›rmac›lar›n›n çal›flmalar›nda özellikle Arapça, Farsça ve Türkçe sözlüklerden istifade etmeleri gerekmektedir. Tarihî sözlükler özellikle Ortaça¤ devletlerinde kullan›lan isim, unvan ve ›st›lahlar›n tespiti ve de¤erlendirilebilmesi aç›s›ndan son derece önemlidir. Türkçe’nin Ortaça¤ tarihi araflt›rmalar› aç›s›ndan en eski ve en mühim tarihî sözlü¤ü Kaflgarl› Mahmûd taraf›ndan kaleme al›nan Dîvânu Lugati’t-Türk’tür. Ancak bu temel baflvuru kitaplar›n›n sa¤l›kl› kullan›lmas› ile ortaça¤lar›n siyasi, sosyal, ekonomik ve dini alanlar›nda araflt›rma yapmak mümkün olabilecektir. Tarih araflt›rmalar›nda özellikle yer adlar›n›n do¤ru bir flekilde tespiti büyük önem tafl›maktad›r. Ortaça¤da kaynaklar›nda zikredilen yer adlar›n›n do¤ru okunuflunun tespiti, gerek Arap alfabesinin yap›s›, gerekse yer adlar›n›n zamanla de¤iflikli¤e u¤ramas› sebebiyle oldukça güçtür. Bu durumda araflt›rmac›lar›n yer adlar›yla ilgili ayr›nt›l› el kitaplar›ndan istifade etmeleri gerekmektedir. Ortaça¤ ‹slâm dünyas›ndaki yer adlar› ve yerleflim yerleriyle ilgili en önemli müracaat kayna¤› Yâkût el-Hamevî taraf›ndan kaleme al›nan Mu‘cemu’l-buldân isimli eserdir. Elde edilen bilgiler mutlaka di¤er kaynaklar ile karfl›laflt›r›larak kullan›lmal›d›r. Ayn› flekilde kaynaklardaki flah›s adlar›n›n do¤ru tespiti oldukça önemlidir. Orta-

5. Ünite - Ortaça¤ Tarihi Araflt›rmalar›na Girifl

ça¤da Türkler, Araplar ve ‹ranl›lar taraf›ndan kullan›lan, ancak bugün kaybolan pek çok flah›s ad›n›n do¤ru tespiti, Arap alfabesinin yap›s› ve müelliflerin yapt›¤› tahrifattan dolay› oldukça güçtür. S›k›nt›l› durumlarda araflt›rmac›lar›n flah›s adlar›yla ilgili ayr›nt›l› el kitaplar›ndan istifade etmeleri gerekmektedir. Arap flah›s adlar› için L. Caetani ve G. Gabrieli, ‹ran flah›s adlar› için Ferdinand Justi, M. Mayrhofer, ‘Abdu’l-Kerîm Bihniyâ, Türkçe flah›s adlar› için ise László Rásonyi ve Imre Baski taraf›ndan haz›rlanan çal›flmalar, bu sahada müracaat edilmesi gereken bafll›ca el kitaplar›d›r. Bibliyografyalar, yeni bir araflt›rmaya bafllarken, konuyla ilgili daha önce hangi çal›flmalar›n yap›ld›¤›n› tespit edebilmek için taranmas› gereken eserlerdir. Araflt›rma konusuyla ilgili hangi bibliyografyalar›n bulundu¤unun tespit edilebilmesi için, öncelikle bibliyografyalar›n bibliyografyas›na baflvurulmal›d›r. Türkiye’de yay›nlanm›fl kitap isimlerinin tespit edilebilmesi için 1928 y›l›ndan beri yay›nlanan Türkiye Bibliyografyas›, Türkiye’de yay›nlan makalelerin tespiti için ise 1952 y›l›ndan beri yay›nlanan Türkiye Makaleler Bibliyografyas›’n›n taranmas› gerekmektedir. Yine araflt›rmac›lar ‹slam dünyas› ile ilgili bat›da yay›nlanan araflt›rmalar›n künyesi için Index islamicus, ‹ran’da yay›nlanan makaleler için ise Fihrist-i makâlât-i Farsî [Index Iranicus] ’ye müracaat edilmelidir. Hükümdar ve hanedan üyelerinin flecerelerini gösteren jeneoloji kitaplar›, tarihçilerin daima ellerinin alt›nda bulunmas› gereken eserlerdir. Araflt›rmac›lar›n, hükümdarlar›n taht y›llar›n›n ve kulland›klar› isim, unvan ve künyelerin tespitinde jeneoloji kitaplar›na müracaat etmeleri gerekir. Ortaça¤ ‹slâm dünyas›yla ilgili bafll›ca jeneoloji kitaplar› aras›nda Stanley Lane-Poole, Halil Edhem Eldem, Eduard von Zambaur, Clifford Edmund Bosworth ve Y›lmaz Öztuna gibi araflt›rmac›lar›n eserlerini saymak mümkündür. Tarih, zaman tespiti ve kronolojik hesaplar, Ortaça¤ tarihi araflt›rmac›lar›n›n en çok karfl›laflt›¤› güçlükler aras›nda yer almaktad›r. Ortaça¤ ‹slâm dünyas›nda kaynak ve vesikalarda genellikle hicrî takvim kullan›lm›flt›r. Hicrî takvimin miladî tak-

95

vime çevirilmesi esnas›nda zaman zaman hatalar ortaya ç›kabilmektedir. Bu tür hatalar› en aza indirebilmek için, araflt›rmac›lar›n ayr›nt›l› çevirme k›lavuzlar›na baflvurmalar› gerekmektedir. ‹slâm dünyas›nda hicrî takvimin yan› s›ra, Selçuklular zaman›nda Takvîm-i Celâlî ya da Takvîm-i Melikî, ‹lhanl›lar zaman›nda ise Takvîm-i Hânî isimli takvimler kullan›lm›flt›r. Yine Ortaça¤ ‹slâm dünyas›nda, Mo¤ol istilâs›ndan sonra zaman zaman On ‹ki Hayvanl› Türk Takvimi’nin de kullan›ld›¤› görülmektedir. Bibliyografyalar ve müracaat kitaplar› kullan›larak ço¤unlukla araflt›rma kütüphanelerinde bulunan ana kaynaklara ulaflmak mümkündür.

N A M A Ç

4

Ortaça¤ tarihinin araflt›rma yöntemlerini aç›klayabilme Tarihi di¤er alanlar›nda oldu¤u gibi, Ortaça¤ tarihi konusunda araflt›rma yapmak isteyen bir kifli öncelikle müracaat kitaplar›na, ard›ndan konu ile ilgili kaynaklara baflvurarak elde etti¤i bilgileri bir metot dâhilinde incelemek mecburiyetindedir. Yukar›da ve genel olarak ünite içerisinde özellikle Ortaça¤ ‹slam dünyas›na ait temel kaynaklar tan›t›lm›flt›r. Bu alanda çal›flmak isteyenlerin o kaynaklara ulaflmas› gerekmektedir. Esas›nda bir tarihçi pek çok dil bilmek zorundad›r. Özellikle Ortaça¤ ‹slam ve Türk tarihinin temel kaynak dili Arapça ve Farsça’d›r. Bu yüzden bu alanda uzmanlaflacaklar›n bu dilleri ö¤renmeleri flartt›r. Pek çok Arapça ve farsça eserlerin bat› dillerine çevrildi¤i ve bu alanda pek çok çal›flman›n da yine bu dillerde yap›ld›¤› dikkate al›narak, bat› dillerinin de ihmal edilmemesi gerekmektedir.

96

Tarih Metodu

Kendimizi S›nayal›m 1. Ortaça¤ tarihine girifl niteli¤indeki eserlerden afla¤›daki konulardan hangisinde istifade edilemez? a. Ortaça¤ tarihi araflt›rmalar›n›n sorunlar› hakk›nda bilgi sahibi olmak b. Ortaça¤ tarihi araflt›rmalar›nda kullan›labilecek kaynak türlerini tan›mak c. Ortaça¤ tarihiyle ilgili daha önce yap›lan bafll›ca çal›flmalar hakk›nda bilgi sahibi olmak d. Ortaça¤ devletlerinde kullan›lan unvanlar hakk›nda bilgi sahibi olmak e. Bafll›ca Ortaça¤ müelliflerini ve eserlerini tan›mak 2. ‹slam dünyas› ile ilgili bat› dillerinde yay›nlanan araflt›rmalar›n künyesi hangi çal›flmada toplanm›flt›r? a. Index Islamicus b. The Mohammadan Dynasties c. Suplement aux dictionaires arabes d. Byzantinoturcica e. Onomasticon Arabicum 3. Afla¤›daki araflt›rmac›lardan hangisi Türkiye kütüphanelerindeki yazma eserlerin kataloglanmas›yla ilgili önemli çal›flmalar yapm›flt›r? a. Kilisli Muallim R›fat b. Ramazan fieflen c. Carl Brockelmann d. Osman Turan e. Mehmet Fuad Köprülü 4. Afla¤›daki ansiklopedilerden hangisi ‹slâm dünyas›n›n dili, tarihi, edebiyat› ve kültürüyle ilgili dünyadaki ilk modern ansiklopedidir? a. Dâ’iretu’l-Ma’ârif-i Bozorg-i ‹slâmî (= DMB‹) b. Milli E¤itim Bakanl›¤› ‹slâm Ansiklopedisi (= ‹A) c. Türkiye Diyanet Vakf› ‹slâm Ansiklopedisi (= D‹A) d. Dâ’iretu’l-Ma’ârif-i Tefleyyu’ (= DMT) e. Encyclopaedia of Islam (= EI) 5. Afla¤›daki konulardan hangisi için etimolojik sözlüklere baflvurulamaz? a. Ortaça¤ devletlerinde kullan›lan unvanlar›n tespiti b. Ortaça¤ devletlerinde kullan›lan unvanlar›n kökeninin tespiti c. Ortaça¤ devletlerinde kullan›lan ›st›lahlar›n tespiti d. Ortaça¤ devletlerinde kullan›lan yer adlar›n›n tespiti e. Ortaça¤ devletlerinde kullan›lan kavamlar›n kökeninin tespiti

6. Afla¤›daki eserlerden hangisi Türkçe’nin tarihi sözlüklerinden biri de¤ildir? a. Keflfu’z-zunûn b. Codex Cumanicus c. Kitâbu hilyati’l-insân ve’l-helbeti’l-lisân (‹bn Muhennâ Lugati) d. Senglah e. Dîvânu Lugati’t-Türk 7. Yâkût el-Hamevî taraf›ndan ansiklopedik bir tarzda kaleme al›nan ve Ortaça¤ ‹slâm dünyas›ndaki yer adlar› ve yerleflim yerleriyle ilgili bafll›ca kaynak durumundaki eser hangisidir? a. Kâmûsu’l-muhît b. Lugat-nâme c. Mu’cemu’l-buldân d. el-A’lâm: Kâmûsu terâcim e. Tabakâtu’fl-fiâfi’iyyetu’l-kubrâ’ 8. Afla¤›daki araflt›rmac›lardan hangisi Türkçe flah›s adlar›yla ilgili önemli çal›flmalar yapm›flt›r? a. Ali Ekber Dehhodâ b. Franz Rosenthal c. Dorethea Krawulsky d. Akdes Nimet Kurat e. László Rásonyi 9. Afla¤›daki konulardan hangisi için jeneolloji kitaplar›na baflvurulamaz? a. Hükümdarlar›n bast›rd›klar› paralar b. Hükümdarlar›n kulland›klar› isim ve unvanlar c. Hükümdarlar›n taht y›llar› d. Hükümdarlar›n flecereleri e. Hanedan üyeleri aras›ndaki akrabal›k iliflkileri 10. Selçuklular zaman›nda Sultan Melikflâh’›n emriyle haz›rlanan Takvîm-i Celâlî ya da Takvîm-i Melikî diye an›lan takvimden daha çok hangi alanda istifade edilmifltir? a. Hukukî alanda b. Dinî alanda c. Askerî alanda d. Malî alanda e. Sosyal alanda

5. Ünite - Ortaça¤ Tarihi Araflt›rmalar›na Girifl

97

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›

S›ra Sizde Yan›t Anahtar›

1. d

S›ra Sizde 1 Türkler hakk›nda Bizans kaynaklar›nda yeralan bilgiler Gyula Moravcsik taraf›ndan Byzantinoturcica isimli eserde toplanm›flt›r.

2. a 3. b 4. e 5. d

6. a

7. c

8. e

9. a

10. d

Cevab›n›z yanl›fl ise “Ortaça¤ Tarihine Girifl Niteli¤indeki Eserler” bölümünü tekrar okuyunuz. Cevab›n›z yanl›fl ise “Ortaça¤ Tarihiyle ‹lgili Bibliyografik Eserler” bölümünü tekrar okuyunuz. Cevab›n›z yanl›fl ise “Yazma Eserler ve Yazma Kataloglar›” bölümünü tekrar okuyunuz. Cevab›n›z yanl›fl ise “Ansiklopediler” bölümümü tekrar okuyunuz. Cevab›n›z yanl›fl ise “Ortaça¤ Tarihi Araflt›rmalar›nda Kullan›lan Bafll›ca Sözlükler” bölümünü tekrar okuyunuz. Cevab›n›z yanl›fl ise “Ortaça¤ Tarihi Araflt›rmalar›nda Kullan›lan Bafll›ca Sözlükler” bölümünü tekrar okuyunuz. Cevab›n›z yanl›fl ise “Yer Adlar›n›n Tespitinde Müracaat Edilecek Eserler” bölümünü tekrar okuyunuz. Cevab›n›z yanl›fl ise “fiah›s Adlar›n›n Tespitinde Müracaat Edilecek Kitaplar” bölümünü tekrar okuyunuz. Cevab›n›z yanl›fl ise “Ortaça¤ Tarihiyle ‹lgili Bafll›ca Jeneolojik Eserler” bölümünü tekrar okuyunuz. Cevab›n›z yanl›fl ise “Takvim ve Kronolojiyle ‹lgili Eserler” bölümünü tekrar okuyunuz.

S›ra Sizde 2 Ortaça¤ tarihi ve kültürüne ›fl›k tutan kaynaklar›n pek ço¤u henüz neflredilememifltir. Neflredilen kaynaklar›n bir k›sm› ise bilimsel usûllere riayet edilmeden haz›rland›¤› için yer yer hata ve eksiklikler içermektedir. Bu durum kaç›n›lmaz bir flekilde Ortaça¤ tarihi araflt›rmac›lar›n›n, çal›flmalar›nda kaynaklar›n yazma nüshalar›n› kullanmalar›n› gerektirmektedir. S›ra Sizde 3 Ortaça¤ tarihi araflt›rmalar›nda kullan›labilecek bafll›ca Türkçe asiklopediler Milli E¤itim Bakanl›¤› ‹slâm Ansiklopedisi (= ‹A), Türk Ansiklopedisi (= TA) ve Türkiye Diyanet Vakf› ‹slâm Ansiklopedisi (= D‹A)’dir. S›ra Sizde 4 Türkçe’nin Ortaça¤ tarihi araflt›rmalar› aç›s›ndan en eski ve en mühim tarihî sözlü¤ü Kaflgarl› Mahmûd taraf›ndan kaleme al›nan Dîvânu Lugati’t-Türk ’tür. S›ra Sizde 5 Etimolojik sözlüklerden özellikle Ortaça¤ devletlerinde kullan›lan unvan ve ›st›lahlar›n kökeni ve tarihî gelifliminin ortaya konulabilmesinde istifade edilir. S›ra Sizde 6 Ortaça¤ ‹slâm dünyas›ndaki yer adlar› ve yerleflim yerleriyle ilgili müracaat edilmesi gereken bafll›ca temel kaynak Yâkût el-Hamevî taraf›ndan kaleme al›nan Mu’cemu’l-buldân isimli eserdir. S›ra Sizde 7 Onomastik ile ilgili çal›flmalar Ortaça¤ tarihi araflt›rmalar›na kaynaklarda geçen ancak bugün yok olan pek çok flah›s ad›n›n do¤ru fleklinin tespit edilebilmesine yard›mc› olarak katk›da bulunurlar.

98

Tarih Metodu

Yararlan›lan Kaynaklar S›ra Sizde 8 Ortaça¤ araflt›rmalar›nda bibliyografyalara yeni bir araflt›rmaya bafllarken, o konuda daha önce hangi çal›flmalar›n yap›ld›¤›n› tespit edebilmek için ihtiyaç duyulmaktad›r. S›ra Sizde 9 Jeneoloji kitaplar›, özellikle hükümdarlar›n flecereleri, taht y›llar›, kulland›klar› isim, unvan ve künyelerin tespiti ve hanedan üyeleri aras›ndaki iliflkilerin tespitinde Ortaça¤ tarihi araflt›rmalar›na katk› sa¤lamaktad›r. S›ra Sizde 10 Hicrî tarihleri miladî tarihe çevirirken hata yapmamak için Yücel Da¤l› ve Cumhure Üçer taraf›ndan haz›rlanan Tarih Çevirme K›lavuzu’na baflvurulmal›d›r.

Ahmed Munzevî, (1374-1382/1995-2003), Fihristvâre-yi kitâbhâ-yi Fârsî, I-VIII, Tahran. Brockelmann, Carl, (1937-1949), Geschichte der arabischen Litteratur, I-II, Leiden 1937-1949; Supplementband, I-III, Leiden. Cahen, Cl., (1982), Introduction a l’histoire du Monde Musulman Médiéval VIIe XVe siècle, Paris. Daniel, E. L. - Shahbazi, A. Sh. - Melville, Ch. - Szuppe, M. - Quinn, Sh. - Tucker, E. - Amanat, A. - Karimi, Ch. N. - Bregel, Y. - Y›ld›z, S. N., (2004), “Historiography, I-XIV”, EIr., XII, s. 323-411. Durmufl, ‹. - Yaz›c›, T. - Topalo¤lu, A. - Kaçalin, M. S., (2009), “Sözlük”, D‹A, XXXVII, s. 398-414. Gibb, H. A. R., (1979), “Tarih”, ‹A, XI, s. 782-798. Günaltay, M. fiemseddin, (1990), ‹slâm’da Tarih ve Müverrihler, ‹stanbul. Hizmetli, Sabri, (1991), ‹slâm Tarihçili¤i Üzerine, Ankara. Kavakç›, Yusuf Ziya, (1982), ‹slâm Araflt›rmalar›nda Usul, Ankara. Lambton, A. K. S., (2000), “Ta’r¯›kh, 2. in Persian”, EI2, X, s. 286-291. Özgüdenli, Osman G., (2006), Turco-Iranica: Ortaça¤ Türk-‹ran Tarihi Araflt›rmalar›, ‹stanbul. Özgüdenli, Osman G., (2011), “Tarih”, D‹A, XL, ‹stanbul. Golden, Peter B., (1992), An Introduction to the History of the Turkic Peoples, Wiesbaden 1992 (Türkçe terc. Osman Karatay, Türk Halklar› Tarihine Girifl, Ankara 2002). Sâdik Seccâdî - Murtazâ Rezm-ârâ, (1385/2007), “Târîhnigârî”, Dâ’iretu’l-Mu’ârif-i Bozorg-i ‹slâmî, XIV, s. 302-322. Sauvaget, Jean, (1965), Introduction to the History of the Muslim East, ed. Cl. Cahen, Los Angeles. Spuler, Bertold, (1968), “Die historische geographische Literatur in persischer Sprache”, Handbuch der Orientalistik, 1, Leiden-Köln, s. 100-167. Storey, C. A., (1970-1972), Persian Literature. A BioBibliographical Survey, I/1-2, London 1970-1972; ‹lavelerle Farsça terc. Y. Arînpûr-S. ‹zedî-K. Keflâverz, Edebiyât-i Fârsî, ber-mebnâ-yi te’lif-i ‹storî, tercume-yi Y. Bregel, ed. A. Munzevî, I-II, Tahran 1362/1983.

5. Ünite - Ortaça¤ Tarihi Araflt›rmalar›na Girifl

fieflen, Ramazan, (1998), Müslümanlarda TarihCo¤rafya Yaz›c›l›¤›, ‹stanbul. Taqizadeh, S. H., (1939), “Various Eras and Calendars used in the Countries of Islam”, BSOAS, X/1, s. 107132. Togan, Zeki Velidi, (1981), Umumi Türk Tarihine Girifl, ‹stanbul. Togan, Zeki Velidi, (1985), Tarihte Usûl, ‹stanbul. Ya’kûb Âjend vd., (1380/2001), “Târîh/Târîh-nigârî, VI. Târîh-nigârî-yi ‹rân”, Dâniflnâme-yi Cihân-i ‹slâm, VI, s. 95-185.

99

6

TAR‹H METODU

Amaçlar›m›z

N N N N

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; Ortaça¤ tarihinin bafll›ca kaynaklar›n› aç›klayabilecek, Ortaça¤ tarihine ait farkl› kaynak türlerinin siyasî, sosyal, ekonomik ve dinî tarih araflt›rmalar›nda ne flekilde kullan›labilece¤ini aç›klayabilecek, Ortaça¤ tarihine ait çeflitli kaynak türleri aras›nda iliflki kurup, karfl›laflt›rmalar yapabilecek, Ortaça¤ tarihi araflt›rmalar›nda kullan›lan bafll›ca kaynak türlerini aç›klayabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar • • • •

Ortaça¤ tarihinin kaynaklar› Epigrapik kaynaklar Nümizmatik kaynaklar Resmî vesikalar

• Vekâyinâmeler • Co¤rafya kitaplar› ve seyahatnâmeler • Edebî kaynaklar

‹çindekiler

Tarih Metodu

Ortaça¤ Tarihinin Kaynaklar›

• ORTAÇA⁄ TAR‹H‹N‹N ANA KAYNAKLARI • VEKÂY‹NÂMELER VE ORTAÇA⁄ ‹SLAM TAR‹H YAZICILI⁄I • CO⁄RAFÎ ESERLER VE SEYAHATNÂMELER • DEVLET TEfiK‹LÂTI, S‹YASET, AHLÂK VE ‹DARE ‹LE ‹LG‹L‹ KAYNAKLAR • SOSYAL, EKONOM‹K, D‹NÎ VE KÜLTÜREL HAYATLA ‹LG‹L‹ KAYNAKLAR • EDEBÎ KAYNAKLAR

Ortaça¤ Tarihinin Kaynaklar› ORTAÇA⁄ TAR‹H‹N‹N ANA KAYNAKLARI Ortaça¤ tarihi araflt›rmalar›, kaynaklar›n azl›¤› ve ihtiva etti¤i problemlerden dolay› önemli güçlükleri bünyesinde bar›nd›rmaktad›r. Ortaça¤’da kaleme al›nan pek çok kaynak maalesef günümüze ulaflmam›flt›r. Günümüze ulaflan kaynaklar ise hadiselerin ancak çok az bir k›sm›n› ayd›nlatmaya yetmektedir. Bu durum tabiî olarak günümüze ulaflan farkl› türlerdeki kaynaklar›n tamam›n›n araflt›rmac›lar taraf›ndan dikkatli bir flekilde toplanmas›n›, birbirleriyle karfl›laflt›r›lmas›n› ve belli bir metod dâhilinde de¤erlendirilmesini gerektirmektedir. Ortaça¤ tarihiyle ilgili her hangi bir konuda bilimsel araflt›rma yapmak isteyen bir araflt›rmac›, farkl› türlerdeki pek çok kayna¤a müracaat etmek mecburiyetindedir. Bu ünitede Ortaça¤ tarihiyle ilgili bafll›ca kaynak türleri tan›t›larak araflt›rmalarda bu kaynaklardan ne flekilde istifade edilebilece¤i aç›klanacakt›r.

Epigrafik Kaynaklar Epigrafik kaynaklar (kitabeler/yaz›tlar) umumiyetle yap›lar, mezartafllar›, çeflitli eflyalar ve sert cisimler üzerine kaydedilmifl yaz›l› metinlerdir. Verdikleri dakik ve s›hhatli bilgilerle tarih araflt›rmalar›nda kullan›lan en güvenilir kaynak türlerinden birini olufltururlar. Genellikle tafl, mermer, metal, çini veya tahta gibi dayan›kl› yaz› malzemesi üzerine ifllendikleri için, di¤er kaynak türlerine göre zaman›n tahribat›ndan daha az etkilenmifllerdir. Yak›ndo¤u co¤rafyas›na ait Arapça kitabeler E. Combe, J. Souvaget ve G. Wiet taraf›ndan toplam on befl cilt halinde yay›nlanm›flt›r: Répertoire chronologique d’épigraphie arabe, I-XIII, L’Institut Français d’Archeologie Oriantale, Cairo 19311956. Benzer bir külliyat Max van Berchem, Halil Edhem, Gaston Wiet ve Ernst Emil Herzfeld gibi araflt›rmac›lar taraf›ndan yay›nlanm›flt›r: Matériaux pour un Corpus Inscriptionum Arabicarum, I-X, Cairo 1894-1956. Memlûk co¤rafyas›na ait kitabelerin bir k›sm› Gaston Wiet taraf›ndan yay›nlanm›flt›r: “Répertoire des décrets mamlouks de Syrie”, Mélanges Syriens offerts à M. René Dussaud, II, Paris 1939, s. 521-537. X. ve XI. yüzy›l ‹ran ve Mâverâünnehir co¤rafyas›na ait kitabeler ise Sheila S. Blair taraf›ndan yay›nlanarak tahlil edilmifltir: Monumental Inscriptions from Early Islamic Iran and Transoxiana, Leiden 1992. Azerbaycan co¤rafyas›na ait kitabelerin katalo¤u ise Mefladihan›m Neymat taraf›ndan yay›nlanm›flt›r: Korpus epigrafiçeskih pamyatnikov Azerbaycana: Arabo-Perso-Türkoyaziçniye nadpisi Baku i Apflerona XI - naçala XX veka, Baku 1991.

102

Tarih Metodu

Kitabeler genellikle ait olduklar› binan›n kim taraf›ndan, ne zaman, hangi amaçla yapt›r›ld›klar›n› do¤ru bir flekilde ortaya koymalar› nedeniyle devrin siyasî, sosyal ve kültürel tarihine yer yer önemli katk›larda bulunabilmektedir. ‹slâm dünyas›nda özellikle yap› kitabelerinde, bânînin yan› s›ra devrin hükümdar›n›n da ad, unvan ve lakaplar›n›n zikredilmesi gelene¤i, özellikle hâkimiyet anlay›fl›, teflkilât ve kültür tarihi araflt›rmalar› için araflt›rmac›lara önemli malzemeler sunmaktad›r. ‹nflâ kitabeleri mimarî ve sanat tarihi araflt›rmalar›, say›ca daha büyük bir yekûn tutan mezartafl› kitabeleri ise özellikle biyografik araflt›rmalar için büyük önem tafl›maktad›r (Franz Taeschner, “Beiträge zur frühosmanischen Epigraphik und Archäologie”, Der Islam, XX/2, (1932), s. 109-196). Kitabeler flah›s adlar›n›n do¤ru okunuflunun tespiti ile onomastik araflt›rmalar›na da ciddi katk›larda bulunabilmektedirler. ‹slâm dünyas›nda ilk örneklerine XIV. yüzy›l›n ilk yar›s›nda ‹lhanl›lar zaman›nda rastlanan vergi kitabeleri, özelikle iktisadî düzenlemelerle ilgili sunduklar› k›ymetli bilgiler sebebiyle epigrafik kaynaklar içerisinde çok büyük bir öneme sahiptir. Günümüze ulaflan en eski vergi kitabeleri Ankara, K›rflehir, Ani ve Bakü flehirlerinde bulunmaktad›r. Söz konusu kitabeler W. Barthold, Z. V. Togan, P. Wittek, W. Hinz, A. A. Alizade ve M. Neymat gibi araflt›rmac›lar taraf›ndan yay›nlanm›flt›r: W. Barthold, “‹lhanl›lar Devrinde Mali Vaziyet”, (Türkçe terc. Abdülkadir ‹nan), TH‹TM, I, (1931), s. 135-159; P. Wittek, “Ankara’da Bir ‹lhanî Kitabesi”, TH‹TM, I, (1931), s. 161-164; Z. V. Togan, Umumî Türk Tarihine Girifl, ‹stanbul 1981, s. 302, 480; W. Hinz, “Ortaça¤ Yak›n fiark›na Aid Vergi Kitabeleri”, (Türkçe terc. F. Ifl›ltan), Belleten, XIII/52, (1949), s. 771-793; A. A. Alizade, Sotsiyalno-ekonomiçeskaya i politiçeskaya istoriya Azerbaycana XIII-XIV. vv. Baku 1956, s. 208; M. Neymat, Korpus epigrafiçeskih pamyatnikov Azerbaycana, Baku 1991, s. 49 n. 64. Vergi ve malî düzenlemelerle ilgili merkezden gönderilen emirlerin, kitabeler fleklinde önemli yerlere ifllenmesi gelene¤i Yak›ndo¤u co¤rafyas›nda sonraki dönemlerde yayg›nl›k kazanarak devam etmifltir. Bedraka vergisinin kald›r›lmas›yla ilgili Ayd›no¤lu Umur Bey’e ait bir kitabe-fermân Tuncer Baykara taraf›ndan yay›nlanarak incelemeye tâbi tutulmufltur: Anadolu’nun Selçuklular Devrindeki Sosyal ve ‹ktisadî Tarihi Üzerine Araflt›rmalar, ‹zmir 1990, s. 138-139. Vergi kitabelerinin yan› s›ra zaman zaman fetihnâme ve vakfiye metinlerinin de tafla ifllendi¤i görülmektedir. Büyük Selçuklular devrine ait Kazvîn Mescidi’nin vakfiyesi ile Türkiye Selçuklular›’na ait Antalya fetihnâmesi bu türün en eski ve en iyi örneklerindendir: Janine Sourdel-Thomine, “Inscriptions seljoukides et sales à coupoles de Qazwin”, REI, XLII/1, (1974), s. 41-90; ‹hsân ‹flrâkî, “fierhî ber-vakf-nâme-yi Emîr Humârtâfl b. ‘Abdullâh ‘‹mâdî der-Mescid-i Câmi’-yi Kazvîn”, Berresîhâ-yi Târîhî, XIII/2, (1357/1978), s. 56-76; Scott Redford - Gary Leiser, Tafla Yaz›lan Zafer: Antalya ‹çkale Surlar›ndaki Selçuklu Fetihnamesi, (Türkçe terc. ‹nci Türko¤lu), Antalya 2008. ‹slâm co¤rafyas›na ait kitabeler XII. yüzy›la kadar Arapça olarak kaleme al›nm›flt›r. Günümüze ulaflan en eski Farsça kitabeler XII. yüzy›l, en eski Türkçe kitabeler ise XIV. yüzy›la aittir. Epigrafik kaynaklarla ilgili daha genifl bibliyografya için bkz. Sheila S. Blair, “Epigraphy: Arabic Inscriptions in Persia”, EIr., VIII, s. 490-498. SIRA S‹ZDE

1

‹slâm dünyas›na ait günümüze ulaflan en eski vergi kitabeleri hangi flehirlerde bulunSIRA S‹ZDE maktad›r?

D Ü fi Ü N E L ‹ M

D Ü fi Ü N E L ‹ M

S O R U

S O R U

D‹KKAT

D‹KKAT

103

6. Ünite - Ortaça¤ Tarihinin Kaynaklar›

Nümizmatik Kaynaklar Nümizmatik kaynaklar (paralar/sikkeler) verdikleri dakik bilgilerle tarih araflt›rmac›lar› için en güvenilir kaynak türleri aras›nda yer almaktad›r. ‹slâmiyet’in ilk dönemlerinde Bizans ve Sasanî paralar› kullan›lm›fl ve ilk ‹slâm sikkesi Emevî halifesi Abdu’l-melik b. Mervân (685-705) taraf›ndan hicrî 74 (milâdî 695) y›l›nda bast›r›lm›flt›r. Daha sonra ‹slâm dünyas›ndaki pek çok darphanede alt›n (dînâr), gümüfl (dirhem) ve bak›r paralar bas›lm›flt›r. Abbasî devletinin güç kaybetmesiyle IX. yüzy›l›n ortalar›ndan itibaren ‹slâm dünyas›nda kurulan mahallî hanedanlar da kendi adlar›na para bast›rmaya bafllam›fllard›r. Nümizmatik kaynaklar özellikle vekâyinâmelerin suskun kald›¤› ya da çeliflkili bilgiler verdi¤i durumlarda, hükümdarlar›n tahta ç›k›fl veya tahttan inifl y›llar›n›n tespiti, hükümdar unvanlar›, siyasî isyanlar, taht kavgalar› ve hâkimiyet iliflkilerinin tespiti aç›s›ndan Ortaça¤ tarihi araflt›rmalar›nda büyük bir öneme sahiptirler. ‹slâm darphanelerinin darp (para bas›m) faaliyetleri Eduard von Zambaur, Abdullah Akilî ve Ömer Diler taraf›ndan haz›rlanan genel nitelikli eserlerde incelenmifltir: E. von Zambaur, Die Münzprägungen des Islams, ed. P. Jaeckel, Wiesbaden 1968; A. Akilî, Dâru’z-zarbhâ-yi ‹rân der-devre-yi ‹slâmî, Tahran 1377/1998; Ö. Diler, Islamic Mints: ‹slam Darp Yerleri, I-III, ‹stanbul 2009. Muhtelif ‹slâm hanedanlar›na ait paralar XIX. yüzy›l›n ortalar›ndan itibaren Avrupal› nümizmatlar taraf›ndan yay›nlanmaya bafllanm›flt›r. Bununla birlikte Ortaça¤ tarihiyle ilgili bilgilerimizi de¤ifltirebilecek ya da zenginlefltirebilecek nitelikteki pek çok para henüz müze ve özel koleksiyonlarda yay›nlanmay› beklemektedir. ‹slâm devletleri taraf›ndan bast›r›lan paralar ve bu konudaki bibliyografya flu genel nitelikli çal›flmalarda tan›t›lm›flt›r: Michael Broome, A Handbook of Islamic Coins, London 1985; Stephen Album, A Checklist of Islamic Coins, Santa Rosa 1998. ‹slâmî nümizmatik ile ilgili Avrupa’da yap›lan yay›nlar›n bir listesi flu çal›flmada bulunabilir: Leo Ary Mayer, Bibliography of Muslim Numismatics, London 1954 (ikinci bask›). ‹ran müzeleri ve bu ülkedeki paralarla ilgili yay›nlar ise flu çal›flmada tan›t›lm›flt›r: Ferâmurz Tâlebî - Ferzâne Kâ’inî, Kitâbflinâsî-yi Sikke, Tahran 1373/1994.

N

Nümizmatik kaynaklar›n Ortaça¤ tarihi araflt›rmalar›na ne flekilde katk›da M A K A Lbulunduklar›n› E daha iyi incelemek için flu makaleye müracaat ediniz: Osman G. Özgüdenli, “Selçuklu Paralar›n›n Ifl›¤›nda Ça¤r› Bey’in Ölüm Tarihi Meselesi”, AÜ DTCF Tarih Araflt›rmalar› Dergisi, XXII/35, (2004), s. 155-170. Nümizmatik kaynaklar, Ortaça¤ tarihi araflt›rmalar›na hangi konularda SIRA önemli S‹ZDE katk›larda bulunmaktad›r?

Vakfiyeler

MAKALE

2

D Ü fi Ü N E L ‹ M

D Ü fi Ü N E L ‹ M

Vakfiyeler, vak›flar›n ne flekilde iflleyece¤iyle ilgili düzenlemeleri ihtiva eden resmî vesikalard›r. Söz konusu vesikalar, ait oldu¤u vakf›n türüne S Ove R Ubüyüklü¤üne göre, sosyal, ekonomik ve kültürel tarih araflt›rmalar› için Ortaça¤ tarihi araflt›rmac›lar›na son derece de¤erli bilgiler sunabilmektedir. Vakfiyeler aras›nda bilhassa D‹KKAT medrese, darüflflifâ ve külliyelere ait olanlar, di¤er kaynak türlerinde zikredilmeyen bilgileri ihtiva etmeleri sebebiyle, e¤itim, t›p, sanat ve mimari tarihi araflt›rmalar› SIRA S‹ZDE için son derece önemlidir. Bununla birlikte Ortaça¤ ‹slâm devletlerinden günümüze ulaflan vakfiye say›s› oldukça s›n›rl›d›r. Günümüze ulaflan en eski vakfiye örnekleri Karahanl›lar devrine AMAÇLARIMIZ

SIRA S‹ZDE

N N

S O R U

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

TELEV‹ZYON

104

Tarih Metodu

aittir: Muhammed Han ‹brâhîm (1052-1068)’in iki vakfiyesi Mohammad Khadr taraf›ndan yay›nlanm›flt›r: “Deux actes de waqf d’un Qarakhanide d’Asia Centrale”, JA, CCLV/3-4 (1967), s. 304-334. Türkiye Selçuklular› dönemine ait pek çok vakfiye günümüze ulaflm›flt›r. ‹lk Selçuklu vakfiyeleri Refet Yinanç taraf›ndan incelenmifltir: ‹lk Selçuklu Vakfiyeleri, Bas›lmam›fl Doçentlik Tezi, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Co¤rafya Fakültesi, Ankara 1979. XIII. yüzy›la ait baz› Selçuklu vakfiyeleri Osman Turan, Ahmet Temir, M. Zeki Oral, ‹smet Kayao¤lu, Sadi Bayram ve Refet Yinanç gibi arafltarmac›lar taraf›ndan yay›nlanm›flt›r: O. Turan, “Selçuklu Devri Vakfiyeleri I, fiemseddin Altun-aba, Vakfiyesi ve Hayat›”, Belleten, 11/42, (1947), s. 197-235; O. Turan, “Selçuklu Devri Vakfiyeleri II, Mübârizeddin Er-tokufl ve Vakfiyesi”, Belleten, 11/43, (1947), s. 415429; O. Turan, “Selçuklu Devri Vakfiyeleri III, Celâleddin Karatay, Vak›flar› ve Vakfiyeleri”, Belleten, 12/45, (1948), s. 17-170; R. Yinanç, “Sivas Abideleri ve Vak›flar›”, Vak›flar Dergisi, 22, (1991), s. 15-44; R. Yinanç, “Selçuklu Medreselerinden Amasya Halifet Gazi Medresesi ve Vak›flar›”, Vak›flar Dergisi, 15, (1982), s. 5-22. XIII. yüzy›lda Anadolu co¤rafyas›nda kaleme al›nan vakfiyeler, devrin sosyal, ekonomik ve kültürel hayat›na ›fl›k tutmas› aç›s›ndan önemlidir. Söz konusu vakfiyeler özellikle toprak sistemi, ziraî üretim, vergiler ve e¤itim sistemi ile ilgili, efline hiçbir kaynakta rastlanmayan son derece de¤erli bilgiler sunmas› aç›s›ndan önemlidir. Selçuklu devri vakfiyelerinin kaynak de¤eri Mehmet Altay Köymen ve Sadi Bayram taraf›ndan de¤erlendirilmifltir: M. A. Köymen, “Selçuklu Devri Kaynaklar› Olarak Vakfiyeler”, Studi Preottomani e Ottomani, Atti del Convegno di Napoli (2426 Settembre 1974), Napoli 1976, s. 153-163; Sadi Bayram, “Selçuklu Vakfiyeleri Üzerine Baz› Düflünceler”, IV. Milli Selçuklu Kültür ve Medeniyeti Semineri Bildirileri, Konya 1995, s. 135-147. Anadolu’da XIII. ve XIV. yüzy›llarda tanzim edilen vakfiyelerden baz›lar›nda Arapça’n›n yan›nda Mo¤olca ve Do¤u Türkçesi’nin de kullan›ld›¤› dikkat çekmektedir. Söz konusu vakfiyeler Ahmet Temir taraf›ndan yay›nlanm›flt›r: K›rflehir Emiri Caca O¤lu Nur el-Din’in 1272 Tarihli Arapça-Mo¤olca Vakfiyesi, Ankara 1989; “Die Arabisch-uigurische Vakf-Urkunde von 1326 des Emirs fieref el-Din Ahmed bin Çak›rca von Sivas”, WZKM, LVI, (1960), s. 232-240. Orhan Bey’e ait 724/1324 tarihli en eski Osmanl› vakfiyesi ise Farsça olarak kaleme al›nm›flt›r: ‹smail Hakk› Uzunçarfl›l›, “Gazi Orhan Bey Vakfiyesi, 724 Rebi’ü’l-evvel-1324 Mart”, Belleten, V/19, (1941), s. 277-288. T›pk› Anadolu gibi ‹ran co¤rafyas›nda da XIV. yüzy›ldan itibaren Arapça’n›n yan› s›ra Farsça vakfiyelere de rastlanmaktad›r. Bu vakfiyelerden ‹lhanl› veziri Reflîdu’d-dîn Fazlullâh-i Hemedânî taraf›ndan Tebrîz flehri yak›nlar›nda kurulan Reb’-i Reflîdî isimli yerleflim yerine ait 1309 tarihli Farsça vakfiye, özellikle devrin sosyal, ekonomik ve kültürel hayat›na ›fl›k tutmas› aç›s›ndan oldukça dikkate de¤erdir: Reflîdu’d-dîn Fazlullâh, Vakf-nâme-yi Reb’-i Reflîdî, neflr. Muctebâ Mînovî-‹rec Afflâr, Tahran 2536/1977. Bu vakfiye flu çal›flmada ayr›nt›l› olarak de¤erlendirilmifltir: Birgitt Hoffmann, Waqf im mongolischen Iran. Raˇs›¯dudd¯›ns Sorge um Nachruhm und Seelenheil, Stuttgart 2000. Orijinal vakfiyelerin yan› s›ra, baz› yazmalar üzerindeki vakfiye kay›tlar› da günümüze ulaflm›flt›r. Bu kay›tlar aras›nda Tamgaç Han ‹brâhîm (1052-1068)’in Semerkand’da inflâ ettirdi¤i câmi, medrese, meflhed, talebe yurdu ve hastahane (bîmâristân)’den müteflekkil külliyenin Receb 458/Haziran 1066 tarihli vakfiyesi Burhânu’d-dîn Muhammed Mâze (öl. 1174)’nin Muhid isimli eserinde aynen kaydedil-

6. Ünite - Ortaça¤ Tarihinin Kaynaklar›

mifltir. Söz konusu vak›f kayd› Karahanl›lar devrine ait di¤er iki vak›f kayd› ile birlikte Zeki Velidi Togan taraf›ndan tan›t›lm›flt›r: “Karahanl›lar Tarihine Ait Baz› Kay›tlar”, Türk Yurdu, V/11 (Say› 329), (1966), s. 7-10.

N

M A K A L E edilebilece¤i Makale: Vakfiyelerden Ortaça¤ tarihi araflt›rmalar›nda ne flekilde istifade hakk›nda flu makaleye müracaat ediniz: Osman G. Özgüdenli, “Bir ‹lhanl› fiehir Modeli: Rab’-i Reflîdî’de Meslekler, Görevliler ve Ücretler”, Osmanl› Öncesi ile Osmanl› ve Cumhuriyet Dönemlerinde Esnaf ve Ekonomi Semineri, 9-10 May›s 2002, I, ‹stanbul 2003, s. 105-126.

Vakfiyeler Ortaça¤ tarihi araflt›rmalar›na en çok hangi konularda katk›da bulunmaktad›r? SIRA S‹ZDE

Vesikalar

D Ü fi Ü N E L ‹ M her zaman Vesikalar, ister resmî isterse özel nitelikte olsun, tarih araflt›rmac›lar›n›n istifade etmesi gereken en önemli kaynak türlerindendir. Fermân, menflûr, taklîd, berat gibi resmî nitelikli vesikalar özellikle siyasî ve idarî tarihS araflt›rmalar›, özel O R U yaz›flmalar› ihtiva eden vesikalar ise sosyal, ekonomik ve kültürel tarih araflt›rmalar› için büyük bir önem tafl›maktad›r. Bugün arfliv, müze, kütüphane, türbe, külliD‹KKAT ye, manast›r ve özel koleksiyonda Ortaça¤ ‹slâm devletlerine ait Arapça, Farsça ve Türkçe çok say›da orijinal vesika bulunmaktad›r. Bu vesikalardan bir k›sm› yay›nSIRA S‹ZDE ‹slâm dünlanm›fl olmakla birlikte, pek ço¤u henüz yay›nlanmay› beklemektedir. yas›nda Ortaça¤ ile ilgili vesikalar ihtiva eden bu tür arflivler için flu çal›flmalara müracaat edilebilir: Hans Robert Roemer, “Christliche Klosterarchive in der islaAMAÇLARIMIZ mischen Welt”, Der Orient in der Forschung, Festschrift für Otto Spies zum 5. April 1966, ed. W. Hoenerbach, Wiesbaden 1966, s. 543-556; Hans Robert Roemer, “Sinai-Urkunden zur Geschichte der Islamischen Welt”, Studien zur Geschichte und K ‹ T A P Kultur des Vorderen Orients. Festschrift für Bertold Spuler zum Siebzigsten Geburtstag, (Editörler: H. R. Roemer - A. Noth), Leiden 1981, s. 320-336; Gottfried Herrmann, “Urkunden-Funde in Azarbây¤ân”, AMI, NF, 4, (1971), s. 249-262; Bert FragE L E V ‹ Z Y 169-215. ON ner, “Das Ardabiler Heiligtum in den Urkunden”, WZKM, 67,T (1975), Ortaça¤ ‹slâm devletlerinden günümüze ulaflan en eski vesikalar genellikle papirüs üzerine yaz›lm›flt›r. VIII.-IX. yüzy›la ait olan bu vesikalar›n bir k›sm› Adolf Grohmann ve Nabia Abbott gibi araflt›rmac›lar taraf›ndan yay›nlanm›flt›r: ‹ N T E R N E T A. Grohmann, Allgemeine Einführung in die arabischen Papyri, Wien 1924; A. Grohmann, Arabic Papyri in the Egyptian Library, I-II, Cairo 1934-1936; A. Grohmann, Einführung und Chrestomathie zur arabischen Papyruskunde, I, Praha 1954; A. Grohmann - R. G. Khoury, Papirologische Studien: Zum privaten und gesellschaftlichen Leben in den ersten islamischen Jahrhunderten, Wiesbaden 1995; N. Abbott, Studies in Arabic Literary Papyri, I-III, Chicago 1957-1972. ‹slâm dünyas›nda özellikle IX. yüzy›ldan itibaren vesikalar›n düzenli bir flekilde haz›rlanmas›, tasnifi ve korunmas›na dayanan geliflmifl bir arfliv gelene¤inin olufltu¤u görülmektedir (E. Posner, 1998, s. 201-231). Öyle ki, M›s›r’da XI. ve XII. yüzy›lda Fât›mîler zaman›nda haz›rlanan baz› defterlerden Memlûk sultan› Berkûk (1382-1389, 1390-1399) devrine kadar istifade edildi¤i anlafl›lmaktad›r (W. Björkman, Beiträge zur Geschichte der Staatskanzlei im islamischen Ägypten, Hamburg 1928, s. 39). Bu bilgi, resmî vesikalar›n muhafazas›na büyük özen gösterildi¤ini ortaya koymaktad›r. Karahanl›lar devrine ait az da olsa orijinal vesika bulunmaktad›r. Bunlardan 1911 y›l›nda Yarkend civar›nda ‹ngiliz konsolosu Sir George Macartney taraf›ndan

105

MAKALE

3

N N

SIRA S‹ZDE

D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

‹NTERNET

106

Tarih Metodu

sat›n al›nan 15 kadar Arapça ve Uygurca tarla sat›fl senedinin bir k›sm› neflredilmifltir. Bu senetler hicrî 489, 505 ve 508 y›llar›na aittir. Bu belgelerden biri evvelâ V. Barthold taraf›ndan ayr›nt›l› bir flekilde incelenerek yay›nlanm›fl: “The Bughra Khan mentioned in the Qutadqu Bilik”, BSOS, III, (1923), s. 11-158 (Türkçe tercümesi: “Kutadkubilig’in Zikretti¤i Bu¤ra Han Kimdir?”, (Türkçe terc. Rag›p Hulusî), Türkiyat Mecmuas›, I, (1925), s. 221-226). V. Barthold’un araflt›rmas› tarla sat›fl senetlerinden ibaret olan bu vesikalar›n, kimi zaman tarihî meselelerin çözümünde de ne derece faydal› olabilece¤i en güzel flekilde ortaya koymufltur. Hicrî 473-529 y›llar› aras›nda kaleme al›nan ve daha çok Yarkend civar›ndaki Rabul ile ilgili olan Türkçe belgeler fiinasi Tekin ve Marcel Erdal taraf›ndan incelenmifltir: fi. Tekin, “Bilinen En Eski ‹slâmî Türkçe ‹simler: Uygur Harfleri ile Yaz›lm›fl Karahanl›lar Devrine Ait Tarla Sat›fl Senetleri, 1080-1090”, Selçuklu Araflt›rmalar› Dergisi, IV, (1975), s. 157-186; fi. Tekin, “A Qarahanîd Document of A.D. 1121 (A.H. 515)”, Harvard Ukranian Studies, Eucharisterion: Essays presented to Omeljan Pritsak on his Sixtieth Birthday, III-IV/2, (1979-1980), s. 868-883; M. Erdal, “The Turkish Yarkand Documents”, BSOAS, 47/2, (1984), s. 260-301. Ayn› bölgede P. Pelliot taraf›ndan bulunan ve Türkçe baz› imza ve aç›klamalar› ihtiva eden miladî 1096, 1112 ve 1114 y›llar›na ait üç Arapça sat›fl senedi Cl. Huart taraf›ndan tan›t›lm›flt›r: “Documents de l’Asie Centrale, Trois actes notariés Arabes de Yarkend”, JA, IV, (1914), s. 607-627. Söz konusu belgeler özellikle devrin kültür tarihi için son derece önemli bilgiler içermektedir. Belgelerden bilhassa Türkçe isim ve unvanlar hakk›nda da de¤erli bilgiler elde etmek mümkündür. Yarkend’te bulunan Türkçe vesikalar›n, V. Minorsky taraf›ndan yay›nlanan Farsça vesikalar ile yap›sal benzerli¤i dikkat çekmektedir: V. Minorsky, “Some Early Documents in Persian I”, JRAS, (1942), s. 181-194; V. Minorsky, “Some Early Documents in Persian II”, JRAS, (1943), s. 86-99. Ortaça¤ ‹slâm dünyas›na ait günümüze ulaflan en eski orijinal fermânlar Fât›mîler ve Eyyubîler dönemine aittir. Sina Da¤›’ndaki St. Katarina Manast›r›’nda bulunan bu fermânlar Samuel Miklos Stern taraf›ndan yay›nlanm›flt›r: “A F¯atimid Decree of the Year 524/1130”, BSOAS, XXIII, (1960), s. 439-455; F¯atimid Decrees, Original Documents from the F¯atimid Chancery, London 1964; “Two Ayyubid Decrees from Sinai”, Documents from Islamic Chanceries, ed. S. M. Stern, Oxford 1965, s. 9-38. Büyük Selçuklu devletinin son dönemleri, Atabegler, Türkiye Selçuklular› ve ‹lhanl›lar devrine ait baz› al›m sat›m senetleri ve temlik-nâmeler günümüze ulaflm›flt›r: Söz konusu vesikalar Monika Gronke, Osman Turan, D. Sourdel - J. Sourdel-Thomine, M. Zeki Oral ve Halil Sahillio¤lu gibi araflt›rmac›lar taraf›ndan yay›nlanm›flt›r ‹ldenizliler devrinde Azerbâycân’da Uygur harfleriyle yaz›lm›fl 1207 tarihli Türkçe bir vesika Gerhard Doerfer taraf›ndan yay›nlanm›flt›r: “Ein uigurischer Text aus Iran vom Jahre 1207”, Turcica, XIII, (1981), s. 153-169. Daha Mo¤ol istilâs› öncesinde Türkçe-Uygur yaz›s› ile Kuzey Azerbâycân’daki Erdebîl flehrini birbiriyle iliflkilendiren bu vesika, eskili¤i ve orijinalli¤inin yan› s›ra, Türk dili ve Uygur yaz›s›n›n ‹ran co¤rafyas›ndaki tarihî seyrine ›fl›k tutmas› aç›s›ndan da son derece önemlidir. ‹ran co¤rafyas›nda ise say›lar› XIV. yüzy›l›n bafllar›ndan itibaren artmaya bafllayan divânî nitelikli orijinal vesikalar, diplomatik ilminin gelifliminin yan› s›ra bilhassa vak›flar, vergiler, toprak hukuku ve mülkiyet ile ilgili meselelerin aç›kl›¤a kavuflturulabilmesi aç›s›ndan son derece büyük bir önem tafl›maktad›r. Bu vesikalardan fieyh Safîu’d-dîn-i Erdebîlî’nin Erdebîl’deki türbesinde bulunan ‹lhanl› fermânlar› Gottfried Herrmann taraf›ndan yay›nlanarak tahlil edimifltir: Persische Urkunden der Mongolenzeit. Text- und Bildteil, Wiesbaden 2004. Ayr›ca ‹lhanl›lar dönemine ait fermanlar ile ilgili pek çok çal›flma yay›mlanm›flt›r.

107

6. Ünite - Ortaça¤ Tarihinin Kaynaklar›

Söz konusu vesikalar›n çok büyük bir k›sm›n›n dili Farsça’d›r. Ancak ‹ran co¤rafyas›nda kaleme al›nan az say›da Mo¤olca vesika da dikkat çekmektedir: P. Pelliot, “Les documents mongols du Musée de Tehran”, Athar-e Iran, I/1, (1936), s. 31-44; Francis Woodman Cleaves, “The Mongolian documents in the Musée de Téhéran”, HJAS, XVI, (1953), s. 1-107; Gerhard Doerfer, “Mongolica aus Ardabil”, Sonderdruck Zentralasiatische Studien, 9, (1975), s. 187-263. ‹lhanl› hükümdarlar›n›n H›ristiyan dünyas› ile yaz›flmalar›na ait baz› orijinal mektuplar Erich Haenisch, Antoine Mostaert ve Francis Woodman Cleaves gibi araflt›rmac›lar taraf›ndan yay›nlanm›flt›r. Papal›k taraf›ndan XIII. yüzy›lda ‹slâm dünyas› ve Mo¤ol hükümdarlar›na gönderilen mektup suretleri de Karl-Ernst Lupprian taraf›ndan yay›nlanm›flt›r: Die Beziehungen der Päpste zu islamischen und mongolischen Herrschern im 13. Jahrhundert anhand ihres Briefwechsels, Roma 1981. ‹lhanl› devletinin y›k›lmas›ndan sonra ortaya ç›kan hâkimiyetlerden Celâyirli, Karakoyunlu ve Akkoyunlu hükümdarlar›na ait fermânlar Cihângîr Kâ’im-mekâmî, J. Aubin, Heribert Busse, A. D. Papazian, Huseyn Muderrisî-Tabâtabâ’î, Mehmet fiefik Keçik, L. Fekete ve Gottfried Herrmann gibi araflt›rmac›lar taraf›ndan neflredilmifltir. Alt›n Orda ve Türkistan hükümdarlar›na ait orijinal vesikalar›n bir k›sm› ise Akdes Nimet Kurat, A. P. Grigoriev, M. A. Usmanov, A. ‹batov ve Ayfle Melek Özyetgin taraf›ndan yay›nlanm›flt›r. Sina Da¤›’ndaki St. Katarina Manast›r›’nda bulunan Memlûk sultanlar›na ait fermânlar› Hans Ernst yay›nlam›flt›r: Die mamlukischen Sultansurkunden des Sinai-Klosters, Wiesbaden 1960. XIV. ve XV. yüzy›la ait baz› erken Osmanl› vesikalar› ise flu çal›flmalarda incelemeye tabi tutulmufltur. Friedrich Kraelitz, Osmanische Urkunden in türkischer Sprache aus der zweiten Hälfte des 15. Jahrhunderts, ein Beitrag zur Osmanischen Diplomatik, Wien 1922; R. Rahmeti Arat, “Fatih Sultan Mehmed’in Yarl›¤›”, Türkiyat Mecmuas›, VI, (1939), s. 285-322. Ortaça¤’a ait Farsça fermânlar›n bir katalo¤u Bert G. Fragner’in çal›flmas›nda bulunmaktad›r: Repertorium persischer Herrscherurkunden, Publizierte Originalurkunden (bis 1848), Freiburg 1980. Bu konudaki literatür için ise flu çal›flmaya bak›labilir: Bert G. Fragner, “Farm¯an”, EIr., IX, s. 282-295. SIRA S‹ZDE Ortaça¤ ‹slâm devletlerine ait orijinal vesikalar bugün nerelerde bulunmaktad›r?

Münfleat Mecmualar› ve Vesika Suretleri

D Ü fi Ü N E L ‹ M

Ortaça¤ devletlerine ait orijinal vesikalar›n çok büyük bir k›sm› yang›n, tabii felâketler ve savafllar neticesinde yok olmufltur. Bununla birlikte, resmî ya da özel veS Omecmualar›ndan R U sikalar›n suretlerinin topland›¤› eserler olan münfleat (ya da inflâ) istifade etmek suretiyle bu eksikli¤i bir miktar telâfi etmek mümkündür. ‹slâm dünyas›nda daha XI. yüzy›l ortalar›ndan itibaren, ustaD münflî ya da mü‹KKAT ellifler taraf›ndan, daha çok resmî kâtiplere yaz›flma usûllerini ö¤retmek amac›yla orijinal vesikalar›n suretlerini ihtiva eden mecmualar›n tertip edildi¤i görülmekteSIRA S‹ZDE dir. Bilhassa Selçuklular, Türkiye Selçuklular›, Eyyubîler, Hârezmflâhlar, ‹lhanl›lar, Memlûkler ve Timurlular devrine ait çok say›daki münfleat mecmuas›, Ortaça¤ tarihi araflt›rmac›lar›na, orijinal vesikalar›n yok olmas›ndan do¤an bofllu¤u, vesika AMAÇLARIMIZ suretlerinden istifade ederek bir dereceye kadar doldurabilme imkân› vermektedir. Söz konusu mecmualarda, vesikalar›n kimi zaman aynen kelime kelime istinsah edildi¤i, kimi zaman ise yer yer k›salt›larak özetlendi¤i veya metinde K ‹ T Abaz› P de¤iflikliklere gidildi¤i görülmektedir. Bu durum araflt›rmac›lar›n münfleat mecmualar›ndan, orijinal vesikalara göre çok daha dikkatli bir flekilde istifade etmelerini gerektirmektedir.

4

SIRA S‹ZDE

D Ü fi Ü N E L ‹ M Münfleat (ya da inflâ) mecmualar›, resmî ya da özel vesikalar›n suretlerinin S O R U topland›¤› eserlerdir. Münflî: Ortaça¤ ‹slâm D‹KKAT devletlerinde resmî yaz›flmalar› yürüten kâtip.

N N

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

TELEV‹ZYON

‹NTERNET

‹NTERNET

108

Tarih Metodu

Ortaça¤ ‹slâm devletlerine ait pek çok münfleat mecmuas› günümüze ulaflm›flt›r. Say›lar› yüzleri bulan bu mecmualar aras›nda burada; bilinmeyen müellifler taraf›ndan derlenen Ahkâmu sultâni’l-mâzî (Leningrad Münfleat Mecmuas›) ve elMuhtârât min er-resâ’il ile Muntecibu’d-dîn Bedi’î el-Cuveynî’nin ‘Atabetu’l-ketebe, Reflîdu’d-dîn Vatvât’›n Ebkâru’l-efkâr fî resâ’il ve’l-efl’âr ve Arâ’isu’l-hevâtir ve nefâ’isu’l-nevâdir, Bahâ’u’d-dîn Muhammed b. Mu’eyyed el-Bagdâdî’nin et-Tavassul ile’t-tarassul, Reflîdu’d-dîn Fazlullâh’›n Sevânihu’l-efkâr (ya da Mukâtebât-i Reflîdî), Muhammed b. Hindûflâh b. Sencer-i Nahcevânî’nin Destûru’l-kâtib fî ta’yîni’l-merâtib ve fiihâbu’d-dîn Ebu’l-Abbâs Ahmed b. ‘Alî el-Kalkaflendî’nin Subhu’la’flâ fî sinâ’ati’l-inflâ’ isimli eserlerini zikretmek mümkündür. Orijinal vesikalar›n suretlerine, münfleat mecmualar›n›n yan›nda zaman zaman çeflitli eserler ya da mecmualar içerisinde de tesadüfî bir flekilde rastlamak mümkündür. Söz konusu münferit vesika suretlerinin tarih araflt›rmalar›na ciddi katk›lar sa¤lamas› mümkündür. Bununla birlikte, kopyalama esnas›nda tahrifat ve de¤iflikliklere aç›k olmalar›ndan dolay›, bu vesika suretleri de t›pk› münfleat mecmualar› gibi, araflt›rmac›lar taraf›ndan ancak çok s›k› bir tenkitten geçirildikten sonra kullan›lmal›d›r. Çeflitli münfleat mecmualar›, tarih kitaplar› ve edebî eserlerde bulunan vesika suretlerinden, ‹slâmiyet’in ilk dönemleriyle ilgili olanlar Muhammed Hamidullâh, Ortaça¤ ‹ran tarihiyle ilgili olanlar ‘Alî Mu’eyyed Sâbitî, Memlûklar, Haçl›lar ve Mo¤ollar aras›ndaki yaz›flmalar Muhammed Mâhir Hammâde, Timurlu ve Safevî devrine ait vesikalar ‘Abdu’l-Huseyn Nevâ’î ve erken Osmanl› vesikalar› ise Paul Wittek ve Irène Beldiceanu-Steinherr gibi araflt›rmac›lar taraf›ndan yay›nlanm›flt›r.

N

MAKALE

Fermân suretlerinin M A K A L EOrtaça¤ tarihi araflt›rmalar›na ne flekilde katk›da bulunabilece¤i hakk›nda flu makaleye müracaat ediniz: Osman G. Özgüdenli, “‹lhanl› Hükümdar› Ebû Sa’îd Han’a Ait Dört Yarl›g”, Belleten, LXIX/254, (2005), s. 65-115.

SIRA S‹ZDE

Münfleat mecmualar› Ortaça¤ tarihi araflt›rmac›lar›na hangi kaynak türünden do¤an boflluSIRA S‹ZDE ¤u doldurabilme imkân› vermektedir?

D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

5

D Ü fi Ü N E L ‹ M VEKÂY‹NÂMELER VE ORTAÇA⁄ ‹SLÂM TAR‹H YAZICILI⁄I

Vekâyinâmeler, taraf›ndan kaleme al›nan ve tarihî hadiseleri anlatan S O R tarihçiler U eserlerdir. Söz konusu eserler, verdikleri ayr›nt›l› bilgilerle, Ortaça¤ ile ilgili siyasî, sosyal, dinî ve kültürel tarih araflt›rmalar› için en önemli kaynak türleri aras›nD‹KKAT da yer al›rlar. Ortaça¤ ‹slâm tarih yaz›c›l›¤›n›n geliflmini üç k›s›m hâlinde incelemek mümkündür.

N N

SIRA S‹ZDE

‹slâm Tarih Yaz›c›l›¤›n›n Do¤uflu ve Geliflimi

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

‹NTERNET

Hz. Peygamber’in hayat› (sîre) ve gazalar›na (megâzî) dair bilgilerin toplanmas› ve AMAÇLARIMIZ kaydedilmesi faaliyetleri ‹slâm tarih yaz›c›l›¤›n›n bafllang›c›n› oluflturmaktad›r. Abân b. ‘Osmân, Urve b. ez-Zubeyr, Muhammed b. Muslim b. ‹bn fiihâb ez-Zuhrî ve Vahb b. KMunebbih ‹ T A P gibi ilk megâzî müelliflerinden sonra Muhammed b. ‹bn ‹shâk b. Yesâr (öl. 767), ‘Abdu’l-Melik ‹bn Hiflâm (öl. takriben 833), Muhammed b. ‘Omer el-Vakidî (öl. 823), Muhammed ‹bn Sa’d (öl. 845) ve ‘Alî b. Muhammed elT E L 840) E V ‹ Z Ygibi O N müellifler ortaya ç›km›flt›r. Bu dönemde, Irak’ta geliflen taMedâ’inî (öl. rih ilmi ile Medîne’de geliflen hadîs ilmi aras›nda yak›n bir iliflki görülmektedir. ‹NTERNET

6. Ünite - Ortaça¤ Tarihinin Kaynaklar›

Bu ilk eserlerden sonra, ‹slâm dünyas›nda hicrî III. (miladî IX.) yüzy›l›n ortalar›nda, sîre, çeflitli monografiler ve tarihî hikâyelerden teflekkül eden malzemenin terkibine dayanan daha geliflmifl bir tarih yaz›c›l›¤›n›n do¤du¤u görülmektedir. ‹lk büyük tarihçi kabul edilen Ahmed b. Yahyâ el-Belâzurî (öl. 892), ilk ‹slâm fetihlerini konu alan Futûhu’l-buldân ve ‹slâm âlimleri ve önde gelen flahsiyetlerin hâl tercümelerini ihtivâ eden Ensâbu’l-eflrâf isimli eserlerin müellifidir. Bu gelenek elAhbâru’t-tivâl müellifi Ebû Hanîfe ed-Dîneverî (öl. 895), ‹bn Vazih el-Ya’kûbî (öl. 897), Kitâbu’l-ma’ârif müellifi ‹bn Kuteybe (öl. 889), el-Mes’ûdî (öl. 956) ve Hamza el-‹sfahânî (öl. 970) gibi tarihçiler taraf›ndan devam ettirilmifltir. Muhammed b. Cerîr et-Taberî (öl. 923) taraf›ndan kaleme al›nan Ta’rîhu’lumem ve’l-mulûk (Kitâbu ahbâri’r-rusûl ve’l-mulûk) isimli eser, rivâyet esas›na dayanan ‹slâm tarihçili¤inin hicretin ilk üç asr›nda ulaflt›¤› en üst nokta olarak kabul edilmektedir. Aslen ‹ran’›n kuzeyindeki Taberistân bölgesine mensup olan müellif, yarat›l›fltan (hilkât) bafllayarak 915 y›l›na kadar vuku bulan hadiselerin mufassal bir tarihini kaleme alarak daha önce haz›rlad›¤› Kur’an tefsirine adeta bir zeyl yapmak istemifltir. ‹slâm dünyas›nda IX. yüzy›l›n sonlar›ndan itibaren tarihin kendine has bir ilim dal› hâline gelmesi, tarih ile ilgili eserlerin say›s›n›n h›zla artmas›na sebep olmufltur. ‹slâm tarih yaz›c›l›¤›n›n IX. yüzy›ldan itibaren üç farkl› tarzda geliflti¤i görülmektedir: 1. Genel Tarihler, 2. Özel Tarihler, 3. fiehir ve Bölge Tarihleri. 1. Genel Tarihler: ‹slâmiyet’in ilk üç yüzy›l›nda rivayete dayanan tarihçilik X. yüzy›ldan itibaren h›zl› bir geliflme göstererek yerini daha çok kayna¤a dayanan bir tarihçili¤e b›rakm›flt›r. Bu dönüflüm esnas›nda hadiselerin anlat›m›nda flifahî rivayetlerin yerini yaz›l› kaynaklar almaya bafllam›flt›r. Özellikle Ebû Bekr es-Sûlî, ‹bn Miskeveyh ve Hilâl es-Sâbî gibi Abbasî devleti bürokrasisinde görev alan tarihçiler, eserlerinde yaz›l› kaynaklar›n yan›nda belgelerden de istifade etmifllerdir. Bu dönemde Ba¤dat ‹slâm tarih yaz›c›l›¤›n›n en önemli merkezi hâline gelmifl ve bu özelli¤ini flehrin Mo¤ollar taraf›ndan ele geçirilifline (1258) kadar korumufltur. Bu tarihten sonra genel nitelikli ‹slâm tarih yaz›c›l›¤›n›n merkezi Kahire’ye kaym›flt›r. Söz konusu türün say›lar› büyük bir yekûn tutan önemli örnekleri aras›nda burada Ebu’l-Hasan ‘Alî b. Huseyn el-Mes’ûdî’nin Ahbâru’z-zamân, Kitâbu’l-evsât, et-Tenbîh ve’l-iflrâf ve Murûcu’z-zeheb, Mutahhar b. Tâhir el-Makdisî’nin el-Bed’ ve’t-ta’rîh, Sâbit b. Sinân es-Sâbî’nin Kitâbu’t-ta’rîh, ‹bn Miskeveyh’in Tecâribu’lumem, Garsu’n-ni’me es-Sâbî’nin Uyûnu’t-tevârîh, ‹bnu’l-Cevzî’nin el-Muntazam fî tevârîhi’l-mulûk ve’l-umem, Sibt ‹bnu’l-Cevzî’nin Mir’atu’z-zamân fî ta’’rîhi’la’yân, Zehebî’nin Ta’rîhu’l-‹slâm, ‹bn Kesîr’in el-Bidâye ve’n-nihâye fi’t-ta’rîh, ‹bn Haldûn’un el-’‹ber ve ‹bn Tagribirdî’nin en-Nucûmu’z-zâhire isimli eserlerini zikretmek mümkündür. Bununla birlikte söz konusu türün en dikkate de¤er eseri, ‹slâm dünyas›n›n en büyük tarihçilerinden kabul edilen ‘‹zzu’d-dîn ‘Alî b. Muhammed ‹bnu’l-Esîr (öl. 1233) taraf›ndan kaleme al›nan el-Kâmil fî’t-ta’rîh isimli hacimli tarih kitab›d›r. Müellif eserinde, yarat›l›fltan kendi zaman›na kadar geçen hadiseleri on iki cilt hâlinde ayr›nt›l› bir flekilde kaleme alm›flt›r. Eser önemine binaen daha XIX. yüzy›l ortalar›nda ‹sveçli oryantalist Carolus Johannes Tornberg (1807-1877) taraf›ndan Berlin, British Museum, Paris ve Uppsala nüshalar›na dayan›larak mükemmel bir flekilde neflredilmifltir. Yaklafl›k 5.300 sayfa tutan bu neflir Tornberg’in ad›n› bilim dünyas›nda ölümsüzlefltirmifltir: el-Kâmil fî’t-ta’rîh, (neflr. C. J. Tornberg), el-Kâmil fi’t-ta’rîh, I-XII, Leiden 1851-1871. Tornberg yay›nlad›¤› iki cilt indeks ile bu eserden istifade etmeyi önemli ölçüde kolaylaflt›rm›flt›r (Leiden 1874-1876). Eserin

109

Zeyl bir esere, o eserin müellifi ya da baflka bir yazar taraf›ndan sonradan yap›lan ilâvedir. Söz konusu ilâve, kimi zaman sona eklenen küçük bir bölüm, kimi zaman ise o eseri tamamlay›c› nitelikte tamamen müstakil baflka bir eser fleklinde olabilmektedir.

110

Tarih Metodu

Türkçe tercümesi: ‹slâm Tarihi, (Türkçe terc. Ahmet A¤›rakça - Abdülkerim Özayd›n), I-XII, ‹stanbul 1987. Selçuklular ile ilgili k›s›mlar›n ‹ngilizce tercümesi: The Annals of the Saljuq Turks: Selections from al-K¯amil f¯›’l-Ta’r¯›kh of ‘Izz al-D¯›n Ibn al-Ath¯›r, (‹ngilizce terc. D. S. Richards, London 2002). Müellifin et-Ta’rîhu’l-bahir fî’d-devleti’l-Atâbekiyye isimli dar kapsaml› eseri ise Selçuklu ve Atabeglikler tarihi için oldukça önemlidir: ‹bnu’l-Esîr, et-Ta’rîhu’l-bahir fî’d-devleti’l-Atâbekiyye, (neflr. ‘Abdu’l-kadir ‘Alî Tuleymat), Kahire, (tarihsiz). Genel tarihçiler dikkatlerini her ne kadar siyasî hadiselere odaklasalar da, eserlerinde zaman zaman tabiî felâketler ve salg›n hastal›klar gibi s›ra d›fl› durumlara da genifl yer ay›rm›fllard›r. Yine bu tür eserler yer yer âlim, flair, edip ve din adamlar›n›n biyografileri için de önemli malzemeler ihtiva etmektedir. Bununla birlikte, söz konusu eserlerde, s›radan insanlar›n gündelik hayat› ve flehirlerin d›fl›nda yaflayan insanlar yani köylüler ve göçebeler hemen hemen hiç zikredilmemifltir. 2. Özel Tarihler: Devlet, hanedan, hükümdar ya da mahallî hâkimin tarihini ihtiva eden eserlerdir. ‹slâm dünyas›nda IX. yüzy›l›n ikinci yar›s›ndan itibaren merkezî hâkimiyetin iyice parçalanmas›ndan sonra ortaya ç›kan hanedanlar, flair ve edipleri oldu¤u kadar, tarihçileri de tarihle ilgili eserler kaleme almalar› için teflvik etmifllerdir. ‹slâm dünyas›nda bu sayede hanedan ve hükümdarlar›n müstakil tarihlerini konu alan eserler kaleme al›nm›flt›r. Söz konusu türün günümüze ulaflan en eski örneklerinden biri el-’Utbî (öl. 1040-41) taraf›ndan kaleme al›nan ve Sultan Gazneli Mahmûd’un tarihini konu alan Arapça Ta’rîhu Yemînî isimli eseridir. Müellif eserini son derece a¤›r bir üslûpta kaleme alm›flt›r. Ayn› türün Selçuklular devrine ait örnekleri aras›nda ise; müellifi bilinmeyen Melik-nâme ve Risâle-yi Melikflâhî, Ebû Tâhir el-Hâtûnî taraf›ndan kaleme al›nan Târîh-i Âl-i Selçûk, Mu’izzî taraf›ndan kaleme al›nan Siyer-i futûh-i Sultân Sencer ve bilinmeyen bir müellif taraf›ndan kaleme al›nan Sencer-nâme’yi saymak mümkündür. Farsça olarak kaleme al›nan bu eserler maalesef günümüze ulaflmam›flt›r. Bununla birlikte söz konusu tür özellikle Türkiye Selçuklular›, Hârezmflâhlar ve ‹lhanl›lar zaman›nda geliflerek önemli eserler vermeye devam etmifltir. Zahîru’d-dîni Niflâbûrî’nin Selçuk-nâme, ‹bn Bîbî’nin el-Evâmiru’l-’alâ’iyye fî’l-umûri’l-’alâ’iyye, Nesevî’nin Siretu Sultân Celâlu’d-dîn Mengubirtî ve ‘Abdullâh-i Kâflânî’nin Târîh-i Olcâytû Sultân isimli eserlerini, bu türün günümüze ulaflan önemli örnekleri aras›nda saymak mümkündür. Özel tarih müellifleri de t›pk› genel tarih müellifleri gibi dikkatlerini daha çok siyasî hadiselere odaklam›fllard›r. Bununla birlikte bu eserlerde siyasî hadiselerin yan›nda, yer yer sosyal, ekonomik ve kültürel hayatla ilgili bilgilere de rastlamak mümkündür. 3. fiehir ve Bölge Tarihleri: Bir flehir ya da bölgenin tarihini ihtiva eden eserlerdir. Eyaletlerde bulunan âlimler daha IX. yüzy›ldan itibaren mahallî tarihî rivayetleri toplayarak bu tarz›n ilk temellerini atm›fllard›r. VIII. ve IX. yüzy›lda Mekke ve Medîne tarihiyle ilgili bilgilerin toplanmas› da söz konusu tarz›n geliflmesinde önemli rol oynam›flt›r. fiehir ve bölge tarihleri ‘Abdu’r-Rahmân b. ‘Abdullâh ‹bn ‘Abdu’l-Hekem (öl. 871), ‘Abdu’l-Melik ‹bn Habîb (öl. 853), el-Hamdânî (öl. 94546) ve Ebû Bekr Muhammed b. Ca’fer en-Narflahî (öl. 959) gibi tarihçilerin eserleriyle ciddi bir geliflme göstermifltir. X. yüzy›ldan itibaren mahallî hanedanlar›n iyice güçlenmesiyle flehir ve bölge tarihi tarz›nda kaleme al›nan eser say›s› h›zl› bir yükselme göstermifltir. fiehir ve bölge tarihleri, özellikle genel ve özel nitelikli vekâyinâmelerde hemen hemen hiç ele al›nmayan pek çok bilgiyi ihtiva etmeleri sebebiyle, Ortaça¤ tarihi

6. Ünite - Ortaça¤ Tarihinin Kaynaklar›

araflt›rmalar›nda son derece önemli bir bofllu¤u doldururlar. Bu tür eserlerden, özellikle taflrada cereyan eden hadiseler, flehirlerin sosyal, ekonomik ve kültürel yap›s›, meslekler, zanaatlar, üretim faaliyetleri ve ticaretle ilgili son derece de¤erli bilgiler elde etmek mümkündür. Say›lar› yüzleri bulan flehir ve bölge tarihlerinin önemli numuneleri aras›nda; bilinmeyen bir müellif taraf›ndan kaleme al›nan Târîh-i Sîstân, Narflahî’nin Târîhu Buhârâ, Mâferruhî’nin Kitâbu Mehâsin-i ‹sfahân, Ebû ‘Abdullâh Hâkim-i Nîflâbûrî’nin Târîh-i Nîflâbûr, Ebu’l-Hasan-i Beyhakî’nin Târîh-i Beyhak, Hatîb el-Bagdâdî’nin Ta’rîh Bagdâd, ‹bn ‘Asâkir’in Ta’rîhu Dimaflk, ‹bnu’l-Kalânîsî’nin Zeylu ta’rîhi Dimaflk, ‹bnu’l-Adîm’in Bugyetu’t-taleb fî tarihi Haleb ve Zubdetu’l-haleb min ta’rîhi Haleb, Safiyu’d-dîn Ebû Bekr ‘Abdullâh b. ‘Omer Vâ’iz-i Belhî’nin Fezâ’îl-i Belh, Muhammed b. ‘Abdu’l-Celîl-i Semerkandî’nin Kandiyye, Ebû Tâhir Hvâce-yi Semerkandî’nin Semeriyye, Necmu’d-dîn ‘Omer b. Muhammed-i Nesefî’nin elKand fî zikri ‘ulemâi Semerkand, ‹bn ‹sfendiyâr’›n Târîh-i Taberistân, Seyf-i Herevî’nin Târîh-nâme-yi Herât, Zerkûb-i fiîrâzî’nin fiirâz-nâme, Ca’fer b. Muhammedi Ca’ferî’nin Târîh-i Yezd ve ‹sfizârî’nin Ravzâtu’l-cennât fî evsâfi medîneti’l-Herât isimli eserlerini saymak mümkündür.

‹ran ve Orta Asya’da Tarih Yaz›c›l›¤› ‹slâm dünyas›nda fetihleri takip eden ilk üç as›r boyunca ilmî ve edebî eserler Arapça olarak kaleme al›nm›flt›r. Bu gelenek ‹ran co¤rafyas›nda X. yüzy›l›n ortalar›ndan itibaren yavafl yavafl de¤iflmeye bafllam›flt›r. Bu de¤iflim bir yandan ‹ran co¤rafyas›nda mahalli hanedanlar›n ortaya ç›k›fl›, di¤er yandan da Farsça’n›n bu hanedanlar›n himayesinde yaz› dili olarak yeniden do¤uflu ile yak›ndan ilgilidir. Farsça tarih yaz›c›l›¤›n›n ilk eseri, meflhûr tarihçi ve müfessir Ebû Ca’fer Muhammed b. Cerîr et-Taberî’nin Ta’rîhu’r-rusul ve’l-mulûk isimli eserinin Sâmânî vezîri Ebû ‘Alî Bel’amî (öl. 992’den sonra) taraf›ndan 963 y›l›nda Sâmânî hükümdar› Mansûr b. Nûh (961-976) için k›salt›larak, ama faydal› ilâvelerle yap›lan Farsça tercümesidir. Bel’amî tercümesinin günümüze ulaflan çok say›daki nüshas›, bu tercümeye sonraki as›rlarda duyulan genifl ilgiyi aç›k bir flekilde ortaya koymaktad›r. Bel’amî’nin tercüme, hülâsa ve telif kar›fl›k çal›flmas› bir kenara b›rak›l›rsa, ‹ran co¤rafyas›nda Farsça tarih yaz›c›l›¤›n›n do¤uflu Sâmânî miras›n› devralan Gazneliler zaman›na rastlar. Bu dönemde Farsça tarih yaz›c›l›¤›, devam› oldu¤u ‹slâm tarih yaz›c›l›¤›na paralel olarak üç farkl› türde geliflme göstermifltir: 1. Yarat›l›fltan müellifin zaman›na kadar gelen “genel ‹slâm tarihleri”, 2. Kendilerine belli bir hanedan ve hükümdar› konu edinen “özel tarihler”, 3. Muayyen bir co¤rafya veya flehrin tarihini anlatan “flehir ve bölge tarihleri”. XI. yüzy›l›n ilk yar›s›nda kaleme al›nan üç önemli eser, bu üç farkl› türün çok iyi birer örne¤i durumundad›r. Bu eserlerden ilki ‘Abdu’l-Hayy Gerdîzî taraf›ndan 1050-1053 y›llar› aras›nda Gazneliler’den ‘Abdu’r-Reflîd b. Mahmûd (1049-1053) ad›na kaleme al›nan Zeynu’l-ahbâr’d›r. Müellif, umumî bir ‹slâm tarihi niteli¤inde olan eserinde, özellikle eski ‹ran mitolojisi, ‹slâm öncesi ‹ran tarihi, Do¤u ‹slâm dünyas›nda cereyan eden hadiseler ve Gazneliler tarihine oldukça genifl yer vermekle ça¤dafl› olan Arap tarihçilerden bariz bir flekilde ayr›lm›flt›r. ‹kinci eser, bilinmeyen bir müellif taraf›ndan 1056 y›l›nda kaleme al›nan ve Sîstân bölgesinin tarihini ihtiva eden Târîh-i Sîstân’d›r. Son derece sade bir üslûpta kaleme al›nan eserde ‹ran diline giren Arapça kelimeler yerine Farsça alternatiflerinin tercih edilmifl olmas› dikkate de¤erdir. Üçüncü eser Gazneli bürokrat› Ebu’l-Fazl Muhammed el-Beyhakî (öl. 1077) taraf›ndan kaleme al›nan Târîh-i Beyhakî’dir. Okuyucuya her ne kadar tarih kitab›ndan çok bir “hat›-

111

112

Tarih Metodu

rat” veya “günlük” izlenimi verse de, müellif, dîvân-i risâlette görev yapm›fl olmas›ndan dolay› görme imkân› buldu¤u resmî belgeleri ve ulaflt›¤› gizli bilgileri flahsî gözlemleri ile baflar›l› bir flekilde birlefltirmeyi ve okuyucuya güçlü bir flekilde aktarmay› baflarm›flt›r. Oldukça sade ve ak›c› bir üslûpta kaleme al›nan bu eser ayn› zamanda Farsça’n›n yaz› dili olarak yeniden do¤uflundan sonraki ilk büyük flaheserlerinden kabul edilmektedir. Her ne kadar farkl› türlerde kaleme al›nm›fl olsalar da, bu üç eser, ‹ran tarih yaz›c›l›¤›nda ‹ran kültürünü ve Farsça’y› Arap kültürü ve Arapça’ya karfl› müdafaa eden ve siyasî hadiselere bak›flta zaman zaman Arap tarihçili¤inden ayr›lan bir dönemin bafllang›c›n› teflkil etmektedir. Büyük Selçuklu devletinin kuruluflu ‹ran co¤rafyas›ndaki bütün ilmî ve edebî faaliyetler gibi tarih yaz›c›l›¤› üzerinde de müspet bir tesir yaratm›flt›r. Özellikle Selçuklu sultanlar› ve devlet adamlar›n›n gayretleri, Farsça’n›n edebî gelifliminin Sâmânîler ve Gazneliler’in b›rakt›¤› yerden h›zla devam etmesine sebep olmufltur. Pek çok ilim gibi tarih yaz›c›l›¤› da bu geliflmeden fazlas›yla nasibini alm›flt›r. Bununla birlikte, bu eserlerden pek ço¤u maalesef günümüze ulaflmam›flt›r. Bu eserler aras›nda; Selçuklular’›n menfleinden bahseden ve müellifi bilinmeyen Farsça manzum Melik-nâme, Sultan Melikflâh ad›na kaleme al›nan ve müellifi bilinmeyen Risâle-yi Melikflâhî, Ebû Tâhir el-Hâtûnî taraf›ndan kaleme al›nan Târîh-i Âl-i Selçûk, ‘Alî-yi Kazvînî taraf›ndan Sultan Sencer ad›na kaleme al›nan Mefâhiru’l-Etrâk, flair Mu’izzî taraf›ndan Sultan Sencer ad›na kaleme al›nan manzum Siyer-i futûh-i Sultân Sencer ve bilinmeyen bir müellif taraf›ndan Sultan Sencer ad›na kaleme al›nan Sencer-nâme’yi saymak mümkündür. Yine bu dönemde fierefe’d-dîn Ebû Nasr Anûflîrvân b. Hâlid-i Kâflânî (öl. 1138) taraf›ndan kaleme al›nan ve Sultan Melikflâh döneminden müellifin kendi zaman›na kadar Selçuklu vezîrlerinin tarihini ihtiva eden Futûru zamâni’s-sudûr ve sudûru zamâni’l-futûr ile Efdalu’d-dîn Ebû Hâmid-i Kirmânî taraf›ndan kaleme al›nan Bedâyi’u’l-ezmân fî vekâyi’-i Kirmân da maalesef günümüze ulaflmam›flt›r. Selçuklular zaman›ndan kaleme al›nan özel nitelikli tarihler aras›nda Zahîru’ddîn-i Nîflâbûrî (öl. a.y. 1184-85) taraf›ndan 1176 y›l›nda kaleme al›nan Selçuk-nâme, günümüze ulaflan en eski Selçuklu tarihi niteli¤indedir. Bu eser A.H. Morton taraf›ndan bulunup 2004 y›l›nda yay›nlan›ncaya kadar uzun süre kay›p say›lm›flt›r. Müellif, Irak Selçuklu Sultan› Mes’ûd (1134-1152) ve Arslanflâh (1161-1171)’›n hizmetinde bulunmufltur. Muhammed b. ‘Alî er-Râvendî (öl. 1206-7 y›l›ndan sonra) taraf›ndan 1202 y›l›nda kaleme al›nan Râhatu’s-sudûr ve âyetu’s-surûr, gerçekte Zahîru’d-dîn-i Niflâbûrî’nin Selçuk-nâme isimli eserinin süslenerek müellifin kendi zaman›na kadar cereyan eden hadiseleri ilave etmesiyle ortaya ç›km›flt›r (J. S. Meisami, 1999, s. 237-255). Müellif, tarih yaz›c›l›¤›na herhangi bir yenilik getirmedi¤i gibi, nesirde giderek a¤›rlaflacak olan oldukça süslü bir üslûbun da bafllang›c› olmufltur. Ayn› müellifin yegane nüshas› Bibliothèque Nationale’de bulunan Târîh-i Selçukiyân isimli eseri ise gerçekte Râhatu’s-sudûr’un daha sade bir versiyonundan ibarettir (MS Supp. Persan 1556, vr. 231b-261a). Yine, Necmu’d-dîn-i Kummî taraf›ndan 1188-89 y›l›nda Bat› ‹ran’da kaleme al›nan ve türünün Farsça’daki ilk örne¤i niteli¤inde olan Târîhu’l-vuzerâ’, her ne kadar bir vezirler tarihi gibi gözükse de, Irak Selçuklu devletinin y›k›l›fl döneminde cereyan eden hadiseleri en iyi aksettiren eser durumundad›r. Selçuklu devri tarih yaz›c›l›¤›n›n dikkate de¤er eserlerinden biri, bilinmeyen bir müellif taraf›ndan 1126 y›l›nda kaleme al›nan ve umumî bir tarih niteli¤inde olan Mucmelu’t-tevârîh ve’l-k›sas’t›r. Muhtemelen Selçuklu bürokrasisinde kâtip olarak görev alan müellifin, eserinde, kendi döneminde cereyan eden hadiseler yerine,

6. Ünite - Ortaça¤ Tarihinin Kaynaklar›

daha çok eski ‹ran hükümdarlar›n›n efsanevî tarihleri ve eski ‹ran mitolojisine yer ay›rm›fl olmas› dikkate de¤erdir. Selçuklular zaman›nda özel ve genel nitelikli tarihlerin yan›nda, pek çok flehir ve bölge tarihi kaleme al›nm›flt›r. Tarz olarak daha önce ayn› bölgede Arapça olarak kaleme al›nan flehir ve bölge tarihlerinin devam› niteli¤inde olan bu eserler, her ne kadar umumiyetle genifl bir tarih tasla¤›ndan uzak olsalar da, devrin genel ve özel tarihlerindeki boflluklar›n doldurulmas›, flehirlerdeki sosyal ve ekonomik hayat›n incelenmesi, taflra hayat›n›n ayd›nlat›lmas› ve âlimlerin biyografilerinin tespiti gibi hususlarda büyük bir öneme sahiptirler. Bununla birlikte bu gruba giren eserlerin büyük ço¤unlu¤u, s›n›rl› bir okuyucu kitlesine hitap etmelerinden dolay› maalesef zaman›m›za ulaflmam›flt›r. Günümüze ulaflan Farsça örnekler aras›nda; Fârs bölgesi ile ilgili ‹bnu’l-Belhî taraf›ndan Sultan Muhammed Tapar (1105-1118) ad›na kaleme al›nan Fârs-nâme, Beyhak ve çevresi ile ilgili Ebu’l-Hasan ‘Alî el-Beyhakî (‹bn Funduk, öl. 1169) taraf›ndan 1167 y›l›nda kaleme al›nan Târîh-i Beyhak ve Herât flehri ile ilgili de fieyh ‘Abdu’r-Rahmân Fâmî-yi Herevî (öl. 1151-52)’ye nispet edilen Târîh-i Herât zikredilebilir. Yine, ‹bn ‹sfendiyâr taraf›ndan 1216 y›l›nda kaleme al›nan Târîh-i Taberistân da ayn› gelene¤in bir uzant›s› niteli¤indedir. Selçuklular zaman›nda halk aras›nda Arapça’ya olan ilginin giderek azalmas›, XII. yüzy›l ortalar›ndan itibaren, daha önce Arapça olarak telif edilen pek çok tarih kitab›n›n Farsça’ya tercüme edilmesine sebep olmufltur. Narflahî (öl. 959) taraf›ndan 943-44 y›l›nda kaleme al›nan Târîhu Buhârâ isimli eserin Ebû Nasr Ahmed b. Muhammed el-Kubâvî taraf›ndan 1128 y›l›nda yap›lan ilaveli tercümesi, bu türün bilinen en eski örneklerindendir. Bu tercümeye Muhammed b. Zufer b. ‘Omer taraf›ndan 1178-79 y›l›nda kitab›n aslî yap›s›n› bozmayacak yeni ilâveler yap›lm›flt›r. Yine, el-’Utbî (öl. 1040-41) taraf›ndan a¤›r bir Arapça ile kaleme al›nan ve Sultan Gazneli Mahmûd’un tarihini ihtiva eden Ta’rîhu Yemînî, Ebu fieref Nâsih b. Zafer-i Curfâdekânî taraf›ndan 1206-7 y›l›nda k›sa bir zeyl eklenerek Farsça’ya tercüme edilmifltir. Orijinal metinin her zaman birebir ayn›s› olmayan bu tercümeler, umumiyetle sonlar›nda mütercim taraf›ndan ilave edilmifl faydal› bir zeyl ihtiva etmektedir. Selçuklular zaman›nda ‹ran co¤rafyas›nda Farsça’n›n güç kazanmas›, Arapça’n›n tamamen terk edildi¤i anlam›na gelmemektedir. Ebu’l-Hasan ‘Alî el-Beyhakî (öl. 1169) taraf›ndan el-’Utbî’nin Ta’rîhu Yemînî isimli eserine zeyl olarak haz›rlanan ve dört ciltlik umumî bir tarih niteli¤inde olan Meflâribu’t-tecârib, ‘‹mâdu’ddîn el-Kâtib el-‹sfahânî (öl. 1201) taraf›ndan kaleme al›nan Nusratu’l-fetre ve ‘usratu’l-f›tra, Selçuklular zaman›nda Arapça olarak kaleme al›nan önemli eserlerdendir. ‹lk eser günümüze ulaflmam›flsa da, ikinci eserin bir nüshas› bugün Paris’te Bibliothèque Nationale’de yay›nlanmay› beklemektedir (Ms. Arabe no. 2145). Ayn› eserin Feth b. ‘Alî b. Muhammed el-Bundârî (öl. 1245) taraf›ndan Zubdetu’nnusra ve nuhbetu’l-’usra ad›yla baz› küçük ilaveler eklenmek suretiyle haz›rlanan bir hülâsas› bulunmaktad›r. ‹ran co¤rafyas›nda XI.-XIII. yüzy›llarda kaleme al›nan ve günümüze ulaflan di¤er Arapça eserler aras›nda; Ebû’l-Hasan ‘Abdu’l-Gâfir b. ‹sma’îl el-Fârisî taraf›ndan kaleme al›nan el-Halkatu’l-ûlâ min ta’rîhi Nisâbûr, Necmu’d-dîn ‘Omer b. Muhammed-i Nesefî taraf›ndan kaleme al›nan el-Kand fî zikri ‘ulemâi Semerkand, Mâferrûhî taraf›ndan kaleme al›nan Mehâsinu ‹sfahân, Ebû ‘Abdullâh Hâkim-i Nîflâbûrî taraf›ndan kaleme al›nan Târîhu Nîflâbûr ve Nesevî taraf›ndan kaleme al›nan Siretu Sultân Celâlu’d-dîn Mengubirtî gibi eserleri saymak mümkündür. Bu eserlerden son üçünün XIII. ve XIV. yüzy›llarda Farsça’ya tercüme edilmifl olmas›, ‹ran co¤rafyas›nda bu dönemde Arapça’n›n yerini art›k tamamen Farsça’ya terk etmeye bafllad›¤›n› göstermesi aç›s›ndan dikkate de¤erdir.

113

114

Tarih Metodu

Selçuklular’›n y›k›lmas›ndan sonra ‹ran co¤rafyas›nda bu devletin miras›n› paylaflan Atabeglikler, Gûrlular ve Hârizmflâhlar, uzun ve istikrarl› bir idare kuramad›klar› için, bu dönemde tarih yaz›c›l›¤›nda zikre de¤er bir geliflme olmam›flt›r. ‹ran tarih yaz›c›l›¤›nda belirgin bir sessizli¤in hâkim oldu¤u bu dönemde Minhâcu’ddîn-i Cûzcânî (öl. 1259 y›l›ndan sonra) taraf›ndan 1259-60 y›llar›nda kaleme al›nan ve umumî bir ‹slâm tarihi niteli¤inde olan Tabakât-i Nâsirî, her ne kadar güçlü bir tarih kurgusuna sahip olmasa da, Gazneliler, Gurlular, Mo¤ol istilâs› ve Mâverâünnehir tarihi için önemlidir. ‹ran co¤rafyas›nda tarih yaz›c›l›¤›ndaki as›l geliflme Mo¤ol istilâs›ndan sonra ‹lhanl›lar’›n güçlü bir hâkimiyet kurmas›yla bafllam›flt›r. Bu dönemde telif edilen ilk önemli eser, eski ve köklü bir bürokrat aileye mensup olan ‘Alâ’u’d-dîn ‘Atâ-Meliki Cuveynî (öl. 1283) taraf›ndan 1252-1260 y›llar› aras›nda üç cilt hâlinde kaleme al›nan Târîh-i Cihân-guflâ’d›r. Eser, siyasî hadiselerin yan›nda, ihtiva etti¤i zengin malzeme ile sosyal, ekonomik ve dinî tarih araflt›rmalar› için de son derece büyük bir öneme sahiptir. Müellif, eserinde kulland›¤› zengin malzemeyi, âyet ve hadislerin yan› s›ra Arapça-Farsça fliirler ve Türkçe-Mo¤olca ›st›lahlar ile süsleyerek kendine özgü bir üslup yaratm›flt›r. Yine, müellifin, Mo¤ollar’›n hizmetinde bulunmas›na ra¤men, Mo¤ol istilâs› ile ilgili bilgileri oldukça tarafs›z bir flekilde nakletmifl olmas›, dikkate de¤er bir baflar› olarak de¤erlendirilmelidir. Bu dönemde tarih yaz›c›l›¤›ndaki as›l geliflme, ‹lhanl› devletinde ‹slâmiyet’in kabul edilmesinin ard›ndan yak›ndo¤u devlet gelene¤inin a¤›rl›k kazanmaya bafllad›¤› XIV. yüzy›l›n bafllar›nda olmufltur. Bu geliflmede, Farsça’ya vâk›f olan ‹lhanl› hükümdarlar›n›n tarih ilmine duydu¤u hususî ilginin rolü inkâr edilemez. Reflîdu’d-dîn Fazlullâh (öl. 1318), Vassâf (öl. 1329-30), fiemsu’d-dîn Muhammed-i Kâflânî (öl. 1317’den sonra) ve Benâketî (öl. 1329-30) gibi tarihçilerin hâmisi olan Gazan Han (1295-1304)’›n ad› burada özellikle zikredilmelidir. Sadece dönemin de¤il ‹ran tarih yaz›c›l›¤›n›n da en büyük eserlerinden biri olan Câmi’u’t-tevârîh, bizzat bu hükümdar›n emriyle 1302-1307 y›llar› aras›nda ‹lhanl› veziri Reflîdu’d-dîn Fazlullâh taraf›ndan kaleme al›nm›flt›r. Genel bir tarih niteli¤inde olan bu eserin as›l önemi, ‹slâm tarihinin yan›nda, daha önce hiçbir ‹slâm tarihçisinin teflebbüs etmedi¤i; Çin, Hint, ‹srail o¤ullar› ve Avrupa (Frenk) gibi ‹slâm co¤rafyas› d›fl›nda kalan milletlerin tarihini de ihtiva etmifl olmas›d›r. ‹slâm tarih yaz›c›l›¤›nda uzun süre ihmal edilmifl olan bu evrensel yaklafl›m, Reflîdu’d-dîn’in tarihe getirdi¤i yeni bak›fl aç›s›n›n yan›nda, bu dönemde do¤u-bat› iliflkilerinin yo¤unluk kazanmas› ve Tebrîz flehrinin uluslararas› bir kültür merkezi durumuna gelmesiyle de yak›ndan ilgilidir. Yine evrensel bir hâkimiyet anlay›fl›na sahip olan Gazan Han ve Sultan Olcaytu’nun eserden beklentileri de, bu yeni anlay›fl›n ortaya ç›kmas›nda etkili olmufltur. Müellif eserini, aralar›nda ‘Abdullâh-i Kâflânî (öl. 1337) ve Pûlâd Çing-Sâng (Bolad Ch’eng-Hsiang, öl. 1313)’›n da bulundu¤u pek çok do¤ulu ve bat›l› âlimin yard›m›yla telif etmifltir. Zaman zaman resmî devlet belgelerinden de istifade eden müellif, bu belgelerden baz›lar›n›n metinini oldu¤u gibi eserine kaydetmifltir. Bütün bu müspet özelliklerine ra¤men, eser, ça¤dafl hadiselerle ilgili müellifinin idarî ifllerden sorumlu bir vezir olmas›ndan kaynaklanan baz› yanl› yorum ve de¤erlendirmeler de içermektedir. Abdullâh-i Kâflânî taraf›ndan kaleme al›nan Zubdetu’t-tevârîh, Reflîdu’d-dîn Fazlullâh’›n Câmi’u’t-tevârîh isimli eserinin umumî tarih niteli¤indeki ikinci cildi ile büyük ölçüde benzerlik göstermektedir. ‹ki eser aras›ndaki iliflki, ciddi bir metin karfl›laflt›rmas› yap›l›ncaya kadar, araflt›rmac›lar için bir muamma olarak kalmaya devam edecektir. Ayn› müellifin Sultan Olcaytu (1304-1316) dönemini konu

6. Ünite - Ortaça¤ Tarihinin Kaynaklar›

alan Târîh-i Olcâytû Sultân isimli hacimce daha küçük eseri, pek çok aç›dan daha orijinal özellikler tafl›maktad›r. Kendisine Sultan Olcaytu taraf›ndan verilen Vassâf lâkab›yla tan›nan fierefu’ddîn Abdullâh b. ‘‹zzu’d-dîn Fazlullâh-i Yezdî, Târîh-i Cihân-guflâ’ya zeyl olarak kaleme ald›¤› Tecziyetu’l-emsâr ve tezciyetu’l-a’sâr isimli eseri ile Farsça tarih yaz›m›nda, kendisinden sonra pek çok tarihçinin büyük bir hevesle takip edece¤i, ama hiç birinin ulaflamayaca¤› son derece süslü bir üslûbun kurucusu olmufltur. ‹ran tarih yaz›c›l›¤›nda ‹lhanl›lar devrinden itibaren yayg›nl›k kazanan bir baflka geliflim de tarih kitaplar›n›n manzûm olarak telif edilmesi olmufltur. fiemsu’ddîn Muhammed-i Kâflânî (öl. 1317’den sonra) taraf›ndan kaleme al›nan fiâh-nâmeyi Cengizî, Ahmed b. Muhammed-i Tebrîzî (öl. 1337-38’den sonra) taraf›ndan kaleme al›nan fiâhanflâh-nâme (Cengiz-nâme), Hamdullâh-i Mustevfî (öl. 1350) taraf›ndan kaleme al›nan Zafer-nâme ve Hâce Nûre’d-dîn b. fiemse’d-dîn Muhammed el-Ejderî (öl. 1361-62’den sonra) taraf›ndan kaleme al›nan Gâzân-nâme XIV. yüzy›l bafllar›ndan itibaren ‹ran co¤rafyas›nda iyice yayg›nl›k kazanan bu gelene¤in bafll›ca mümessilleridir. Söz konusu eserlerin pek ço¤unun temelde zengin bir malzemeye de¤il de tek bir kayna¤a dayanm›fl olmas›, bu eserlerin telifindeki as›l hedefin, genifl bir tarih alg›s›ndan ziyade, okuyucunun genel tarih merak›na fliirsel olarak cevap vermek oldu¤unu ortaya koymaktad›r. Bu gelenek ‹ran co¤rafyas›nda daha sonraki dönemlerde de kabul görmeye devam etmifl ve Osmanl› co¤rafyas›nda flehnâmecilik (flahnâmehânî - flahnâmegûyî) müessesesinin do¤uflunda etkili olmufltur. Farsça tarih yaz›c›l›¤› ‹lhanl› devletinin y›k›l›fl›na rastlayan dönemde geçirdi¤i k›sa bir duraklaman›n ard›ndan Timurlular döneminde yeniden ciddi bir canlanma yaflam›flt›r. Tarihte ancak çok az hükümdara nasip olabilecek askerî baflar›lar elde eden Emir Timur (öl. 1405)’un, zaferlerinin ve fetihlerinin unutulmas›n› istememesi bunda bafll›ca temel âmil gibi gözükmektedir. Nizâmu’d-dîn-i fiâmî’nin böyle bir endifle ile devrin tarihini yazmakla görevlendirildi¤i bilinmektedir. Bu müellif taraf›ndan bafllat›lan gelenek, fiemsu’l-husn (Târîh-nâme) isimli eserin müellifi Tâcu’ddîn-i Selmânî (öl. 1414 y›l›ndan sonra) ve Zafer-nâme isimli eserini 1427-28 y›l›nda ‹brâhîm Sultan (öl. 1435) ad›na kaleme alan fierefu’d-dîn ‘Alî-yi Yezdî (öl. 1454) taraf›ndan devam ettirilmifltir. Timurlu tarihçili¤i, Timur’un savafllar›na ve zaferlerine odaklanan bu eserlerin yan›nda, zaman›n›n en verimli tarihçisi olan Hâfiz-i Ebrû (öl. 1430)’nun flahs›nda daha genel bir çizgiye oturmufltur. Tarihçi olarak umumiyetle Bel’amî ve Reflîdu’d-dîn’in izinden giden müellif, özellikle Câmi’u’t-tevârîh’in sona erdi¤i 1304 y›l› ile Timur’un ortaya ç›k›fl› aras›nda kalan karanl›k dönemi baflar›l› bir flekilde ifllemeyi baflarm›flt›r. Yine müellif, 1427 y›l›nda fiâhruh (1409-1447) ad›na kaleme ald›¤› Zafer-nâme ile 1427 y›l›nda Baysungur (öl. 1434) ad›na kaleme ald›¤› Mecma’u’t-tevârîh’te, “tarih” kavram›n› ayr›nt›l› bir flekilde ele alarak tarih okuman›n faydalar›n› aç›klam›flt›r Hâfiz-i Ebrû taraf›ndan benimsenen usûl daha sonra ‘Abdu’r-Rezzâk es-Semerkandî (öl. 1482) taraf›ndan da devam ettirilmifltir. ‹slâm dünyas›n›n mufassal bir tarihini yazma arzusu Timurlu hâkimiyetinin sonlar›na do¤ru Mîrhând (öl. 1498)’›n flahs›nda bir kez daha canlanm›flt›r. Bu müellif taraf›ndan uzun bir çal›flmadan sonra kaleme al›nan Ravzatu’s-safâ, baz›lar› günümüze ulaflmayan eserlerden yap›lan genifl aktarmalar› ihtiva etmektedir. Mîrhând’›n torunu olan Hândemîr (öl. 1535-36), ‹ran tarih yaz›c›l›¤›n›n son büyük temsilcilerindendir. Müellif, Tâc (telif tarihi: 1498) ve Hulâsatu’l-ahbâr (telif: 1499-1500) isimli daha mütevazi eserlerinden sonra, mufassal bir ‹slâm tarihi olan Habîbu’s-siyer (telif: 1521)’i kaleme alm›flt›r. Çok yönlü bir tarihçi olan müellif, Humâyûn-nâme ve Destûru’l-vüzerâ’ isimli iki eser daha kaleme alm›flt›r.

115

116

Tarih Metodu

Timurlular’dan sonra ‹ran co¤rafyas›na hâkim olan hanedanlardan ne Karakoyunlular ve ne de Akkoyunlular büyük bir tarihçi ç›karabilmifllerdir. Bu dönemde Ebû Bekr-i Tihrânî taraf›ndan muhtemelen 1473-74 y›l›nda kaleme al›nan Kitâb-i Diyârbekriyye ve Fazlullâh b. Rûzbihân el-Huncî el-‹sfahânî (öl. 1521) taraf›ndan muhtemelen 1490 y›l›nda kaleme al›nan ‘Âlem-ârâ-yi Emînî gibi eserler, her ne kadar araflt›rmalar için karanl›k bir dönemin s›ra d›fl› kaynaklar› olarak büyük önem tafl›salar da, ‹lhanl› ve Timurlu dönemi tarihçili¤i ile mukayese edilebilecek özelliklere sahip de¤ildir.

Osmanl›lar’dan Önce Anadolu’da Tarih Yaz›c›l›¤› XI. yüzy›l›n ikinci yar›s›nda gerçekleflen Selçuklu fetihleri ve ayn› yüzy›l›n son çeyre¤inde Türkiye Selçuklu devletinin kuruluflu, Anadolu’yu k›sa sürede ‹slâm kültür muhitine dâhil etmifltir. XII. yüzy›l bafllar›nda Anadolu’da ilk yaz›l› kültür faaliyetlerinin bafllad›¤› ve ayn› yüzy›l›n ortalar›nda Tokat ve Niksar gibi Orta Anadolu flehirlerinde ilk medreselerin kuruldu¤u görülmektedir. XIII. yüzy›l›n bafllar›ndan itibaren yaz›l› kültür faaliyetlerinin iyice h›z kazanmas›yla birlikte telif ve tercüme eserlerin say›s› da ço¤alm›flt›r. Bu geliflmeye paralel olarak Anadolu’da tarih ile ilgili ilk eserlerin XIII. yüzy›l›n bafllar›ndan itibaren kaleme al›nmaya baflland›¤› görülmektedir. ‹ran co¤rafyas›nda kaleme al›nd›¤› hâlde Selçuklu hanedan›n›n ‹ran kolu sona erdi¤i için eserini 1207 y›l›nda Sultan I. G›yâseddîn Keyhüsrev (1192-1196, 12051211)’e takdim etmek zorunda kalan er-Râvendî’nin Râhatu’s-sudûr ve âyetu’s-surûr isimli eserini bir kenara b›rakacak olursak, ‹slâm tarih yaz›c›l›¤›n›n Anadolu co¤rafyas›ndaki ilk örne¤i Kad› Burhânu’d-dîn Ebû Nasr b. Mes’ûd-i Ânevî (öl. 1211 y›l›ndan sonra) taraf›ndan 1166-1211 y›llar› aras›nda manzûm olarak kaleme al›nan Enîsu’l-kulûb isimli Farsça eserdir. Aslen Anili olan müellif 1166-67 y›l›nda dinî ilimler tahsil etmek üzere Tebrîz’e gitmifl ve eserini burada yazmaya bafllam›flt›r. XIII. yüzy›l bafllar›nda bir müddet Malatya’da kad›l›k yapt›¤› anlafl›lan müellif, 1210 y›l›nda Konya’ya gelmifl ve eserini 1211 y›l›nda tamamlayarak Selçuklu sultan› I. ‹zzeddîn Keykâvus (1211-1220)’a takdim etmifltir. Yaklafl›k 28.000 beyitten oluflan eser umumî bir ‹slâm tarihi mahiyetindedir. Bununla birlikte müellif eserini kaleme al›rken esas itibariyle bir vekâyinâme de¤il, dinî-ahlâkî mahiyette bir eser vücuda getirme gayesi gütmüfltür (Köprülü, 1943: 469-470). Manzum tarihlerin pek ço¤unda oldu¤u gibi, bu eserde de edebî zevkin tarih alg›s›n›n üzerine ç›kt›¤› görülmektedir. Bununla birlikte yaz›l› kaynaklar›n yetersiz kald›¤› bir dönemde kaleme al›nan eser, araflt›rmac›lar için tamamen faydas›z da de¤ildir. Müellif eserinde Selçuklular’a ayr› bir k›s›m ay›rmamakla birlikte, son Abbâsî halifelerini anlat›rken Selçuklular’dan da bahsetmifltir. Ne var ki müellifin Selçuklular hakk›nda verdi¤i bilgiler aras›nda, muhtemelen halk rivayetlerine dayanan pek çok yanl›fl bilgi bulunmaktad›r. Selçuklu devri tarih yaz›c›l›¤›n›n Anadolu co¤rafyas›ndaki ikinci önemli numunesi, Sultan I. Alâeddîn Keykubâd (1220-1237)’›n emri ile Meliku’fl-flu’arâ unvan›n› tafl›yan Emîr Bahâeddîn Ahmed b. Mahmûd K¯ani’î-yi Tûsî taraf›ndan ‹ranl› meflhûr flair Firdevsî’nin fiâh-nâme isimli eseri örnek al›narak haz›rlanan manzum Selçuknâme’dir. Günümüze ulaflmayan bu eser hakk›ndaki bütün bildiklerimiz, müellifin Kelîle ve Dinme isimli eserinde verdi¤i k›sa malûmata dayanmaktad›r. Buna göre, Mo¤ol istilâs› esnas›nda Horâsân’da bulunan müellif, evvelâ Hindistan, ard›ndan da Aden, Medîne ve Ba¤dat’a yolculuk ettikten sonra Anadolu’ya gelmifltir. Fakir ve periflan bir haldeyken Sultan I. Alâeddîn Keykubâd’› methetmifl ve bu sayede

6. Ünite - Ortaça¤ Tarihinin Kaynaklar›

hadsiz mal ve mülke sahip olmufltur. Müellif 300.000 beyitten meydana gelen ve 30 cilt tutan eserini yaklafl›k 40 y›lda haz›rlam›flt›r. Devasa hacmine ra¤men, t›pk› türünün edebî-hamasî özellikler tafl›yan di¤er manzum örneklerinde oldu¤u gibi, bu eserde de tarihçili¤in ikinci planda kald›¤› anlafl›lmaktad›r. Günümüze ulaflmayan bu eserden ‹bn Bîbî taraf›ndan genifl ölçüde istifade edildi¤i anlafl›lmaktad›r. Hâce Dehhânî taraf›ndan III. Alâeddîn Keykubâd (1298-1302) devrinde fiâhnâme tarz›nda kaleme al›nan ve 20.000 beyitten oluflan Farsça Selçuk-nâme Anadolu co¤rafyas›nda manzum tarih yaz›m gelene¤inin XIII. yüzy›l›n sonlar›nda devam etti¤ini göstermektedir. Selçuklu hanedan›n›n tarihini konu alan bu eser de t›pk› K¯ani’î-yi Tûsî’nin Selçuk-nâme’si gibi günümüze ulaflmam›flt›r. Ayn› gelene¤in Karaman o¤ullar› zaman›nda da devam ettirildi¤i ve Alâeddîn Bey (1361-1398)’in emriyle Yârcânî taraf›ndan Farsça bir Karaman o¤ullar› tarihi kaleme al›nd›¤› bilinmektedir. Günümüze ulaflmayan bu eser ancak XVI. yüzy›l müellifi fiikârî’nin yapt›¤› al›nt›lardan tan›nmaktad›r. XIV. yüzy›l ortalar›nda Hâce Selmân taraf›ndan muhtemelen Türkçe olarak kaleme al›nan ve Ayd›no¤lu Umur Bey (1334-1348)’in gazalar›ndan bahseden manzum vekâyinâme de ayn› gelenek içerisinde mütalaa edilmelidir. Ad›na Enverî’nin kaynaklar› aras›nda rastlad›¤›m›z bu eser de maalesef zaman›m›za ulaflmam›flt›r. Her ne kadar ele ald›klar› konular farkl› da olsa, yukar›da zikredilen eserler XIII. ve XIV. yüzy›llarda Anadolu’da manzum bir Farsça tarih yaz›m gelene¤inin varl›¤›na iflaret etmektedir. Do¤rudan ya da dolayl› olarak fiâh-nâme’nin etkisinde kaleme al›nd›¤› anlafl›lan bu eserlerde as›l gayenin okuyucunun tarih merak›na edebî, fliirsel ve hamasî bir zevkle cevap vermek oldu¤u anlafl›lmaktad›r. ‹lk numunelerinin kaybolmufl olmas›na ra¤men, söz konusu gelene¤in kökenlerinin ‹ran co¤rafyas›nda ve Büyük Selçuklu saray› ile iliflkili çevrelerde aranmas› gerekti¤ine flüphe yoktur. Anadolu’da XIII. yüzy›l›n son çeyre¤inden itibaren, yukar›da genel çerçevesini çizdi¤imiz türün tamamen d›fl›nda, ikinci bir tarih yaz›m gelene¤inin ortaya ç›kt›¤› görülmektedir. Söz konusu gelene¤in günümüze ulaflan ilk numunesi ‹bn Bîbî lakab›yla tan›nan Nâs›ru’d-dîn Huseyin b. Muhammed b. ‘Alî el-Ca’ferî er-Rugadî (öl. 1285 y›l›ndan sonra) taraf›ndan kaleme al›nan el-Evâmiru’l-’alâ’iyye fî’l-umûri’l’alâ’iyye isimli eserdir. Müellif aslen Mo¤ol istilâs›ndan dolay› Horâsân’dan Anadolu’ya muhaceret ederek Selçuklu devleti hizmetine giren bir aileye mensuptur. Annesi Bîbî Hatun Selçuklu saray›nda müneccimlik vazifesini yürütürken, babas› Mecdeddîn Muhammed de uzun y›llar firâfl-hâne-yi hâss müflrifli¤i, tercümanl›k ve elçilik görevlerinde bulunmufltur. Babas› Mecdeddîn’in 1272 y›l›ndaki vefat›ndan sonra dâru’l-inflâ-yi saltanat (veya dîvân-i tugra) reisli¤i görevine getirilen müellif, eserini ‹lhanl› devri tarihçi ve bürokrat› Alâ’u’d-dîn Atâ-Melik el-Cuveynî (öl. 1283)’nin iste¤i üzerine kaleme alm›flt›r. ‹bn Bîbî, hâmisinden her ne kadar Selçuklu devletinin, Anadolu’nun fethinden kendi zaman›na kadar gelen bir tarihini yazma vazifesini alm›flsa da, eski dönemlerle ilgili yeterli bilgi bulamad›¤› için, eserine ancak II. K›l›ç Arslan (1155-1192) döneminin sonlar›ndan bafllam›flt›r. Dolay›s›yla eser 1192-1280 y›llar› aras›ndaki yaklafl›k 90 y›ll›k dönemi ihtiva etmektedir. Bununla birlikte eserin as›l önemli k›sm›n›, müellifin ailesi ile birlikte Selçuklu devleti hizmetine girdi¤i ve hadiselerin bizzat görgü flahidi oldu¤u 1232 y›l› sonras›na ait bölümü teflkil etmektedir. Müellif eserinin ilk k›s›mlar›nda I. G›yâseddîn Keyhüsrev, I. ‹zzeddîn Keykâvus ve I. Alâeddîn Keykubâd devirleri için K¯ani’î-yi Tûsî’nin yukar›da zikri geçen manzum Selçuk-nâme’sini, sonraki k›s›mlar› için ise kendi flahsî gözlemleri ile babas›ndan

117

118

Tarih Metodu

ve çevresinden duydu¤u bilgileri kullanm›flt›r. Bu durum eserin esas itibariyle bir kronik veya pragmatik manada yaz›lm›fl bir tarih kitab›ndan çok, bir hat›rat özelli¤i tafl›mas›na sebep olmufltur. Oldukça a¤›r bir üslûbun kulland›¤› eserde, bir k›sm› bizzat müellifin kendisine ait olmak üzere, çok say›da Farsça ve Arapça fliir nakledilmifltir. Müellif kendisine her ne kadar hâmisinin Târîh-i cihân-guflâ isimli eserini örnek alm›flsa da, ne üslûp, ne muhteva ne de tarihçilik olarak bu esere ulaflabilmifltir. Bununla birlikte eser, özellikle XIII. yüzy›l›n ilk yar›s› için ihtiva etti¤i zengin malzeme ile Selçuklu tarihi araflt›rmalar›nda büyük bir öneme sahiptir. Bu öneme ra¤men, eserin araflt›rmac›lar taraf›ndan dikkatli kullan›lmas›n› gerektiren pek çok husus mevcuttur. Müellif umumiyetle zikretti¤i hadiselerin tarihlerini vermedi¤i gibi, zaman zaman kronolojik s›raya riayet etmedi¤i için, modern araflt›rmac›lar›n yan›lmalar›na sebep olmufltur. Bunun yan› s›ra müellif, ailesinin ve kendisinin ikbâlini borçlu oldu¤u Selçuklu hanedan›na karfl› eserinde daima flükran hisleri içerisinde olmufltur. Eserin dikkatli kullan›lmas›n› gerektiren bir baflka husus da, müellifin bilhassa uçlarda devlet otoritesine karfl› gelerek isyan eden Türkmenler ile zaman zaman büyük flehirlerde kar›fl›kl›klar ç›karan fityân ve runûd gibi zümrelere karfl› önyarg›l› tutumudur. Müellif özellikle Mo¤ol zulmüne baflkald›ran Türkmenler’i, kar›fl›kl›klara sebep olmalar› nedeniyle fliddetle tenkit etmifltir. El-Evâmiru’l-’alâ’iyye’nin daha ‹bn Bîbî’nin sa¤l›¤›nda 1284-1285 y›llar› aras›nda bilinmeyen biri taraf›ndan yap›lan Farsça bir hülâsas› (muhtasar) bulunmaktad›r. Oldukça dikkatli bir flekilde yap›lan ve baz› faydal› ilaveleri de ihtiva eden bu hülâsada, süslü üslûp ay›klan›rken tarihî malzeme baflar›l› bir flekilde korunmufltur. Bu metin XV. yüzy›l müelliflerinden Yaz›c›-zâde Alî taraf›ndan Türkçe’ye tercüme edilmifltir. Mütercim 1423-24 y›l›nda tamamlad›¤› tercümesine Râvendî’nin Râhatu’s-sudûr’u, Reflîdu’d-dîn’in Câmi’u’t-tevârîh’i ve O¤uz-nâme’den ald›¤› baz› k›s›mlar› ilâve etmifltir. Kerîmu’d-dîn Mahmûd b. Muhammed-i Aksarayî (öl. 1333) taraf›ndan kaleme al›nan Musâmeretu’l-ahbâr ve musâyeretu’l-ahyâr Anadolu’da Selçuklu devri tarih yaz›c›l›¤›n›n en dikkate de¤er eserlerinden birisidir. Aslen Aksarayl› oldu¤u anlafl›lan müellif uzun süre ‹lhanl›lar’›n Anadolu nâibi Mücîreddîn Emîrflâh (öl. 1301)’›n hizmetinde bulunmufl ve dîvân kâtibi (mulâzim-i dîvân) olarak görev yapm›flt›r. Takriben 1301 y›l›nda Gazan Han (1295-1304) taraf›ndan Anadolu’daki vak›flar›n nâz›rl›¤›na tayin edilen müellif eserini 1323 y›l›nda tamamlayarak ‹lhanl› devletinin Anadolu valisi Emîr Timurtafl b. Çoban’a takdim etmifltir. Dört k›s›m (asl)’dan oluflan eserin birinci k›sm› ‹slâm dünyas›nda kullan›lan takvimleri, ikinci k›sm› Hz. Peygamber’den Ba¤dat’›n Mo¤ollar taraf›ndan ele geçirilmesine kadar muhtasar bir ‹slâm tarihini, üçüncü k›sm› Büyük Selçuklu ve Anadolu’nun fethinden II. G›yâseddîn Keyhüsrev (1237-1246)’in vefat›na kadar Türkiye Selçuklu tarihini, dördüncü k›sm› ise XIII. yüzy›l ortalar›ndan 1323 y›l›na kadar Anadolu’da vuku bulan hadiseleri ihtiva etmektedir. Müellif, hacim olarak eserin yaklafl›k yüzde seksenini teflkil eden dördüncü k›s›mda bilhassa flahsî gözlemlerine dayanarak Anadolu’daki ‹lhanl› hâkimiyeti hakk›nda son derece önemli bilgiler vermifltir. Eserinden anlafl›ld›¤› kadar›yla iyi bir tahsil gördü¤ü muhakkak olan müellif, ömrünün 1276-1323 y›llar› aras›n› kapsayan yaklafl›k yar›m as›rl›k bölümünü, bir mâliye bürokrat› olarak Selçuklu ve ‹lhanl› devletlerinin hizmetinde geçirmifl ve Anadolu’da Selçuklu hâkimiyetinin son bulmas›na sebep olan pek çok hadiseye bizzat tan›kl›k etmifltir. Aksarayî, her ne kadar eserine ‹slâm tarihini ekleyerek umumî bir tarih yazmaya teflebbüs etmifl olsa da, bir “tarihçi” olmaktan ziyade, bizzat kendisinin de belirtti¤i gibi, “dîvân görevlisi iken gördüklerini anlatan”, “her türlü s›rr› aç›klayan” ve

6. Ünite - Ortaça¤ Tarihinin Kaynaklar›

“bafl›ndan geçenleri nakleden” bir hat›rat müellifi durumundad›r. Kendisinden önceki dönemler için verdi¤i bilgiler, derin mütalaalara de¤il, ‹bn ‘Abd Rabbihi, Ebû Bekr es-Sûlî ve Kad› Beyzavî gibi birkaç müellife dayanmaktad›r. Bununla birlikte müellifin, eserinin Büyük Selçuklular ve Anadolu’nun fethi ile ilgili k›sm›nda, muhtemelen günümüze ulaflmayan Selçuk-nâmelerden birini kulland›¤› anlafl›lmaktad›r. Eserinin ilk üç k›sm›n› oldukça sade bir üslûpta kaleme alan müellif, dördüncü k›s›mdan itibaren ça¤dafllar›n›n izinden giderek edebî tarihçili¤e yönelmifltir. Onun bu k›s›mda zaman zaman anlat›m bütünlü¤ünü bozan gereksiz uzatmalara gitmesinin ve kimi zaman b›kk›nl›k yaratan laf kalabal›¤›n› manaya tercih etmesinin bir sebebi de edebî kabiliyetlerini ve flairli¤ini okuyucuya gösterme arzusudur. Müellif eserinin dördüncü k›sm›nda kulland›¤› kaynaklar› zikretmemifltir. Özellikle ça¤dafl› olan ‹bn Bîbî’den hiç bahsetmemifl olmas› ve eserinden habersiz gözükmesi oldukça dikkat çekicidir. Musâmeretu’l-ahbâr özellikle el-Evâmiru’l-’alâ’iyye’de verilen bilgilerin kontrolü için son derece önemlidir. Eser özellikle ‹bn Bîbî’nin eserinin son buldu¤u 1280 y›l›ndan 1323 y›l›na kadar vuku bulan hadiseler için en önemli ça¤dafl yerli kaynak durumundad›r. Yaflad›klar› co¤rafya, içinden ç›kt›klar› toplum, kulland›klar› dil, tercih ettikleri üslûp, yapt›klar› ifl ve mensup olduklar› sosyal, ekonomik, dinî, mezhebî ve kültürel zümre, ‹bn Bîbî ve Aksarayî’yi bir tarihçi olarak hadiseleri alg›lamada birbirine yak›nlaflt›rm›flt›r. Ancak pek çok ortak noktaya ra¤men, bu iki tarihçi birbirinin devam› olan iki farkl› nesli temsil etmektedirler. Bu durum iki müellif aras›nda derin bir k›r›lma yaratarak, hadiseleri daima Selçuklular’›n nokta-i nazar›ndan ele alan ‹bn Bîbî’ye göre, Aksarayî’nin bak›fl aç›s›n›n daha çok ‹lhanl›lar’a odaklanmas›na sebep olmufltur. Bilinmeyen bir müellif taraf›ndan Farsça olarak kaleme al›nan ve anonim Selçûk-nâme ad›yla tan›nan eser, Selçuklular’›n bafllang›çtan Ekim 1363 tarihine kadar olan k›sa bir tarihini ihtiva etmektedir. Eserin meçhul müellifi hakk›nda elimizde hiçbir bilgi yoktur. Eserde Büyük Selçuklular, son Hârezmflâh hükümdarlar› ve ilk Türkiye Selçuklu sultanlar›ndan k›saca bahsedildikten sonra, II. G›yâseddîn Keyhüsrev devrinden itibaren hadiseler daha ayr›nt›l› olarak anlat›lm›flt›r. Özellikle Geyhatu’nun Anadolu umumî vâlili¤i ve tahta ç›kmas›ndan sonra Anadolu’ya yapt›¤› seferin bütün ayr›nt›lar›yla anlat›lm›fl olmas›, eserin meçhul müellifinin XIII. yüzy›l›n ikinci yar›s›nda yaflam›fl olabilece¤ini düflündürtmektedir. As›l metin 1297 y›l›nda aniden kesintiye u¤ramakta ve eser bundan sonra adeta tarihî bir takvim fleklinde 1363 y›l›na kadar gelmektedir. Esere muhtemelen sonradan baflka biri taraf›ndan eklenen ve yazmada yaklafl›k iki sayfa tutan bu k›sa takvim, üslûp ve tarz olarak as›l metinden bariz bir flekilde ayr›lmaktad›r. Eserini bozuk bir Farsça ile kaleme alan ve hangi kaynaklardan istifade etti¤ini zikretmeyen meçhul müellifin, ‹bn Bîbî, Aksarayî ve Kad› Ahmed-i Nikîdî gibi ça¤dafl kaynaklar› kulland›¤›na dair elimizde herhangi bir ipucu bulunmamaktad›r. Esasen eser, umumî tarih alg›s› itibariyle de yukar›da zikredilen kaynaklar›n çok gerisindedir. Derin bir tarih anlay›fl›ndan yoksun oldu¤u anlafl›lan müellif, eserini Farsça tarih yaz›c›l›¤›n›n olgunluk döneminde kaleme alm›fl olmas›na ra¤men, hadiselerin anlat›m›nda anekdot, hikâye ve rivayetler ile sathî kronolojik mülahazalar›n ötesine geçememifltir. Yine eserde, hiçbir Selçuklu kayna¤›nda yer almayan çok say›da hatal› ve yanl›fl bilgiye rastlanmaktad›r. Sultan Melikflâh’›n Konstantiniyye (‹stanbul) seferi, Sultan Hârezmflâh Muhammed’in 1218 y›l›nda denize at›larak bo¤ulmas›, Cengiz Han’›n Celâleddîn Hârezmflâh’a yenilerek ona haraç vermeyi kabul etmesi, I. Alâeddîn Keykubâd’›n Hülâgü’nün o¤ullar› Melütey ve Mengü-timur’u yenerek derilerini

119

120

Tarih Metodu

yüzdürmesi, eserdeki fahifl hatalardan sadece bir kaç›d›r. Bu durum muhtemelen müellifin, eserini kaleme al›rken, yaz›l› kaynaklar›n yan›nda halk rivayetlerine de müracaat etmesinden kaynaklanm›fl olmal›d›r. Bütün bu olumsuzluklara ra¤men, eser bilhassa ‹bn Bîbî ve Aksarayî’nin suskun kald›¤› baz› konularda, yer yer k›sa ama önemli bilgiler ihtiva etmektedir. Kad› Ahmed-i Nikîdî (öl. 1333 y›l›ndan sonra)’nin el-Veledu’fl-flefîk ve’l-hâfidu’lhalîk ad›n› tafl›yan eseri, içerisinde tarihî, sosyal ve dinî mevzular›n yer ald›¤› bir ansiklopedi niteli¤indedir. Takriben 1203 y›l› civar›nda Hoten’den Anadolu’ya göç ederek Selçuklu sultanlar›n›n hizmetine giren bir aileye mensup olan müellif 1286 y›l›nda do¤mufltur. Evvela Kayseri dâru’l-k¯azas›nda divitdârl›k ve hizmetgüzârl›k vazifesinde bulunan müellif daha sonra Ni¤de dâru’l-k¯azas›nda kad›l›k yapm›flt›r. Müellif, ‹lhanl› hükümdar› Ebû Sa’îd Han (1317-1335)’a ithâf etti¤i eserini 25 A¤ustos 1333 tarihinde Ni¤de (Nikîde)’de tamamlam›flt›r. Eser befl bölümden oluflmaktad›r: 1. Peygamberler Tarihi ve Acem Melikleri, 2. ‹slâm Tarihi, 3. Fizikî ve Felekî Co¤rafya ile K›yâmet ve Âhiret Ahvâli, 4. Sîre, fiemâil, Ahlâk ve Fazilet-i Nebî, 5. Kelâm. Bu özellikleri ile eser, bir tarih kitab›ndan çok, ‹slâm dünyas›nda benzerine çok az rastlanan bir tür ansiklopedi durumundad›r. Eserin Türkiye Selçuklular›’na ait k›sm›, Büyük Selçuklular ile ilgili k›sm›na göre daha hülâsa ve Selçuklular’›n hizmetinde bulunan köklü bir aileye mensup bir müelliften beklenmeyecek kadar da zay›ft›r. Bu durumu, müellifin ihtiyaç duydu¤u bilgilere ulaflamam›fl olmas›ndan ziyade, bilinçli bir tercih olarak de¤erlendirmek daha yerinde olacakt›r. Bu tercihin sebebi belki de müellifin Selçuklu tarihini Selçuk-nâme isimli müstakil bir kitapta ele alm›fl olmas›ndan kaynaklanmaktad›r. Emîr fiemseddîn Dündâr Beg b. Hamza-yi Nikîdî ad›na kaleme al›nd›¤› anlafl›lan bu eser maalesef günümüze ulaflmam›flt›r. Müellifin dedelerine olan ba¤l›l›¤›, onun, dedelerinin hâmisi olan Selçuklu hanedan›ndan her f›rsatta övgü ve sayg› ile bahsetmesine sebep olmufltur. Müellif, ‹bn Bîbî’nin eserinden habersiz gözükse de, Aksarayî’nin eserinden istifade etme imkân› bulmufltur. Eser her ne kadar tarih alg›s› olarak zay›fsa da, bilhassa ‹lhanl› devletinin sonlar›na do¤ru Anadolu’nun dinî, sosyal ve kültürel durumuna dair verdi¤i bilgiler aç›s›ndan önemlidir. Müellif kurdu¤u uzun cümleler, kulland›¤› cinasl› ve seci’li ifadeler, âyetler, hadisler ve darb-› meseller ile eserinde nispeten a¤›r bir nesir kullanm›flt›r. ‹nceledi¤imiz dönemden biraz daha geç bir tarihte yaz›lm›fl olmas›na ra¤men, söz konusu gelene¤in do¤al bir uzant›s› olmas›ndan dolay›, Azîz b. Erdeflîr-i Esterâbâdî (öl. 1398 y›l›ndan sonra) taraf›ndan Farsça olarak kaleme al›nan Bezm u rezm isimli eserden de burada k›saca bahsetmek gerekecektir. Bafllang›çta Celâyirler hizmetindeyken Timur istilâs› yüzünden Sivas’a gelerek Kad› Burhânu’ddîn Ahmed’in hizmetine giren müellif, eserini bu hükümdar›n iste¤i üzerine kaleme alm›flt›r. Müellifin, eserini Arapça kaleme almak istedi¤i hâlde, bu dönemde Farsça’n›n Anadolu’da daha yayg›n bir kullan›m alan› bulmas›ndan dolay› bu dili tercih etti¤ini vurgulam›fl olmas› özellikle dikkate de¤erdir. Gerek Farsça gerekse Arapça’ya oldukça vak›f oldu¤u anlafl›lan müellif eserinde son derece a¤›r ve süslü bir üslûp kullanm›flt›r. Müellif, sadece birinci cildi günümüze ulaflan eserinde, gördüklerine ve duyduklar›na dayanarak Kad› Burhânu’d-dîn ve devleti hakk›nda oldukça mufassal bilgiler vermifltir. Eser bu özelli¤i ile Orta Anadolu’nun XIV. yüzy›l›n ikinci yar›s›ndaki tarihine ›fl›k tutan en önemli kaynak durumundad›r. Bununla birlikte eserin tarihçilik olarak tetkiki, müellifin, mahallî bir hâkimin biyografisini mutantan bir üslûp ile kay›t alt›na alma gayretinin ötesine geçemedi¤ini göstermektedir.

121

6. Ünite - Ortaça¤ Tarihinin Kaynaklar›

Anadolu’da Selçuklu devri tarih yaz›c›l›¤›n› incelerken, dil, muhteva ve tarihçilik olarak yukar›daki eserlerden bariz çizgilerle ayr›lan iki eserden daha bahsetmek gerekecektir. Bu eserlerden ilki ‹bnu’l-Ezrak el-Fârikî (öl. 1181 y›l›ndan sonra) taraf›ndan Arapça olarak kaleme al›nan Târîhu Meyyâfârikîn’dir. ‹kinci eser ise et-Tabîb Ebî Hafs ‘Omer b. el-H›z›r b. Alm›fl b. Durmufl ed-Duneysirî et-Turkî (öl. 1242?) taraf›ndan Arapça olarak kaleme al›nan ve Duneysir (bugünkü K›z›ltepe)’e mensûp âlim, flâir ve ediplerin biyografilerini ihtiva eden Târîhu Duneysir’dir. Selçuklular zaman›nda Anadolu’da eser veren ilk tarihçi kimdir?

SIRA S‹ZDE

CO⁄RAFÎ ESERLER VE SEYAHATNÂMELER

6

Ü fi Ü N E L ‹ M Ortaça¤ tarihi araflt›rmalar›n›n önemli bir kaynak grubunu da Dco¤rafî eserler oluflturmaktad›r. Söz konusu eserler umumiyetle ‹slâm ülkeleri ve ülkeler ile yak›n teO R U kültürü ve masta bulunan memleketlerin fizikî ve beflerî co¤rafyas›, dili,S tarihi, ekonomisi hakk›nda yer yer son derece önemli bilgiler ihtiva etmektedirler. Co¤rafî eserler, özellikle de¤erli madenler, ticaret, el sanatlar›, ziraat, nüfus, etnik, diD‹KKAT nî ve mezhebî yap› gibi di¤er kaynak türlerinin genellikle suskun kald›¤› konularda, araflt›rmac›lara son derece de¤erli bilgiler sunabilmektedir. SIRA S‹ZDE ‹slâm dünyas›nda X. yüzy›ldan itibaren bu türe giren pek çok eser kaleme al›nd›¤› görülmektedir. Söz konusu önde gelen eserleri aras›nda ‹bn Hurdâdbih’in elMesâlik ve’l-memâlik, Ya’kûbî’nin Kitâbu’l-buldân, ‹bn Rusteh’in el-Alâku’n-nefîAMAÇLARIMIZ se, ‹bn Fakîh’in Muhtasaru kitâbi’l-buldân, ‹brâhîm b. Muhammed el-‹stahrî’nin Mesâliku’l-memâlik, Muhammed b. Ahmed el-Makdisî’nin Ahsenu’t-tekâsim fî K ‹ T bir A P müellife ait ma’rifeti’l-ekâlim, ‹bn Havkal’›n Kitâbu sûreti’l-’arz, bilinmeyen Hudûdu’l-’âlem, ‹bnu’l-Belhî’nin Fârs-nâme, el-‹drisî’nin Nuzhetu’l-mufltâk fî ihtirâki’l-âfâk, ‹bn Sa’îd el-Magribî’nin Kitâbu basti’l-’arz fî’t-tûl ve’l-’arz, Zekeriyâ elT E L E V ‹ Z Ebu’l-Fidâ’n›n YON Kazvînî’nin Asâru’l-bilâd, Hamdullâh Mustevfî’nin Nuzhetu’l-kulûb, Takvîmu’l-buldân ve ‹bn Fazlullâh el-Omerî’nin Mesâliku’l-ebsâr fî memâliki’l-emsâr isimli eserlerini saymak mümkündür. Co¤rafî eserlerin yan› s›ra, seyyahlar›n seyahat ettikleri yerlerle ilgili gözlemle‹NTERNET rini ihtiva eden seyahatnâmeler de Ortaça¤ tarihi araflt›rmalar› için son derece de¤erli bilgiler ihtiva etmektedir. Bafll›ca seyahatnâme müellifleri aras›nda ‹bn Fadlân, Nâsir-i Husrev, Ebû Hâmid Muhammed el-G›rnâtî, Takiyyu’d-dîn Ebu’l-Hasan ‘Alî el-Herevî, ‹bn Cubeyr ve ‹bn Battûta gibi seyyahlar› saymak mümkündür. Bu bilgiler Tudelal› Benjamin, Simon de Saint-Quentin, Marco Polo, Plano Carpini, Wilhelm von Rubruk ve Clavijo, Johannes Schiltberger gibi bat›l› seyyahlar›n verdi¤i malûmat ile daha da zenginleflmektedir. ‹slâm co¤rafyac›lar› ve seyyahlar taraf›ndan verilen bilgiler Paul Schwarz, V. V. Barthold ve G. Le Strange gibi araflt›rmac›lar taraf›ndan incelenmifltir: P. Schwarz, ‹ran im Mittelalter, ed. F. Sezgin, I-V, Frankfurt 1993; V. V. Barthold, Tezkire-yi cogrâfiyâ-yi târîhî-yi ‹rân, (Farsça terc. Hamza Serdâdver), Tahran 1372/1993; G. L. Strange, The Lands of the Eastern Caliphate, ed. F. Sezgin, Frankfurt 1993. Yine ‹slâm co¤rafyac›lar›n›n Türkler ve Türk ülkeleri hakk›nda verdi¤i malûmat Ramazan fieflen teref›ndan toplanm›flt›r: ‹slâm Co¤rafyac›lar›na Göre Türkler ve Türk Ülkeleri, Ankara 1998. Orta ve Bat› Asya ile ilgili co¤rafya kitaplar› ve seyahatnâme metinleri F. Bretschneider taraf›ndan toplanarak iki ciltlik bir külliyatta tahlil edilmifltir: Mediaeval Researches from Eastern Asiatic Sources, I-II, London 1910.

N N

SIRA S‹ZDE

D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

‹NTERNET

122

SIRA S‹ZDE

D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

‹NTERNET

Tarih Metodu

7

Co¤rafî eserler di¤er kaynak türlerinin genellikle suskun kald›¤› hangi konularda bilgi veSIRA S‹ZDE rerek Ortaça¤ tarihi araflt›rmalar›nda önemli bir bofllu¤u doldurmaktad›r? ÜNEL‹M DEVLETD Ü fiTEfiK‹LÂTI, S‹YASET, AHLÂK VE ‹DARE ‹LE ‹LG‹L‹ KAYNAKLAR

Ortaça¤ müellifleri S O R U taraf›ndan siyaset, ahlâk, edebiyat, dinî ilimler ve tasavvuf ile ilgili kaleme al›nan baz› eserler de, özellikle devlet teflkilat›, sosyal, ekonomik, dinî, edebî ve kültürel hayat ile ilgili önemli bilgiler ihtiva etmektedir. Söz konusu kayD‹KKAT nak türleri aras›nda siyaset ve ahlâk ile ilgili eserler, bilhassa devlet teflkilât›, hâkimiyet anlay›fl› ve siyasal düflünce tarihi ile ilgili dikkate de¤er bilgiler ihtiva etmekSIRA S‹ZDE lakab›yla tan›nan Hasan b. ‘Alî b. ‹shak et-Tûsî (öl. 1092) tatedir. Nizâmu’l-Mulk raf›ndan kaleme al›nan Siyâset-nâme (ya da Siyeru’l-mulk) bu türün en önemli eserlerinden biridir: Nizâmu’l-Mulk, Siyeru’l-mulk yâ Siyâsetnâme, I, (Neflreden: AMAÇLARIMIZ M. A. Köymen), Ankara 1976. Eser ayn› yazar taraf›ndan Türkçe’ye Siyâsetnâme ad› ile tercüme edilmifltir. Yine Ortaça¤ ‹slâm devletlerinde siyaset, idare ve ahlâk geleneklerini K ‹en T iyi A P aksettiren eserler aras›nda; Ebû Nasr Fârâbî’nin es-Siyâsetu’lmedeniyye ve el-Medînetu’l-fâzila, Mâverdî’nin Ahkâmu’s-sultâniyye, Keykâvûs b. ‹skender’in Kâbûs-nâme, Yûsuf Hâc Hâcib’in Kutadgu Bilig, Gazzâlî’nin Nasihatu’l-mulûk,T EMuhammed b. Turtuflî’nin Sirâcu’l-mulûk, Alî b. Ebû Hafs el-IsfahâLEV‹ZYON nî’nin Tuhfetu’l-mulûk, Nâsiru’d-dîn-i Tûsî’nin Ahlâk-i Nâsir’sini saymak mümkündür. Bilinmeyen bir müellif taraf›ndan kaleme al›nan Tuhfe (der-ahlâk u siyâset), Muhammed b. Mahmûd Hatîb’in Fustâtu’l-’adâle fî kavâ’idi’s-saltana ve ‹bn Hal‹ N T E R N E T isimli eserleri de bu gruba dahil edilebilir. dûn’un Mukaddime Ortaça¤ devletlerinde vezirlik makam›nda bulunan kimselerin biyografilerini ihtiva eden pek çok eser gerek siyasî ve idarî tarih, gerekse devlet teflkilât›yla ilgili araflt›rmalara önemli ölçüde katk›da bulunabilmektedir. Bu türün bafll›ca örnekleri aras›nda Necmu’d-dîn-i Kummî’nin Târîhu’l-vuzerâ’, Nâsiru’d-dîn Munflî-yi Kirmânî’nin Nesâ’imu’l-eshâr, Seyfu’d-dîn el-’Ukaylî’nin Âsâru’l-vuzerâ’ ve Hândemîr’in Dustûru’l-vuzerâ’ isimli eserlerini saymak mümkündür. Ortaça¤ müellifleri taraf›ndan devlet görevlileri için faydal› olmas› amac›yla kaleme al›nan baz› eserlerden istifade ederek devlet teflkilât›, bürokrasi ve ordu ile ilgili önemli bilgilere ulaflmak mümkündür: Ebu’l-Kâsim Alî ‹bnu’s-Sayrafî taraf›ndan kaleme al›nan Kânûnu dîvâni’r-resâ’il ve Muhammed b. Mubarekflâh (Fahr-i Mudebbir) taraf›ndan kaleme al›nan Âdâbu’l-harb ve’fl-flecâ’at’› zikretmek mümkündür. ‹lhanl›lar ve Timurlular devrinde, özellikle resmî muhasebe usûlünü ö¤retmek için kaleme al›nan bir seri eser, di¤er kaynak türlerinde hemen hemen hiç bahsedilmeyen devlet bütçesi, resmî muhasebe, vergi çeflitleri ve merkezî bürokrasinin iflleyifl flekli hakk›nda araflt›rmac›lara önemli bilgiler vermektedir. Bu eserler aras›nda Felek ‘Alâ’-yi Tebrîzî taraf›ndan kaleme al›nan Sa’âdet-nâme ve Kânûnu’ssa’âde, bilinmeyen bir müellif taraf›ndan kaleme al›nan Risâle-yi sâhibiyye, ‘‹mâdu’s-Serâvî taraf›ndan kaleme al›nan Câmi’u’l-hisâb, ‘Abdullah b. Muhammad b. Kiyâ el-Mâzenderânî taraf›ndan kaleme al›nan Risâle-yi Felekiyye ve ‘Alî-yi fiîrâzî taraf›ndan kaleme al›nan fiemsu’s-siyâk’› zikretmek mümkündür.

N N

N

MAKALE

Bu konuda örnek M A K Abir L E çal›flma iflin flu makaleyi okuyunuz: Osman G. Özgüdenli, “‹lhanl› Devrine Ait Anonim Bir Münfle’ât Mecmû’as›: Risala al-Sahibiyya”, Belleten, LXIII/238, (1999), s. 725-743.

123

6. Ünite - Ortaça¤ Tarihinin Kaynaklar›

SOSYAL, EKONOM‹K, D‹NÎ VE KÜLTÜREL HAYATLA ‹LG‹L‹ KAYNAKLAR Ortaça¤ tarihi araflt›rmalar›nda sosyal, ekonomik, dinî ve kültürel hayatla ilgili önemli bilgiler, yukar›da zikredilen kaynak türlerinin yan›nda, dinî, f›khî (‹slâm hukuku) ve tasavvufî nitelikli eserler, menâk›bnâmeler ve ansiklopediler içerisinde de yer alabilmektedir. Bu kitaplar aras›nda özellikle f›k›h ilmine ait eserler sosyal ve ekonomik tarih araflt›rmalar› aç›s›ndan son derece önemli bir yere sahiptir: “Hukuk eserlerinin bir halk›n hayat›n› aksettirdi¤i” düflünülürse, flimdiye kadar lay›k›yla de¤erlendirilemeyen bu malzemenin bilhassa sosyal ve ekonomik hadiselerle ilgili önemli ipuçlar› verdi¤i kendili¤inden ortaya ç›kar. Örnek vermek gerekirse, Ebû Bekr Muhammed b. Ahmed Ebî Sehl es-Serahsî (öl. 1090) taraf›ndan telif edilen Kitâbu’l-Mabsût’ta bu türde pek çok önemli kay›t bulunmaktad›r. Yine, Ebû Bekr Muhammed b. ‹brâhîm b. Anûfl b. Muhammed el-Hasîrî (öl. 1107)’nin elHâvî fî’l-fetâvâ isimli eserinde de dinî ve sosyal tarih için kaynak olabilecek baz› önemli fetvalar yer almaktad›r. fiimdiye kadar tarih araflt›rmalar›nda çok az istifade edilen bu eserlerden yer yer devrin sosyal, ekonomik ve dinî hayat›n› ilgilendiren önemli ipuçlar› ç›kartmak mümkündür. Sosyal hayatla ilgili son derece de¤erli bilgilere, dinî ve tasavvufî nitelikli eserler ve menâk›bnâmeler içerisinde rastlamak mümkündür. Söz konusu eserler özellikle di¤er kaynak türlerinde hemen hemen hiç zikredilmeyen gündelik hayat ve s›radan insanlar›n yaflam flekliyle ilgili son derece de¤erli bilgiler ihtiva etmektedir. Bu türün pek çok örne¤i aras›nda Ebu’l-Hasan ‘Alî b. Osmân Cullâbî-yi Hucvirî’nin Keflfu’l-mahcûb, Ferîdu’d-dîn ‘Attâr’›n Tezkiretu’l-evliyâ, Mahmûd b. Osmân’›n Firdevsu’l-murflidiyye fî esrâri’s-samediyye, Muhammed b. Munevver-i Meyhenî’nin Esrâru’t-tevhîd, Eflâkî’nin Menâk›bu’l-’ârifîn ve Mollâ ‘Abdu’r-Rahmân-i Câmî’nin Nefahâtu’l-uns isimli eserlerini saymak mümkündür. Toprak, vergiler ve harac ile ilgili sorunlar daha ‹slâmiyet’in ikinci asr›ndan itibaren bu alanda baz› eserlerin kaleme al›nmas›na vesile olmufltur. Ebû Yûsuf (öl. 798) taraf›ndan kaleme al›nan Kitâbu’l-harâc ve Ebû Ubeyd el-Kâsim b. Selâm (öl. 839) taraf›ndan kaleme al›nan Kitâbu’l-emvâl bu tür kitaplara en iyi örnektir. (‹mâm Ebû Yûsuf, Kitâbu’l-harâc, Türkçe terc. ‹smail Karakaya, Ankara 1982; Ebû Ubeyd, Kitâbu’l-emvâl, Türkçe terc. Cemaleddin Sayl›k, ‹stanbul 1981.) Söz konusu eserler özellikle iktisadî tarih ve toprak hukuku çal›flmak isteyen araflt›rmac›lar için son derece de¤erli bilgiler içermektedir. Söz konusu literatürü kesb ve hisbe kitaplar›yla tamamlamak mümkündür. Ortaça¤’da kaleme al›nan ansiklopedik nitelikli baz› eserler de, yer yer sosyal, ekonomik, dinî ve kültürel tarihle ilgili konularda Ortaça¤ tarihi araflt›rmac›lar›na önemli bilgiler sunabilmektedir. Bu konuda da pek çok örnek aras›nda burada, Muhammed b. Ahmed-i Hârezmî taraf›ndan kaleme al›nan Mefâtihu’l-’ulûm’u, bilinmeyen bir müellif taraf›ndan kaleme al›nan Bahru’l-fevâ’id’i, Muhammed b. Mahmûd-i Hemedânî taraf›ndan kaleme al›nan ‘Acâ’ib-nâme’yi, Muhammed b. Eyyûb el-Hâsib taraf›ndan kaleme al›nan Tuhfetu’l-garâ’ib’i, Ebû Bekr Mutahhar b. Muhammed Cemâlî-yi Yezdî taraf›ndan kaleme al›nan Ferruh-nâme’yi, fiehmerdân b. Ebi’l-Hayr taraf›ndan kaleme al›nan Nuzhet-nâme-yi ‘Alâ’î’yi, Fahru’d-dîn-i Râzî taraf›ndan kaleme al›nan Câmi’u’l-’ulûm’u ve fiemsu’d-dîn Muhammed b. Mahmûd-i Âmulî taraf›ndan kaleme al›nan Nefâ’isu’l-funûn’u zikretmek mümkündür. ‹ktisad tarihi ile ilgili kaynaklar için bak›n›z: Sabri Orman, “Bafllang›c›ndan ‹ktiM A K A LOsmanl›’ya E sadî Düflünce Tarihinin ‹slâmî Kaynaklar›”, Divan, ‹lmi Araflt›rmalar, IV/1, (1996), s. 9-48.

N MAKALE

124

Tarih Metodu

EDEBÎ KAYNAKLAR fiairlerin biyografilerini ve fliirlerinden örnekleri ihtiva eden tezkireler, dîvânlar ve edebî nitelikli eserler, Ortaça¤ tarihi araflt›rmalar› için büyük bir öneme sahiptir. Bu tür eserler, özellikle sosyal, ekonomik ve kültürel hayat ile ilgili bilgilerin zenginleflmesine yard›m ederler. Dîvânlarda yer alan fliirler, edebî de¤erlerinin yan›nda, k›tl›k, salg›n hastal›klar ve do¤al felâketler gibi di¤er kaynak türlerinde çok az ifllenen konulara ›fl›k tutmalar› aç›s›ndan da önemlidir. Yine flairler taraf›ndan kaleme al›nan medhiyelerde de, devlet ricalinin biyografileriyle ilgili baflka hiçbir yerde zikredilmeyen bilgilere rastlamak mümkündür. Bu yönüyle dîvânlar, sosyal ve kültürel hayatla ilgili hemen hemen baflka hiçbir kaynak türünde zikredilmeyen son derece önemli bilgiler verebilmektedir. Ortaça¤ flairlerine ait Arapça, Farsça ve Türkçe pek çok dîvân günümüze ulaflm›flt›r. Ortaça¤ ‹slâm dünyas›nda say›lar› binleri bulan bu dîvânlar aras›nda burada örnek olarak Selçuklular devrine ait Nâsir-i Husrev, Sûzenî-yi Semerkandî, Hâkânî-yi fiirvânî, Emîr Mu’izzî, Enverî, Mes’ûd-i Sa’d-i Selmân, Amak-i Buhârî, Muhtârî-yi Gaznevî, Edîb Sâbir-i Tirmizî, Esîru’d-dîn-i Ahsîketî, Zâhiru’d-dîn-i Fâryâbî, Seyyid Hasan-i Gaznevî, ‘Abdu’l-Vâsi’-yi Cebelî, Felekî-yi fiirvânî ve Seyf-i Fergânî gibi tan›nm›fl flairlere ait olanlar› zikretmek mümkündür. Nizâmî-yi ‘Arûzî taraf›ndan kaleme al›nan Çehâr makâle, Muhammed Avfî taraf›ndan kaleme al›nan Lubâbu’l-elbâb ve Devletflâh-i Semerkandî taraf›ndan kaleme al›nan Tezkiretu’fl-flu’ârâ’ gibi tezkireler, sadece flair biyografilerini ihtiva etmeleri aç›s›ndan de¤il, ayn› zamanda devrin kültür geleneklerini ortaya koymalar› aç›s›ndan da oldukça önemlidir. Ayr›ca, Muhammed Avfî’nin edebî ve tarihî hikâyeleri hâvî Câmi’u’l-hikâyât ve levâmiu’r-rivâyât isimli eseri de devrin kültürel panoramas› aç›s›ndan de¤erli bir kaynakt›r. Edebî nitelikli eserlerde, di¤er kaynak türlerinin ço¤unlukla suskun kald›¤› sosyal ve kültürel hayat ile kaynaklarda hemen hemen hiç bilgi verilmeyen s›radan halk›n gündelik yaflam› hakk›nda dikkate de¤er bilgiler bulmak mümkündür. Bu türdeki yüzlerce eser aras›nda burada örnek olarak Selçuklular devrine ait flu eserler say›labilir. Fahru’d-dîn Gurgânî, Vîs u Râmîn, (Neflreden: Muctebâ Mînovî), Tahran 1338/1959; Hamîdu’d-dîn Ebû Bekr-i Belhî, Makâmât-i Hamîdî, (neflr. Rizâ Enzâbî-nejâd), Tahran 1372/1993; Anonim, Merzbân-nâme, (neflr. Halîl Hatîb Rehber), Tahran 1370/1991; ‹rânflâh b. Ebi’l-Hayr, Behmen-nâme, (neflr. Rahîm ‘Afîfî), Tahran 1370/1991; ‹rânflâh b. Ebi’l-Hayr, Kûfl-nâme, (neflr. Celâl Metînî), Tahran 1377/1998. SIRA S‹ZDE

8

Dîvânlarda yer fliirler, Ortaça¤ tarihi araflt›rmalar›nda daha çok hangi konulara ›fl›k SIRAalan S‹ZDE tutmaktad›r?

D Ü fi Ü N E L ‹ M

D Ü fi Ü N E L ‹ M

S O R U

S O R U

D‹KKAT

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

N N

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

TELEV‹ZYON

6. Ünite - Ortaça¤ Tarihinin Kaynaklar›

125

Özet

N A M A Ç

1

Ortaça¤ tarihinin bafll›ca kaynaklar›n› aç›klayabilme Ortaça¤ tarihiyle ilgili bilimsel araflt›rma yapmak isteyen bir araflt›rmac› farkl› türlerdeki pek çok kayna¤a müracaat etmek mecburiyetindedir. Ortaça¤ tarihi araflt›rmalar›nda kullan›lan bafll›ca kaynak türlerini flu flekilde tasnif etmek mümkündür: I. Epigrafik Kaynaklar, II. Nümizmatik Kaynaklar, III. Vakfiyeler, IV. Resmî Vesikalar, V. Münfleat Mecmualar› ve Vesika Suretleri, VI. Vekâyinâmeler, VII. Co¤rafî Eserler ve Seyahatnâmeler, VIII. Devlet Teflkilât›, Siyaset ve ‹dare ile ‹lgili Kaynaklar IX,. Sosyal, Ekonomik, Dinî ve Kültürel Tarihle ‹lgili Kaynaklar, X. Edebî Kaynaklar. Epigrafik kaynaklar (kitabeler/yaz›tlar), umumiyetle yap›lar, mezartafllar›, çeflitli eflyalar ve sert cisimler üzerine kaydedilmifl yaz›l› metinlerdir. Verdikleri dakik ve s›hhatli bilgilerle tarih araflt›rmalar›nda kullan›lan en güvenilir kaynak türlerinden birini olufltururlar. Genellikle tafl, mermer, metal, çini veya tahta gibi dayan›kl› yaz› malzemesi üzerine ifllendikleri için, di¤er kaynak türlerine göre zaman›n tahribat›ndan daha az etkilenmifllerdir. Kitabeler genellikle ait olduklar› binan›n kim taraf›ndan, ne zaman, hangi amaçla yapt›r›ld›klar›n› do¤ru bir flekilde ortaya koymalar› nedeniyle devrin siyasî, sosyal ve kültürel tarihine yer yer önemli katk›larda bulunabilmektedirler. Nümizmatik kaynaklar (paralar/sikkeler), verdikleri dakik bilgilerle tarih araflt›rmac›lar› için en güvenilir kaynak türleri aras›nda yer almaktad›r. Özellikle vekâyinâmelerin suskun kald›¤› ya da çeliflkili bilgiler verdi¤i durumlarda, hükümdarlar›n tahta ç›k›fl veya tahttan inifl y›llar›, unvanlar›, siyasî isyanlar, taht kavgalar› ve hâkimiyet iliflkilerinin tespiti aç›s›ndan büyük öneme sahiptirler. Yine paralar, ayar ve vezin özellikleriyle de iktisadî tarih araflt›rmalar› için araflt›rmac›lara önemli veriler sunabilmektedirler. Vakfiyeler, vak›flar›n ne flekilde iflleyece¤iyle ilgili düzenlemeleri ihtiva eden resmî vesikalard›r. Söz konusu vesikalar, ait oldu¤u vakf›n türüne ve büyüklü¤üne göre, devrin içtimaî, iktisadî ve kültürel tarih araflt›rmalar› için son derece önemli bilgiler sunabilmektedir. Vakfiyeler aras›nda bilhassa medrese, darüflflifâ ve külliyelere ait

olanlar, di¤er kaynak türlerinde zikredilmeyen bilgileri ihtiva etmeleri sebebiyle, e¤itim, t›p, sanat ve mimari tarihi araflt›rmalar› için son derece önemlidir. Vesikalar, tarih araflt›rmac›lar›n›n her zaman istifade etmesi gereken en önemli kaynak türlerindendir. Fermân, menflûr, taklîd, berât gibi resmî nitelikli vesikalar özellikle siyasî ve idarî tarih araflt›rmalar›, özel yaz›flmalar› ihtiva eden vesikalar ise sosyal, ekonomik ve kültürel tarih araflt›rmalar› için büyük önem tafl›maktad›r. Bugün pek çok arfliv, kütüphane, türbe, külliye, manast›r ve özel koleksiyonda Ortaça¤ ‹slâm devletlerine ait Arapça, Farsça ve Türkçe çok say›da orijinal vesika bulunmaktad›r.

N A M A Ç

2

Ortaça¤ tarihine ait farkl› kaynak türlerinin siyasî, sosyal, ekonomik ve dinî tarih araflt›rmalar›nda ne flekilde kullan›labilece¤i aç›klayabilme Ortaça¤ müellifleri taraf›ndan siyaset, ahlâk, edebiyat, dinî ilimler ve tasavvuf ile ilgili kaleme al›nan eserler, özellikle devlet teflkilat›, sosyal, ekonomik, dinî, edebî ve kültürel hayat ile ilgili son derece önemli bilgiler ihtiva etmektedir. Söz konusu kaynak türleri aras›nda siyaset ve ahlâk ile ilgili eserler, bilhassa devlet teflkilât›, hâkimiyet anlay›fl› ve siyasal düflünce tarihiyle ilgili dikkate de¤er bilgiler içermektedir. Vezirlerin biyografilerini ihtiva eden eserler ise, daha çok siyasî ve idarî tarihle ilgili araflt›rmalara önemli katk›larda bulunabilmektedir. ‹lhanl›lar ve Timurlular devrinde resmî muhasebe usûlünü anlatmak için kaleme al›nan bir seri eser, di¤er kaynak türlerinde hemen hemen hiç bahsedilmeyen devlet bütçesi, resmî muhasebe, vergi çeflitleri ve merkezî bürokrasinin iflleyifl flekli hakk›nda araflt›rmac›lara önemli bilgiler sunabilmektedir. Yine, dinî, f›khî ve tasavvufî eserler, menâk›bnâmeler ve ansiklopediler içerisinde de sosyal, ekonomik, dinî ve kültürel hayatla ilgili önemli bilgiler yer almaktad›r. fiairlerin biyografilerini ve fliirlerinden örnekleri ihtiva eden tezkireler, dîvânlar ve edebî nitelikli eserler, Ortaça¤ tarihi araflt›rmalar› için büyük bir öneme sahiptir. Bu tür eserler özellikle sosyal, ekonomik ve kültürel hayat ile ilgili bilgilerimizin zenginleflmesine yard›m etmektedirler.

126

Tarih Metodu

Dîvânlarda yer alan baz› fliirler, hükümdarlar›n flair ve ediplerle iliflkilerinin yan› s›ra, kaynaklarda çok az bilgi verilen k›tl›k ve salg›n hastal›klar gibi sosyal ve ekonomik konulara da ›fl›k tutabilmektedir.

N A M A Ç

3

N A M A Ç

4

Ortaça¤ tarihine ait çeflitli kaynak türleri aras›nda iliflki kurarak karfl›laflt›rmalar yapabilme Ortaça¤ tarihini anlamak ve özellikle uzmanlaflmak için, kaynaklar›n dilini bilip, sab›rla uzun okumalar yapmak gerekmektedir. Kaynaklar, gerek dönemsel üsluplar›ndan, gerekse yaz›ld›klar› amaçlardan ötürü; hatta yazarlar›na ba¤l› olarak ayn› konuda farkl› bilgiler hatta çeliflkili bilgiler verebilirler. Ayn› konuda farkl› veya çeliflkili bilgilerin verilmesi, bazen müellifin bir yan›lg›s›, müstensihin bir hatas› ile olabilece¤i gibi, bir kasta ba¤l› da olabilir. Bu yüzden Ortaça¤ okuyucusu ve araflt›rmac›s›, bir olay› bir kaynaktan okumakla yetinmemelidir. Mutlaka edindi¤i bilgileri mukayese edebilecek baflka kaynaklara da baflvurmal›d›r. Ortaya ç›kan sonuçlar› tarih metodolojisi ›fl›¤›nda önce kaynak kriti¤i, sonra da bilginin kriti¤ini yaparak de¤erlendirmelidir. Ortaça¤ Araflt›rmalar›nda kullan›lan bafll›ca kaynak türlerini aç›klayabilme Yukar›da bahsedilen kaynak türlerinden baflka Münfleat (inflâ) mecmualar› da, resmî ya da özel vesikalar›n suretlerinin topland›¤› eserlerdir. ‹slâm dünyas›nda daha XI. yüzy›l ortalar›ndan itibaren, usta münflî ya da müellifler taraf›ndan, umumiyetle kâtiplere yaz›flma usûllerini ö¤retmek amac›yla vesika suretlerinin topland›¤› mecmualar›n haz›rland›¤› görülmektedir. Bilhassa Selçuklular, Türkiye Selçuklular›, Eyyubîler, Hârezmflâhlar, ‹lhanl›lar, Memlûkler ve Timurlular devrine ait çok say›daki münfleat mecmuas›, Ortaça¤ tarihi araflt›rmac›lar›na, orijinal vesikalar›n yok olmas›ndan do¤an bofllu¤u, vesika suretlerinden istifade ederek bir dereceye kadar doldurabilme imkân› vermektedir. Vekâyinâmeler, tarihçiler taraf›ndan kaleme al›nan eserlerdir. Hz. Peygamber’in hayat› ve gâzâlar›na dair bilgilerin toplanmas› ve kaydedilmesi faaliyetleri VIII. yüzy›ldan itibaren ‹slâm tarih yaz›c›l›¤›n›n bafllang›c›n› oluflturmaktad›r. ‹slâm dünyas›nda IX. yüzy›l›n ortalar›nda sîre, çeflitli monografiler ve tarihî hikâyelerden teflekkül

eden malzemenin terkibine dayanan daha geliflmifl bir tarih yaz›c›l›¤›n›n do¤du¤u görülmektedir. Söz konusu gelenek özellikle el-Belâzurî (öl. 892) ve et-Taberî (öl. 923) gibi tarihçiler taraf›ndan kaleme al›nan eserlerle yüksek bir noktaya ulaflm›flt›r. ‹ran co¤rafyas›nda X. yüzy›l›n sonlar›ndan itibaren Farsça eserlerin kaleme al›nmas›yla yavafl yavafl ‹ran tarih yaz›c›l›¤›n›n teflekkül etti¤i görülmektedir. Selçuklular zaman›nda Anadolu’da tarih ile ilgili ilk eserler XIII. yüzy›l›n bafllar›ndan itibaren kaleme al›nmaya bafllam›flt›r. ‹slâm tarih yaz›c›l›¤›n›n Anadolu co¤rafyas›ndaki ilk örne¤i Kad› Burhânu’d-dîn Ebû Nasr b. Mes‘ûd-i Ânevî taraf›ndan kaleme al›nan Enîsu’lkulûb isimli Farsça eserdir. Co¤rafî eserler, umumiyetle ‹slâm ülkeleri ve ülkeler ile yak›n temasta bulunan memleketlerin fizikî ve beflerî co¤rafyas›, dili, tarihi, kültürü ve ekonomisi hakk›nda son derece önemli bilgiler ihtiva etmektedirler. Bu tür eserler özellikle de¤erli madenler, ticaret, el sanatlar›, ziraat, nüfus, etnik, dinî ve mezhebî yap› gibi di¤er kaynak türlerinin genellikle suskun kald›¤› konularda, araflt›rmac›lara son derece de¤erli bilgiler sunabilmektedir. Co¤rafî eserlerin yan› s›ra, seyyahlar›n seyahat ettikleri yerlerle ilgili gözlemlerini ihtiva eden seyahatnâmeler de Ortaça¤ tarihi araflt›rmalar› için son derece de¤erli bilgiler ihtiva etmektedir.

6. Ünite - Ortaça¤ Tarihinin Kaynaklar›

127

Kendimizi S›nayal›m 1. Epigrafik kaynaklardan hangi alanda istifade edilemez? a. Unvan ve lakaplar›n tespiti b. Vergilerin tespiti c. Fetihlerin tespiti d. Nüfusun tespiti e. Kültür ve e¤itim faaliyetlerinin tespiti 2. Afla¤›daki araflt›rmac›lardan hangisi ‹slâm darphanelerinin darp (para bas›m) faaliyetleri hakk›nda çal›flmalar yapm›flt›r? a. Eduard von Zambaur b. Osman Turan c. G. Le Strange d. Mehmet Fuad Köprülü e. V. V. Barthold 3. Afla¤›daki araflt›rmac›lardan hangisi Anadolu’da XIII. ve XIV. yüzy›lda haz›rlanan Mo¤olca vakfiyeler üzerine çal›flmalar yapm›flt›r? a. M. Zeki Oral Cihângîr b. Gottfried Herrmann c. Ahmet Temir d. Zeki Velidi Togan e. Cihângîr Kâ’im-mekâmî 4. Ortaça¤ ‹slâm dünyas›na ait günümüze ulaflan en eski orijinal fermânlar hangi döneme aittir? a. Emevîler b. Selçuklular c. Gazneliler ve Karahanl›lar d. ‹lhanl›lar e. Fât›mîler ve Eyyubîler

5. Hangi durum araflt›rmac›lar›n münfleat mecmualar›ndan orijinal vesikalara göre çok daha dikkatli bir flekilde istifade etmelerini gerektirmektedir? a. Münfleat mecmualar›nda vesikalar›n hangi tarihte yaz›ld›klar›n›n kaydedilmemifl olmas› b. Münfleat mecmualar›nda vesikalar›n kim taraf›ndan topland›¤›n›n belirtilmemifl olmas› c. Münfleat mecmualar›nda vesikalar›n kimi zaman k›salt›larak özetlenmesi veya metinde de¤iflikliklere gidilmifl olmas› d. Münfleat mecmualar›nda vesikalar›n hangi devlet veya hükümdara ait oldu¤unun kaydedilmemifl olmas› e. Münfleat mecmualar›nda vesikalar›n hangi konuyla ilgili oldu¤unun belirtilmemifl olmas› 6. ‹slâm tarih yaz›c›l›¤›n›n bafllang›c›n› afla¤›daki faaliyetlerden hangisi oluflturmaktad›r? a. Dört halife dönemine ait olaylar›n ayr›nt›l› olarak kaydedilmeye bafllanmas› b. Hz. Adem’den bafllanarak peygamberler tarihinin yaz›lmaya bafllanmas› c. Emevîler dönemine ait kroniklerin kayda geçirilmeye bafllanmas› d. Abbasîler döneminde ilk tercüme faaliyetlerinin bafllamas› e. Peygamber’in hayat› ve gâzâlar›na dair bilgilerin kaydedilmeye bafllanmas› 7. ‹lhanl› veziri Reflîdu’d-dîn Fazlullâh (öl. 1318) taraf›ndan kaleme al›nan Câmi’u’t-tevârîh isimli eser hangi yönüyle kendinden önceki ‹slâm tarihlerinden ayr›lmakta ve orijinal olma özelli¤i tafl›maktad›r? a. Eserin döneme ait pek çok orijinal belge ihtiva etmesiyle b. Eserde ‹slâm dünyas›n›n d›fl›nda kalan milletlerin de tarihinin anlat›lmas›yla c. Eserin genel bir ‹slâm tarihi niteli¤i arz etmesiyle d. Eserde birebir flahit olunan olaylar›n anlat›lmas›yla e. Müellifin daha önce kaleme al›nan pek çok eserden yararlanm›fl olmas›yla

128

Tarih Metodu

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› 8. Afla¤›dakiler’den hangisi Selçuklular zaman›nda Anadolu’da eser veren tarihçilerden biri de¤ildir? a. Kad› Ahmed-i Nikîdî b. Kad› Burhânu’d-dîn Ebû Nasr b. Mes’ûd-i Ânevî c. Nâsiru’d-dîn Huseyin b. Muhammed b. ‘Alî elCa’ferî er-Rugadî (‹bn Bîbî) d. Zahîru’d-dîn-i Nîflâbûrî e. Kerîmu’d-dîn Mahmûd b. Muhammed-i Aksarayî 9. ‹slâm co¤rafyac›lar›n›n Türkler ve Türk ülkeleri hakk›nda verdi¤i malûmat hangi araflt›rmac› taraf›ndan toplanm›flt›r? a. Zeki Validi Togan b. Ahmet Atefl c. Fuat Sezgin d. Paul Schwarz e. Ramazan fieflen 10. ‹lhanl›lar ve Timurlular devrinde resmî muhasebe usûlünü ö¤retmek için kaleme al›nan eserlerden araflt›rmalarda hangi konuda istifade etmek mümkün de¤ildir? a. Resmî yaz›flmalar b. Vergi çeflitleri c. Devlet bütçesi d. Merkezî bürokrasinin iflleyifl flekli e. Resmî muhasebe

1. d 2. a 3. c 4. e 5. c 6. e

7. b

8. d

9. e 10. a

Cevab›n›z yanl›fl ise “Epigrafik Kaynaklar” bölümümü tekrar okuyunuz. Cevab›n›z yanl›fl ise “Nümizmatik Kaynaklar” bölümünü tekrar okuyunuz. Cevab›n›z yanl›fl ise “Vakfiyeler” bölümümü tekrar okuyunuz. Cevab›n›z yanl›fl ise “Vesikalar” bölümümü tekrar okuyunuz. Cevab›n›z yanl›fl ise “Münfleat Mecmualar› ve Vesika Suretleri” bölümümü tekrar okuyunuz. Cevab›n›z yanl›fl ise “Vekâyinâmeler” bölümündeki “‹slâm Tarih Yaz›c›l›¤›n›n Do¤uflu ve Geliflimi” k›sm›n› tekrar okuyunuz. Cevab›n›z yanl›fl ise “Vekâyinâmeler” bölümündeki “‹ran Tarih Yaz›c›l›¤›” k›sm›n› tekrar okuyunuz. Cevab›n›z yanl›fl ise “Vekâyinâmeler” bölümündeki “Osmanl›lardan Önce Anadolu’da Tarih Yaz›c›l›¤›” k›sm›n› tekrar okuyunuz. Cevab›n›z yanl›fl ise “Co¤rafî Eserler ve Seyahatnâmeler” bölümünü tekrar okuyunuz. Cevab›n›z yanl›fl ise “Devlet Teflkilât›, Siyaset ve ‹dare ile ‹lgili Kaynaklar” bölümünü tekrar okuyunuz.

6. Ünite - Ortaça¤ Tarihinin Kaynaklar›

129

S›ra Sizde Yan›t Anahtar› S›ra Sizde 1 Günümüze ulaflan en eski vergi kitabeleri Ankara, K›rflehir, Ani ve Bakü flehirlerinde bulunmaktad›r. S›ra Sizde 2 Nümizmatik kaynaklar özellikle vekâyinâmelerin suskun kald›¤› ya da çeliflkili bilgiler verdi¤i durumlarda, hükümdarlar›n tahta ç›k›fl veya tahttan inifl y›llar›n›n tespiti, unvanlar, siyasî isyanlar, taht kavgalar› ve hâkimiyet iliflkilerinin tespitinde Ortaça¤ tarihi araflt›rmalar›na önemli katk›larda bulunmaktad›r. Yine paralar, ayar ve vezin özelliklerinden dolay› da iktisadî tarih araflt›rmalar› için önemli veriler sunabilmektedir. S›ra Sizde 3 Vakfiyeler, Ortaça¤ tarihi araflt›rmalar›na, sosyal, ekonomik ve kültürel tarih araflt›rmalar› için son derece de¤erli bilgiler sunarak önemli katk›larda bulunmaktad›r. Vakfiyeler aras›nda bilhassa medrese, darüflflifâ ve külliyelere ait olanlar, di¤er kaynak türlerinde zikredilmeyen bilgileri ihtiva etmeleri sebebiyle, e¤itim, t›p, sanat ve mimari tarihi araflt›rmalar› için son derece önemlidir. Yine vakfiyeler, özellikle toprak sistemi, ziraî üretim, vergiler ve e¤itim sistemi ile ilgili, efline hiçbir kaynakta rastlanmayan son derece de¤erli bilgiler sunmalar› aç›s›ndan da önemli kaynaklard›r. S›ra Sizde 4 Ortaça¤ ‹slâm devletlerine ait orijinal vesikalar bugün arfliv, müze, kütüphane, türbe, külliye, manast›r ve özel koleksiyonlarda bulunmaktad›r. S›ra Sizde 5 Münfleat mecmualar›, Ortaça¤ tarihi araflt›rmac›lar›na, orijinal vesikalar›n yok olmas›ndan do¤an bofllu¤u, vesika suretlerinden istifade ederek bir dereceye kadar doldurabilme imkân› vermektedir. S›ra Sizde 6 Selçuklular zaman›nda Anadolu’da eser veren ilk tarihçi Enîsu’l-kulûb isimli Farsça manzum eserin müellifi Kad› Burhânu’d-dîn Ebû Nasr b. Mes’ûd-i Ânevî’dir.

S›ra Sizde 7 Co¤rafi eserler umumiyetle ‹slâm ülkeleri ve ülkeler ile yak›n temasta bulunan memleketlerin fizikî ve beflerî co¤rafyas›, dili, tarihi, kültürü ve ekonomisi hakk›nda önemli bilgiler vererek, özellikle de¤erli madenler, ticaret, el sanatlar›, ziraat, nüfus, etnik, dinî ve mezhebî yap› gibi di¤er kaynak türlerinin genellikle suskun kald›¤› konularda, Ortaça¤ tarihi araflt›rmalar›nda önemli bir bofllu¤u doldurmaktad›r. S›ra Sizde 8 fiiirler, k›tl›k, salg›n hastal›klar ve do¤al felâketler gibi di¤er kaynak türlerinde çok az ifllenen konulara ›fl›k tutabilmektedir. Yine flairler taraf›ndan kaleme al›nan medhiyeler de devlet ricalinin biyografileriyle ilgili yer yer önemli bilgiler vermektedir.

130

Tarih Metodu

Yararlan›lan Kaynaklar Brockelmann, Carl, (1937-1949), Geschichte der arabischen Litteratur, I-II, Leiden; Supplementband, I-III, Leiden. Cahen, Cl., (1969), “Selçuklu Devri Tarih Yaz›c›l›¤›”, Türkçe terc. ve notlar N. Kaymaz, AÜDTCF Tarih Araflt›rmalar› Dergisi, VII/12-13, s. 195-221. Cahen, Cl., (1982), Introduction a l’histoire du Monde Musulman Médiéval VIIe XVe siècle, Paris. Daniel, E. L. - Shahbazi, A. Sh. - Melville, Ch. - Szuppe, M. - Quinn, Sh. - Tucker, E. - Amanat, A. - Karimi, Ch. N. - Bregel, Y. - Y›ld›z, S. N., (2004), “Historiography, I-XIV”, EIr., XII, s. 323-411. Gibb, H. A. R., (1979), “Tarih”, ‹A, XI, s. 782-798. Günaltay, M. fiemseddin, (1990), ‹slâm’da Tarih ve Müverrihler, ‹stanbul. Hizmetli, Sabri, (1991), ‹slâm Tarihçili¤i Üzerine, Ankara. Humphreys, R. S., (2004), ‹slâm Tarih Metodolojisi -Bir Sosyal Tarih Uygulamas›-, Türkçe terc. Murtaza Bedir - Fuat Ayd›n, ‹stanbul. Köprülü, Mehmet Fuad, (1943), “Anadolu Selçuklular› Tarihinin Yerli Kaynaklar›”, Belleten, VII/27, s. 379-521. Lambton, A. K. S., (1991), “Persian Local Histories: The Tradition Behind Them and the Assumptions of Their Authors”, Yâd-nâma in Memoria di Alessandro Bausani, I, Islamistica, Roma, s. 227-238. Lambton, A. K. S., (2000), “Ta’r¯›kh, 2. in Persian”, EI2, X, s. 286-291. Lewis, B. - Holt, P. M. (ed.), (1962), Historians of the Middle East, London. Meisami, J. S., (1999), Persian Historiography to the End of the Twelfth Century, Edinburgh. Melville, Charles, (2006), “The Early Persian Historiography of Anatolia”, History and Historiography of Post-Mongol Central Asia and the Middle East. Studies in Honor of John E. Woods, ed. J. Pfeiffer - S. A. Quinn, Wiesbaden, s. 135-166. Muhammed Emin Riyâhî, (1995), Osmanl› Topraklar›nda Fars Dili ve Edebiyat›, Türkçe terc. Mehmet Kanar, ‹stanbul. Özgüdenli, Osman G., (2006), Turco-Iranica: Ortaça¤ Türk-‹ran Tarihi Araflt›rmalar›, ‹stanbul. Özgüdenli, Osman G., (2011), “Tarih. ‹ran, Osmanl›lardan Önce Anadolu”, D‹A, XL, s. 54-58, 64-66. Posner, Ernst, (1998), “Ortaça¤ ‹slam Dünyas›nda Arflivler”, Türkçe terc. Ahmet O¤uz ‹çimsoy, ‹ÜEF Kütüphanecilik Dergisi, 4, s. 201-231.

Rosenthal, Franz, (1968), A History of Muslim Historiography, Leiden. Sâdik Seccâdî - Murtazâ Rezm-ârâ, (1385/2007), “Târîhnigârî”, Dâ’iretu’l-Ma’ârif-i Bozorg-i ‹slâmî, XIV, s. 302-322. Sauvaget, Jean, (1965), Introduction to the History of the Muslim East, ed. Cl. Cahen, Los Angeles. Spuler, Bertold, (1968), “Die historische geographische Literatur in persischer Sprache”, Handbuch der Orientalistik, 1, Leiden-Köln, s. 100-167. Storey, C. A., (1970-1972), Persian Literature. A BioBibliographical Survey, I/1-2, London 1970-1972 (‹lavelerle Farsça terc. Y. Arînpûr-S. ‹zedî-K. Keflâverz, Edebiyât-i Fârsî, ber-mebnâ-yi te’lif-i ‹storî, tercume-yi Y. Bregel, ed. A. Munzevî, I-II, Tahran 1362/1983). fieflen, Ramazan, (1998), Müslümanlarda Tarih-Co¤rafya Yaz›c›l›¤›, ‹stanbul. Waldman, Marilyn Robinson, (1980), Toward a Theory of Historical Narrative: A Case Study in PersoIslamicate Historiography, Columbus. Ya’kûb Âjend vd., (1380/2001), “Târîh/Târîh-nigârî, VI. Târîh-nigârî-yi ‹rân”, Dâniflnâme-yi Cihân-i ‹slâm, VI, s. 95-185.

7

TAR‹H METODU

Amaçlar›m›z

N N N N

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; Türk tarihinin en eski kaynaklar›n› tan›mlayabilecek, Mo¤ol, Alt›n Orda ve Timurlular dönemi tarih yaz›c›l›¤›n› de¤erlendirebilecek, Türkistan Hanl›klar› tarihçili¤inin geliflme sürecini aç›klayabilecek, Ceditçilik hakk›ndaki tarih yaz›m›n›n genel özelliklerini aç›klayabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar • • • •

Genel Türk Tarihi Mo¤ollar Alt›n Orda Timurlular

• • • •

Türkistan Hanl›klar› Çarl›k Rusya’s› Sovyet dönemi Ceditçilik

‹çindekiler

Tarih Metodu

Genel Türk Tarihi Kaynaklar›

• ‹SLAM ÖNCES‹ TÜRK TAR‹H‹N‹N KAYNAKLARI • XIII-XVI. YÜZYILLAR ORTA ASYA TAR‹H YAZICILI⁄I • TÜRK‹STAN HANLIKLARINDA TAR‹HÇ‹L‹K • CED‹TÇ‹L‹K HAKKINDA TAR‹H YAZIMI

Genel Türk Tarihi Kaynaklar› ‹SLAM ÖNCES‹ TÜRK TAR‹H‹N‹N KAYNAKLARI Genel Türk Tarihi ve Baflvuru Eserleri Genel Türk Tarihi alan›, do¤u ve kuzey Türklü¤ünün tarihi ile Türkiye d›fl›nda yaflayan Türk topluluklar›n›n tarihini içermektedir. Esas olarak Bat› ve Do¤u Türkistan’da yaflayan Özbek, Kazak, Türkmen, K›rg›z, Karakalpak ve Uygur Türklerinden baflka, ‹dil-Ural bölgesinde yaflayan Tatar ve Baflkurtlar›n, K›r›m Tatarlar›n›n, Sibirya’da yaflayan Türk topluluklar›n›n ve Kafkasya Türklerinin tarihi ile u¤rafl›r. Bu topluluklar›n en eski dönemlerinden bafllay›p günümüze kadar olan tarihlerini inceler. Dolay›s›yla, Hun, Gök-Türk, Uygur devletleri ile Karadeniz’in kuzeyinde SIRA S‹ZDEHazarlar ve hüküm sürmüfl olan Avrupa Hunlar›, Bulgarlar, Peçenekler, O¤uzlar, K›pçaklar bu çerçeveye dâhildir. Ayr›ca, XIII. yüzy›ldan itibaren Orta Asya, Kafkasya ve ‹dil-Ural’da kurulan devletlerin (Harezmflahlar, Mo¤ol ‹mparatorlu¤u, Ça¤aD Ü fi Ü N E L ‹ M tay Hanl›¤›, Alt›n Orda Devleti ve ard›l› devletler, Timurlular, fieybanîler, Türkistan Hanl›klar›, Sovyet dönemi ve sonras›ndaki Türk cumhuriyetlerinin tarihleri de GeS O R U nel Türk Tarihi alan›nda incelenmektedir. Genel Türk Tarihi alan›n›n Türk tarihinin “genel” de¤erlendirmesi gibi bir yaD ‹ alg›lanmas› KKAT n›lg›d›r. Bu alan esas itibar›yla ‹slam öncesi Türk tarihi ile Türkistan, Kafkasya ve ‹dil-Ural Türklerinin tarihini inceler. SIRA S‹ZDE

SIRA S‹ZDE

D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U

D‹KKAT

N N

Bu kadar genifl bir co¤rafya ve zaman dilimini kaplayan bu alan›n do¤al olarak baz› zorluklar› vard›r. Bir bilim adam›n›n bütün bu sahay› derinlemesine AMAÇLARIMIZ bilmesine imkân yoktur. Her fleyden önce çok say›da dilin bilinmesi gerekmektedir. Türk tarihine ait ilk kaynaklar›n ço¤u di¤er dillerde yaz›lm›flt›r. Bu kaynaklar› anlamak için dönemlerine göre Çince, Arapça ve Farsça bilmek zorunlulu¤u TürkleK ‹ T Avard›r. P rin göçebelik hayat› yaflad›klar› zaman›n tarihi, medenî komflular›n›n (Çin, ‹ran, Bizans, Arap) tarihlerinde kay›tl›d›r. Türkler yerleflik hayata geçtiklerinde bile yendikleri yerli halk›n dilini kullan›yorlard›. TELEV‹ZYON Türklerin Mo¤olistan’da yaflad›klar› döneme (X. yüzy›la kadar) ait bilgilerin çok önemli bir k›sm› Çin kaynaklar›na dayanmaktad›r. Türkistan tarihinin orta dönemlerini araflt›rmak için Fars ve Ça¤atay dillerini ile en iyi araflt›rma eserlerinin yaz›l‹NTERNET d›¤› Rusçay› iyi bilmek gerekmektedir. Orta Asya’n›n bat› k›sm›na göç edenlerin tarihini Arap ve daha çok Fars kaynaklar›ndan, Mo¤ol hanlar› ve Timurlular›n tarihi-

SIRA S‹ZDE

Genel Türk Tarihi çok genifl bir co¤rafya ve tarih kesitini AMAÇLARIMIZ içerdi¤i için bu alan›n tümünde uzman olmak mümkün de¤ildir. Zira belli dönemler için farkl› dilleri T ATürk P bilmek gerekir.K En‹ eski tarihi hakk›nda özgün bir araflt›rma yapmak, Çin diline ve tarihine vâk›f olmay› gerektirir. T E L ETürkistan V‹ZYON tarihinin orta dönemlerini araflt›rmak için orijinal eserlerin yaz›ld›¤› Fars ve Ça¤atay dilleri ile bu alanda en iyi araflt›rma ‹ N Teserlerinin ERNET yaz›ld›¤› Rusçay› iyi bilmek gerekmektedir.

134

Tarih Metodu

ni büyük ölçüde Farsça eserlerden ö¤renmekteyiz. Bu dönemde Türkistan’da yaz›lan eserler olmuflsa da bunlar günümüze kadar ulaflmam›flt›r. XVI. yüzy›ldan itibaren (Özbekler devrinde) Türkistan sahas›nda yaz›lan eserler ço¤almaktad›r. XX. yüzy›l bafl›na kadar bölgede Fars dili hâkim olmufltur. Buhara Hanl›¤›’nda 1920’lere kadar resmi dil Farsçayd›; edebi ve tarihi eserlerin ço¤u bu dilde yaz›l›yordu. Hokand Hanl›¤›’nda yaz›lan eserler ço¤unlukla Farsça olmakla beraber bazen Türkîce (Ça¤atay Türkçesiyle) de yaz›lm›flt›r. Hive Hanl›¤›’nda yaz›lan eserler daha ziyade Türkîce yaz›lm›flt›r. Orta Asya Türk tarihi hakk›nda yaz›lan genel nitelikli eserlerin bafl›nda René Grousset’in Bozk›r ‹mparatorlu¤u gelir. Klasik bir el kitab› niteli¤inde olan bu eser Avrupa merkezci bir bak›fl aç›s›yla kaleme al›nm›flt›r. Tan›nm›fl Türk tarihçisi ‹brahim Kafeso¤lu’nun Türk Milli Kültürü siyasi tarih ve Türk devlet teflkilat› aç›s›ndan önemlidir. Türk tarihi hakk›nda derli toplu bilgi edinmek için Jean-Paul Roux’nun Türklerin Tarihi adl› eserine bak›labilir. Kitap yer yer tuhaf de¤erlendirmeler içermekle birlikte ak›c› bir üslupla kaleme al›nm›flt›r. Denis Sinor’un derledi¤i Erken ‹ç Asya Tarihi seçkin akademisyenlerin katk›lar›n› bir araya getirmifltir. XIII. yüzy›l öncesi ‹ç Asya tarihini kapsamaktad›r. Amerikal› Türkolog Peter Golden’›n Türk Halklar› Tarihine Girifl adl› eseri de temel baflvuru kaynaklar›ndand›r. Karadeniz’in kuzeyindeki Türk topluluklar›n›n tarihi için Akdes Nimet Kurat’›n IV-XVII. Yüzy›llarda Karadeniz Kuzeyinde Türk Kavimleri ve Devletleri adl› eserine bak›lmal›d›r. Türk ö¤rencilerin baflvuraca¤› di¤er önemli eserler ise ciddi olarak kaleme al›nm›fl ansiklopedilerdir. Bunlar›n bafl›nda Milli E¤itim Bakanl›¤›’n›n ‹slam Ansiklopedisi’ni anmak gerekir. Orta Asya Türk tarihi ile ilgili maddeler (mesela “D›fl Türkler”) bazen oldukça ayr›nt›l› malumat içermektedir. Tamamlanmaya yaklaflan Türkiye Diyanet Vakf› ‹slam Ansiklopedisi de sahalar›nda uzman akademisyenlerin yazd›¤› maddelerden oluflmaktad›r. Bunlara ilave olarak, ‹slam öncesi Türk tarihi, Çarl›k ve Sovyetler Birli¤i’nin ‹dil-Ural’da, Kafkasya’da ve Türkistan’da yay›lma siyaseti, Komünist ‹htilâl ve bugünkü Türk dünyas› hakk›ndaki ayr›nt›l› bilgiler Türkler ansiklopedisinin (Ankara, 2002) ilk üç cildi ile son üç cildinde yer almaktad›r.

Hunlar Hakk›ndaki Kay›tlar Asya Hunlar›na ait kaynaklar Çincedir. Bu kaynaklarda verilen en eski dönemlere ait bilgiler efsaneyle kar›fl›kt›r. Hunlara ait ilk somut bilgi, M. Ö. 318 tarihindedir; Çin’deki kar›fl›kl›klar s›ras›nda birkaç Çinli beyli¤inin Hunlarla yapt›¤› ittifak vesilesiyle Hunlardan söz edilmektedir.

Türk tarihinin bilinen en eski zamanlar›na gitti¤imizde, Asya Hunlar›na ait kaynaklar›n neredeyse tamam› Çincedir. Bu kaynaklar›n sa¤l›kl› bir flekilde de¤erlendirilmesi için Çince bilmek yetmez; ayn› zamanda Çin tarihinin karmafl›klaflan ve yan›lt›c› olabilen tarihinin ayr›nt›lar› hakk›nda bilgi sahibi olmak icap eder. Bir kayna¤›n inan›l›rl›¤›n›n nerede bitti¤ini, nerelerde efsanelerle kar›fl›k oldu¤unu ay›rt edebilecek yetkinlik gerekmektedir. Çin tarihlerinde geçen kay›tlarda Hunlar›n kökenleri M.Ö. XX. yüzy›la kadar götürülmektedir. Ancak, bu bilgilerin net olmad›¤›n›n ve destans› söylemler içerdi¤inin de fark›nda olmak gerekir. Ayr›ca, Çinli tarihçilerin kuzeydeki göçebeler (onlar›n anlat›m›yla “barbar kavimler”) aras›nda çok fazla ay›r›m yapmad›klar› ve tümünü ayn› gözle de¤erlendirdikleri, hatta benzer bir flekilde isimlendirdikleri anlafl›lmaktad›r. Çin tarihçileri göçebe kavimlerin adlar›n› kendilerince de¤ifltirerek farkl› hâle getirmifller, alayc› ve kötü anlaml› kelimelerle yazm›fllard›r. Dolay›s›yla, ikinci elden kaynak kullanan tarihçiler de¤erlendirme yaparken flüpheci ve ihtiyatl› olmak durumundad›rlar; aksi takdirde baz› yan›lg›lara düflmeleri kaç›n›lmazd›r. Destans› söylemleri bir tarafa b›rakacak olursak, Hunlar hakk›ndaki ilk somut bilgi M.Ö. 318 tarihini tafl›maktad›r; Kuzey Sansi’de geçen bir savaflta Hunlar›n ad›

135

7. Ünite - Genel Türk Tarihi Kaynaklar›

geçmektedir. Bu tarihte Hunlar›n (kay›tlarda Hiung-nu olarak geçmektedir) büyük bir güç kazand›klar› anlafl›lmaktad›r. Göçebeler ancak Çinlilerin kendileri ile ilgilendikleri ölçüde kay›tlara geçmifllerdir. Çinliler, askerî güce sahip olan göçebe kavimlerin vurucu güçlerini birbirleriyle olan mücadelelerinde kullanm›fllar ve böyle dönemlere ait bilgileri de ayr›nt›l› olarak kaydetmifllerdir. Ancak, Türklerin zay›flad›¤› ve art›k kendilerini ilgilendirmeyecek durumda olduklar› zamana ait bilgiler ise Çin kaynaklar›nda oldukça s›n›rl›d›r.

Gök-Türkler ve Orhon Yaz›tlar› Yenisey ve Orhon Yaz›tlar›

Resim 7.1

Türk yaz›tlar›n›n en eskileri Yenisey’de buluYenisey yaz›tlar›ndan nanlard›r. Yenisey yaz›tlar› Orhon alfabesiyle yaUybat tafl› (VII. yüzy›l). z›lm›flt›. Üzerlerinde kesin tarih olmamakla birYenisey nehri havzas›nda likte, Orhon yaz›tlar›ndan daha eski olduklar›, bulundu¤u için bu adla an›lan ve runik harflerle VII. yüzy›lda yaz›ld›klar› tahmin edilmektedir. yaz›lan bu yaz›tlar Orhon Yenisey’de o dönemde K›rg›zlar yafl›yorlard›. Biyaz›tlar›ndan daha eskidir. lim adamlar›, Çin kaynaklar›ndaki bilgilere de Bilim adamlar› Yenisey yaz›tlar›n›n K›rg›zlar dayanarak bu yaz›tlar›n K›rg›zlara ait oldu¤u kataraf›ndan ortaya naatine varm›fllard›r. Yaz›tlarda K›rg›zlar›n hayat konuldu¤u hikâyelerine yer verilmesi ve K›rg›zlar›n kullangörüflündedirler. Do¤u Hunlar›n›n bat› d›¤› hayvan takviminin kullan›lmas› da bu görüs›n›rlar›nda yaflayan flü kuvvetlendirmektedir. Tarihî bilgiler içermeK›rg›zlar daha sonra Gökse de, bu yaz›tlar eski Türk boylar›n›n yaflay›fllaTürklere tâbi olmufllar, VIII. r›ndan bahsetmesi bak›m›ndan önemlidir. yüzy›l›n ortas›nda ise Uygurlara ba¤l› olarak Türklerde yaz›n›n geliflmesi Gök-Türk döneyaflam›fllard›r. mine rastlar. VIII. yüzy›lda yaz›lan Orhon yaz›tlar› sayesinde Türklerin kültürü, hayat anlay›fl›, Kaynak: H. N. Orkun, Eski Türk Yaz›tlar›, Ankara, inançlar› ve savafl yöntemleri hakk›nda bilgiler 1987. edinmekteyiz. Daha da önemlisi, bu bilgileri art›k yaln›zca Çinlilerden de¤il, bizzat Türklerin kendilerinden ö¤renmekteyiz. Yaz›tlarda savafllar›n önemli bir yer tuttu¤u görülmektedir. Bunlar›n ço¤unu boylar aras›ndaki savafllar oluflturuyordu. Yaz›tlarda Gök-Türk Ka¤anl›¤›’n›n resmî ideolojisi de ortaya ç›kmaktad›r. Orhon Yaz›tlar› XIX. yüzy›l›n Çin kültürü bilinçli bir flekilde reddedilmekte, komflular üzerinde egemenlik kurul- sonunda keflfolunmufl olup Türk dilinde yaz›lm›fl en eski mas›n›n önemi vurgulanmaktad›r. Orhon yaz›tlar› Do¤u Gök-Türklere aittir. Bat› kaynaklardand›r. Tonyukuk Gök-Türkleri kendilerine ait herhangi bir bilgi b›rakmam›fllard›r (sadece küçük yaz›t› 720-25 y›llar› aras›nda dikilmifltir. Burada mezar yaz›tlar› vard›r). Ka¤an, Türk boylar›n› yaz›tlar› okuyarak olaylardan ders al- II. Gök-Türk Ka¤anl›¤›’n›n maya ça¤›rmakta, talihsiz günlerde çekilen zorluklar› hat›rlatmaktad›r. Kan dökü- komutan› ve devlet adam› Tonyukuk’un yapt›¤› ifller cülü¤ün övülmemifl olmas›, onlar›n ileri seviyede oldu¤unu göstermektedir. kendi a¤z›ndan Kültigin ad›na haz›rlanan yaz›t 732’de dikilmifltir. Metin k›sm›n›n bu tarihten 14 anlat›lmaktad›r. Di¤er iki y›l kadar önce haz›rland›¤› tahmin edilmektedir. Dünyan›n yarat›l›fl›na de¤inildik- yaz›ttan Kül Tigin yaz›t› 732 y›l›nda, Bilge Ka¤an yaz›t› ten sonra ilk ka¤an›n hizmetleri ve ka¤anl›¤›n y›k›l›fl› anlat›lmaktad›r. Çin (T’ang) ise 735 y›l›nda dikilmifltir. ‹mparatorlu¤u egemenli¤inde geçen dönem ve Ka¤anl›¤›n ‹lterifl taraf›ndan ikinci Kül Tigin ve Bilge Ka¤an yaz›tlar›nda I. Gök-Türk kez kuruluflu hikâye edilmektedir. Kapgan Ka¤an’›n savafllar› ayr›nt›l› bir flekilde Ka¤anl›¤› genel hatlar›yla anlat›ld›ktan sonra Bilge Ka¤an’›n yapt›¤› hizmetler s›ralanmaktad›r. Bütün bu özetlendikten sonra, esaret dönemi (630-80) ve II. Gökolaylar Bilge Ka¤an’›n a¤z›ndan anlat›lmaktad›r. Türk Ka¤anl›¤› ayr›nt›l› olarak anlat›lmaktad›r.

136

Tarih Metodu

Resim 7.2 Kültigin’in büstü. GökTürkler zaman›ndan kalm›fl en önemli eserlerdendir. Türk ka¤anlar›n›n nas›l bir görünüme sahip olduklar› hakk›nda aç›k bir fikir vermektedir. SIRA S‹ZDE Bafl›n›n üzerinde befl diflli bir taç, onun üstünde ise kartala benzeyen bir kufl resmi D Ügörülmektedir. fi Ü N E L ‹ M

SIRA S‹ZDE

D Ü fi Ü N E L ‹ M

S O R U

S O R U

D‹KKAT

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

N N

K ‹ T A P

735’te dikilen ikinci yaz›tta Bilge Ka¤an, Kültigin’in mezar tafl›na yazd›rd›¤› savafllar› ve di¤er olaylar› kendi mezar tafl›na da yazd›rm›flt›r. Yaz›t, Kültigin yaz›t›nda yaz›lanlar›n tekrar› ve tamamlay›c›s› niteli¤indedir. Tonyukuk yaz›t›, Kültigin döneminde yaz›lm›flt›r. 720 y›l›na kadar olan olaylar anlat›lmaktad›r. Vezir Tonyukuk Çin kültürü içinde yetiflmifl, fakat kendi kültürünü korumas›n› bilmifl bilge bir kiflidir. Onun deneyimi ve siyaset bilirli¤i tafla da yans›m›flt›r.

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P ait Çince kaynaklar hakk›nda ayr›nt›l› bilgiyi Ahmet Tafla¤›l’›n 3 ciltGöktürkler dönemine lik Gök-Türkler (Ankara, 2004) adl› eserinden ö¤renebilirsiniz.

Resim 7.3

TELEV‹ZYON

Orhon yaz›tlar›n›n bulundu¤u yerleri gösteren harita. Orhon yaz›tlar› Do¤u Gök‹NTERNET Türklerine aittir. Mo¤olistan’da XIX. yüzy›l›n sonunda keflfolunmufl olup Türk dilinde yaz›lm›fl en eski kaynaklardand›r. Kaynak: A. Taflç›, “Türklerin Kökenleri,” Atlas Dergisi.

TELEV‹ZYON

‹NTERNET

7. Ünite - Genel Türk Tarihi Kaynaklar›

137

Bugut Yaz›t› 1956 y›l›nda Mo¤olistan’›n Bugut flehri yak›n›nda bulunan ve Gök-Türkler dönemine ait olan yeni bir yaz›tt›r. Bilim dünyas›na önemli yenilikler kazand›rd›. Bu yaz›t, Gök-Türk döneminde yaz›lanlar›n en eski tarihlisiydi. Gök-Türklerin ilk ka¤an› Bumin’in o¤lu Mahan Tigin’in (553-572) mezar tafl› olan bu yaz›t›n 581’de dikildi¤i tahmin edilmektedir. Tafl›n üç taraf› So¤d dilinde yaz›lm›fl olup, dördüncü yüzü Sanskrit ve Brahman dillerindedir. Gök-Türklerin ilk dönemine ait olan bu yaz›t›n Türk dilinde de¤il de So¤dça yaz›lm›fl olmas› dikkat çekicidir. ‹pek Yolu üzerinde yaflayan ve ‹ranî bir halk olan So¤dlar, Do¤u Resim 7.4 ve Bat› Gök-Türklerin yönetim divan›nda Kültigin Yaz›t›. önemli siyasi, kültürel ve ekonomik roller Orhon yaz›tlar›nda oynam›fllard›r. Bum›n Ka¤an’›n 545’de Çin’e Do¤u Türklerinin kuruluflu hakk›nda gönderdi¤i ilk elçi bir So¤dlu idi. Yaz›t›n k›sa bir bilgi So¤d dilinde olmas›, Gök-Türk Devleti’nin verildikten sonra, resmî dilinin (en az›ndan ilk zamanlar) So¤dÇin’e tabi olduklar› y›llardan (630-80), ça oldu¤u ihtimalini güçlendirmektedir. ba¤›ms›zl›klar›n› Yaz›t›n ilginç bir özelli¤i de tepesinde nas›l elde bulunan kurt ve kurdun karn›nda insan fiettiklerinden ve gürü kabartmas› bulunmas›d›r. Bu durum bat›daki kardefllerinin de eski Türk efsanelerindeki difli kurdu hat›rlatkendilerine maktad›r. Yaz›tta Gök-Türklerin sosyal yap›ba¤lamalar›ndan s› ve toplumun hiyerarflik yap›lanmas› hakbahsedilmektedir. Bu metinlerden göçebe k›nda bilgiler verilmektedir. Ka¤an ve akrabir devletin kurulufl, balar›ndan, fladap›t’lar, tarkan’lar, kurkay›k›l›fl ve yeniden p›n’lar, sengün’ler, tudun’lar ve süvarilerkurtulufl hikâyesini ayr›nt›l› bir flekilde den söz edilmektedir. Yaz›t›n içeri¤inden görmek mümkündür. Budizm inanc›n›n Türkler içinde etkili oldu¤u anlafl›lmaktad›r.

Uygur Dönemine Ait Kaynaklar Gök-Türklerin yerini alan Uygurlar (744-840) önceleri Mo¤olistan’da Orhon havzas›ndaki Kara Balgasun flehrini merkez yaparak yüz y›la yak›n hüküm sürdüler. Daha kurulufltan yirmi sene geçmemiflken Uygur hükümdar› Mani dinini kabul etti. Bu dinin en ateflli taraftarlar› Orta Asya’n›n iktisadî gücünü ellerinde bulunduran So¤dlard›. Uygur hükümdar› bunlara dayanmak ihtiyac›n› duymufl olmal›d›r. 840 y›l›nda Uygurlar, henüz göçebe olan Yenisey K›rg›zlar› taraf›ndan yenildikten sonra Ötüken’deki geleneksel yurtlar›n› terk ettiler. Bir k›sm› bat› taraflar›ndaki Beflbal›k ve Koço flehirlerine, di¤er bir k›sm› ise Çin hâkimiyetini kabul ederek Kansu s›n›r›na yerlefltiler. Yerleflik hayat tarz› Uygur kültüründe önemli de¤iflikliklere yol açt›. Bunun en bariz tesirleri dilde oluflan de¤iflikliklerdir. Gök-Türk Türkçesinde somut kavramlar, at, ka¤an, halk, boy isimleri, savafl ve bunlarla ilgili kelimeler hâkimdi. Uygur Türkçesi ise Mani ve Budist din kitaplar›ndan yap›lan çeviriler sebebiyle epeyce de¤iflti; soyut kavramlar ve s›fatlar yönünden zenginleflti. Uygurlar, ilk zamanlar hâlâ Gök-Türk yaz›s›n› kullan›yorlard›. Uygur yaz›tlar› bu alfabe ile yaz›lm›flt›r. Ancak, zamanla alfabelerini de¤ifltirdiler. So¤d alfabesini kendi dillerine uyarlayarak Uygur alfabesini oluflturdular. X-XI. yüzy›lda en olgun fleklini alan Uygur yaz› dilinin etkileri XVII. yüzy›lda Müslüman Türk kültür sahas›nda da görülmektedir. Budizm’i benimseyen Uygur düflünürlerinin ortaya koy-

S O R U

S O R U

D‹KKAT

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

138

AMAÇLARIMIZ

N N

Tarih Metodu

SIRA S‹ZDE

duklar› felsefî ürünler Türk düflünce hayat›n› derinden etkiledi. Uygurlar Brahmi AMAÇLARIMIZ denilen Hint Alfabesini ve H›ristiyanl›¤›n tesiriyle Süryanî alfabesini de kulland›lar. Kök-TürklerK ile aras›ndaki kültür farklar› konusundaki bilgileri fi. Tekin’in Eski ‹ TUygurlar A P Türklerde Yaz›, K⤛t, Kitap ve K⤛t Damgalar› (‹stanbul, 1993) adl› eserinde bulabilirsiniz.

K ‹ T A P

Uygur Yaz›tlar› TELEV‹ZYON

TELEV‹ZYON

‹NTERNET

Mani dini (Maniheizm): III. yüzy›lda Pers ‹mparatorlu¤u’nda Mani taraf›ndan kurulan bu din, baz› H›ristiyan, ‹ranî ve Zerdüflt unsurlar›n SIRA S‹ZDE birleflmesinden oluflur. Mani inanc›na göre, dünyada iki z›t unsur, iyi ve kötü, ayd›nl›k daima D Ü fi Ü NveE Lkaranl›k ‹M çat›fl›r. Mani dini IV. yüzy›lda Bat›’da, Afrika’da ve Küçük Asya’da yay›lmaya bafllam›fl, S O R U buradaki di¤er dinlerin takipçilerini, özellikle H›ristiyanlar› endifleye düflürmüfltür. D ‹ K K A T Bu ülkelerden kovalan›nca Orta Asya’ya s›¤›nm›fl ve orada kendisine taze birS‹ZDE hayat bulmufltur. SIRA Uygur Devleti’nin y›k›lmas›ndan sonra hâmisini kaybeden Mani dini Çin’de takibata u¤ram›fl ve AMAÇLARIMIZ ibadet yerleri y›k›lm›flt›r.

fiine-Usu Yaz›t›: Orhun-Selenga nehirleri aras›ndaki fiine-Usu gölü yak›n›nda, Uygur Ka¤anl›¤›’na ait bir kitabe bulunmufltur. Bu yaz›t “Teñride Bolm›fl ‹l ‹tmifl Bilge Ka¤an” ad›na dikilmifl ve Gök-Türk harfleriyle yaz›lm›flt›r. Yaz›t›n Moyun Çur ‹ N T E R N E Tait oldu¤u tahmin edilmektedir. VIII. yüzy›lda dikilmifltir. Yaz›tKa¤an’a (746-753) ta Türk boylar› aras›ndaki mücadelelerden söz edilmektedir. Tardufl, Töles ve K›rg›z kavimlerinden de bahsedilmekte, Uygur han›n›n Çikler üzerine yürümesi ve Basm›llarla mücadelesi anlat›lmaktad›r. Kara Balgasun Yaz›t›: Gök-Türk alfabesiyle yaz›lan di¤er bir yaz›t Uygurlar›n ilk hükümet merkezi olan kuzeydeki Kara Balgasun’da bulunmufltur. Türkçe, Çince, So¤dça olarak üç dilde yaz›lan bu yaz›t, bafllang›çtan IX. yüzy›l›n ilk çeyre¤ine SIRA S‹ZDE konu al›r. Ay Tengride Kut Bulmufl Alp Bilge Ka¤an (808-821) kadar Uygur tarihini ad›na dikilmifltir. Yaz›t›n Türkçe olan k›sm› çok tahrip olunmufltur. Sadece baz› kelimeler okunmaktad›r. So¤dça olan yüzü ise çok fazla silinmifltir. Sadece Çince k›sD Ü fi Ü N E L ‹ M m› sa¤lam kalm›flt›r. Yaz›tta, Uygurlar›n hükûmet merkezinin Orhun ovas›nda oldu¤u yaz›l›d›r. DoS OUygurlardan, R U kuz Oymakl› Basm›llardan, Üç Oymakl› Karluk’tan, kuzeyde yer alan Kien-Kun (K›rg›z) Devleti’nden bahsedilmektedir. Uygur ka¤an›n›n Lo-yang seferinden (762) D ‹ K K Ave T onun Çinli T’ang hanedan›n› desteklemesinden bahis vard›r. “Çin imparatoru Uygurlarla sars›lmaz kardefl hükümet ve ebedi akraba devlet etme¤e sözleflmifllerdi” denilmektedir. Bu arada, Uygur ülkesine dört Mani rahibin SIRA S‹ZDE geldi¤inden söz edilmektedir. Bunlar Mani dinini yaymaya çal›fl›yorlard›. Ka¤an bu dinin yay›lmas›n› teflvik etmifltir. Yaz›tlarda yerleflik hayata geçmekle ilgili at›flar da vard›r. Uygur ka¤an› çoraklarda gezenleri tatl› diller dökerek yerleflmeye AMAÇLARIMIZ davet etmektedir.

N N

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

‹NTERNET

Uygur yaz›tlar› daha fazla bilgiyi Hüseyin Nam›k Orkun’un Eski Türk Yaz›tlaK ‹ konusunda T A P r› (Ankara, 1986) adl› eserinde bulabilirsiniz.

Uygur Medeniyetine Ait Eserler TELEV‹ZYON

Uygurlar›n 762’de Lo-yang flehrini zapt etmesinden sonra, Mani dini (Maniheizm) Uygurlar aras›nda h›zla yay›ld› ve Uygur devletinin resmî dini haline geldi. Mani inanc›n›n kurucusu olan Mani’nin kendisi bizzat ressam idi. Dolay›s›yla bu din ‹ N T E da R N Eberaberinde T kendi sanat›n› getirmifltir. Uygur ülkesindeki Turfan bölgesinde ve özellikle de ‹dikut flehrinde bulunan freskler ve minyatürler, Mani dininin Uygurlar aras›nda ne kadar güçlü bir flekilde yay›ld›¤›n›n delilidir. Bu minyatürlerde Uygur as›ll› müminlerin yan›nda beyaz elbiseli Mani rahipleri resmedilmifltir. Murtuk ve Bezeklik’teki Budist fresklerin baz›s›nda Uygur müminlerin resimleri vard›r. Uygur Türk medeniyeti, de¤iflik tesirler alt›nda do¤mufltur. Uygurlar, as›rlarca Budist, Maniheist ve H›ristiyan din ve felsefelerinden etkilendikten ve onlara ç›rakl›k ettikten sonra özgün eserler ortaya koymaya bafllam›fllar, çok zengin bir kütüphane oluflturacak kadar eserler oluflturmufllard›r. Uygur eserlerinin önemli bir k›sm› Berlin’de Völkerkunde müzesinin Turfan k›sm›nda toplanm›fl olup bunlardan yar›s›na yak›n› yay›nlanm›flt›r.

139

7. Ünite - Genel Türk Tarihi Kaynaklar›

Resim 7.5 Uygur prensesleri (IX. yüzy›l, Bezeklik, Do¤u Türkistan). Uygurlar Budizm’e ve Maniheizm’e girdikten sonra çok zengin kültür ürünleri meydana getirdiler. Uygur resim sanat›, ‹slami dönemde ‹ran ve Hint minyatür sanat›n› derinden etkiledi. Kaynak: J. P. O’Neil (ed.), Along the Ancient Silk Routes, New York, 1982.

Uygur medeniyeti daha sonra gelen Türk topluluklar›n› ve devletlerini de etkilemifltir. Uygur medeniyeti olmadan Karahanl›lar zaman›nda oluflan Bat› Türkistan medeniyeti düflünülemezdi. Yusuf Has Hacib, Ahmed Yesevî ve Ali fiir Nevaî’nin eserleri Karahanl› yaz› dili temeli üzerinde yükselmifltir. Kutadgu Bilig’in üç nüshas›ndan biri ve Atabetü’l-Hakây›k’›n en iyi nüshas› Uygur yaz›s› ile yaz›lm›flt›r. Uygur yaz›s› XV. yüzy›lda Osmanl› saray›nda da kullan›lm›flt›r. Fatih Sultan Mehmed’in Akkoyunlu hükümdar› Uzun Hasan’a karfl› yapt›¤› savafl›n sonunda yazd›rtt›¤› zafernâme Uygur dili ve alfabesiyle kaleme al›nm›flt›r. “Tanr› ganidir. Allah-› teala inayeti ile Sultan Mehmet Han sözüm” diye bafllamaktad›r. Uygurlar, ‹slam’dan sonra da, Türk kavimleri aras›nda birçok kültür eserleri yaratm›fl, Mo¤ollar zaman›nda onlara kâtiplik ederek Ça¤atay edebiyat›n› meydana ç›karm›fllard›r. VIII. ve IX. yüzy›llarda yo¤unlaflan Uygur eserleri dinî edebiyat ve derin mistisizm izlerini tafl›r. Uygur Türk medeniyeti hangi tesirler alt›nda ortaya ç›km›flt›r?

SIRA S‹ZDE

XIII-XVI. YÜZYILLAR ORTA ASYA TAR‹H YAZICILI⁄I

1

SIRA S‹ZDE

D Ü fi Ü N E L ‹ M

D Ü fi Ü N E L ‹ M

S O R U

S O R U

Mo¤ollar Dönemine Ait Kaynaklar Seyahatnameler Mo¤ol hâkimiyeti ilk zamanlar tahripkâr olmakla birlikte, uzak ve yak›n do¤uyu D‹KKAT birlefltirdi; o zamana kadar hiç görülmeyen bir siyasi istikrar getirdi. Avrupa tüccarlar› ve misyonerleri Orta Asya’dan geçen ticaret yollar›ndan faydaland›lar. YabanSIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

N N

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

140

Tarih Metodu

c› seyyahlar›n Mo¤ol ülkesine ve Alt›n Orda’ya yapt›¤› seyahatler sonunda ortaya koyduklar› eserler önemli bilgiler sunmaktad›r. P. Carpini, (ö. 1252), W. Rubruck (1210-1270), M. Polo (1254-1323), ‹bn Battuta (1304-1368) ve S. von Herberstein’in (1486-1566) seyahatnameleri, Alt›n Orda ülkesi, yönetimi ve sosyal hayat› konusunda d›fltan bir bak›fl› ortaya koymaktad›rlar. Plano Carpini, Mo¤ollar›n dini hakk›nda bilgi edinmesi ve onlar› H›ristiyanl›¤a davet etmek üzere Papa taraf›ndan Mo¤ol ülkesine gönderilmiflti. Carpini, Kiev, Dniyeper, Don, Volga yolunu takip ederek 1246’da Alt›n Orda baflkenti olan Saray’a ulaflm›flt›r. Batu Han onu uzun bir yolculu¤a ç›kararak Mo¤olistan’daki Karakurum’a göndermifltir. Seyahatnamesinde bozk›r hayat›, Mo¤ol gelenek ve inançlar›, Mo¤ollar›n Ruslarla iliflkileri konusunda önemli bilgiler vermifltir. Wilhelm von Rubruck, Fransa kral›n›n Haçl› seferine kat›ld›ktan sonra Volga civar›na seyahat etmifl, orada Sartak Han’la görüflmüfltür. Daha sonra Batu’yu ziyaret etmifl, oradan Mo¤olistan’a gitmifl (1253), 6 ay kadar Mo¤ol hükümdar›n›n yan›nda kald›ktan sonra ülkesine dönmüfltür. Seyahatnamesinde Mo¤ol ülkesindeki sosyal hayat›, Mo¤ollar›n H›ristiyanl›¤a olan tav›rlar›n› ve Han ailesi hakk›ndaki izlenimlerini kaleme alm›flt›r. Eser Türkçeye de çevrilmifltir: Mo¤ollar›n Büyük Han›na Seyahat (1253-1255) (‹stanbul, 2001). Avrupa’n›n meflhur seyyah› Marco Polo, babas› ve amcas›yla birlikte Kubilay Han’›n baflkenti Hanbal›k’a (Pekin) gitmifltir. 2,5 y›l süren yolculu¤u s›ras›nda Anadolu, Mezopotamya, ‹ran, Türkistan yoluyla Çin’e varm›fl, daha sonra Kubilay Han’›n verdi¤i görevi kabul ederek 17 y›l boyunca Do¤u ülkelerini dolaflm›fl, 1295’te Venedik’e dönmüfltür. Eser, Marco Polo: Do¤u ve Bat› Kaynaklar›nda Çin Seyahati (‹stanbul, 2003) ad›yla Türkçeye çevrilmifltir. Tan›nm›fl Arap seyyah› ‹bn Battuta, 1333 y›l›nda Deflt-i K›pçak’a gelmifl ve Alt›n Orda ülkesini gezmifltir. Alt›n Orda han› Özbek Han ve devlet yöneticileri ile ülkedeki sosyal hayat hakk›nda edindi¤i izlenimleri seyahatnamesinde kaydetmifltir. Yak›n zamanda eserin Türkçeye tam çevirisi yap›lm›flt›r: ‹bn Battuta Seyahatnamesi (‹stanbul, 2010). Avusturyal› diplomat Sigusmund von Herbersteyn, 1517 ve 1526’da Rusya’ya elçi olarak gönderilmifltir. Görevi s›ras›nda Rusya hakk›nda ayr›nt›l› bilgiler edinmifltir. 1549 y›l›nda yay›nlad›¤› eserinde Alt›n Orda’n›n Rusya üzerindeki etkilerinden de bahsetmektedir. Araflt›rma eserleri içinde A. Yakubovski’nin Rusçadan tercüme edilen Alt›norda ve Çöküflü (Ankara, 1976), Mustafa Kafal›’n›n Alt›n Ordu Hanl›¤› (‹stanbul, 1976) ve ‹lyas Kamalov’un Alt›n Orda ve Rusya (‹stanbul, 2009) adl› eserleri özellikle önemlidir.

Mo¤ol Dilinde Yaz›lan Eserler Yarl›k: Ferman, hakan›n mektubu, buyru¤u anlam›ndad›r.

Mo¤ol dilinde yaz›lan belgeler XIII. yüzy›l›n ilk yar›s›ndan itibaren bafllar; bunlar›n önemli bir k›sm› yarl›klar, kitabeler ve mektuplard›r. Cengiz Han zaman›nda yasak veya yasa denilen kanun ve nizamnameler de meydana getirilmifltir. Mahkeme kararlar› Koko Debter’e (Kök Defter) yaz›l›yordu. Cengiz Han kendisiyle istiflare sonunda ç›kan kararlar›n ak k⤛da mavi yaz› ile yaz›larak nesilden nesle intikal etmesini, kimsenin bunlar› de¤ifltirmemesini emretmifltir. Bu yasak maalesef günümüze kadar gelememifltir. Cengiz Han’›n vecize ve hikmetleri (Bilig) de yaz›lm›flt›. Bunlar de¤iflik eserlerde günümüze kadar gelmifltir. Daha sonraki döneme ait kaynaklar aras›nda Altan Topçi veya Altan Debter adl› bir eserden bahsedilmektedir. Reflidü’d-din Fazlullâh Câmi’u’t-tevârîh adl› eseri-

141

7. Ünite - Genel Türk Tarihi Kaynaklar›

ni yazarken bu kaynaktan yararlanm›flt›r. Mo¤ollar›n Gizli Tarihi (Türkçesi: Ankara, 1948) ad›yla bilinen meflhur eser, Mo¤ollar›n efsanevi kökeninden bafllayarak 1240 y›l›na kadar gelir. Uygur harfleriyle ve Çin diliyle yaz›lan nüshalar› vard›r.

Alt›n Orda Sahas›nda Yaz›lan Eserler Alt›n Orda döneminden günümüze kadar gelebilen en önemli eser, 1550’de Ötemifl Hac›’n›n yazd›¤› Tarih-i Dost Sultan adl› kitapt›r. Ötemifl Hac›, Cengiz Han’›n torunlar›n›n hizmetinde bulunmufl, e¤itimli bir kifliydi. Ça¤atay Türkçesiyle yaz›lan eser, Cengiz Han’dan XIV. yüzy›l›n sonuna kadar olan olaylar› içermektedir. Alt›n Orda hanlar›n›n Rus knezlerine verdikleri yarl›klar günümüze kadar ulaflamam›fl olmakla birlikte, metropolitlere verdikleri yarl›klar ve son hanlar›n Rus knezlerine yazd›¤› üç mektup Rus arflivlerinde bulunmaktad›r. Edigey, Ahmed Han ve Murtaza Han’›n mektuplar› sayesinde Alt›n Orda’n›n son döneminde Rus knezleriyle olan iliflkileri, knezlerin ödedikleri vergiler ve hanlar huzuruna gittiklerine dair bilgiler ortaya ç›kmaktad›r. Alt›n Orda hanlar›n›n kilise ve manast›rlara tan›d›¤› imtiyazlar› ve hoflgörüyü belgeleyen yarl›klar›n tercümeleri günümüze kadar ulaflm›flt›r. Alt›n Orda hanlar›ndan kalan di¤er bir grup belge, hanlar›n Venedik tacirlerine verdikleri yarl›klard›r; bunlardan günümüze ulaflanlar sayesinde Alt›n Orda’n›n ticarete ne derece önem verdi¤i ortaya ç›kmaktad›r. Ayr›ca, Temir Kutlug ve Toktam›fl Han’a ait üç yarl›k ile hanlar›n Osmanl› padiflahlar›na (biri II. Murad’a, ikisi Fatih Sultan Mehmet’e) gönderdikleri bitik’ler önemlidir. Akdes Nimet Kurat bunlar› Topkap› Saray› Müzesi Arflivindeki Alt›n Ordu, K›r›m ve Türkistan Hanl›klar›na Ait Yarl›klar ve Bitikler (‹stanbul, 1940) adl› kitab›nda toplay›p yay›nlam›flt›r. Alt›n Orda ve ‹lhanl› devletlerinin Kafkasya üzerinde yapt›klar› mücadeleleri Farsça kaynaklardan ö¤renmekteyiz. W. Tiesenhausen, Farsça kaynaklar› tarayarak Alt›n Orda ile ilgili bölümlerin asl›n› ve Rusça çevirilerini neflretmifltir (Türkçesi: Alt›n Orda Devleti Tarihine Ait Metinler, ‹stanbul, 1941). Rus kronikleri de Alt›n Orda dönemine ait önemli bilgiler içermektedir. Bunlar›n ayr›nt›l› analizi için ‹lyas Kamalov’un Alt›n Orda ve Rusya adl› eserine (s. 27-33) bak›lmal›d›r. Kamalov’un da iflaret etti¤i gibi bu kroniklerin Mo¤ol istilas› ve Alt›n Orda konusunda verdikleri bilgilere ihtiyatla bak›lmal›, önyarg›lar içerdikleri unutulmamal›d›r.

Timur ve Timurlular Dönemi Tarih Yaz›c›l›¤› XIV. yüzy›l›n sonu ve XV. yüzy›l Türkistan için parlak bir dönem oldu. Timur ve Timurlular zaman›nda ‹ran ve Türkistan birleflti. Timur, imar ve kültür ifllerinde büyük bir gayret gösterdi. Timur’un kendisi tarihle çok yak›ndan ilgiliydi; onun bu yönü meflhur tarihçi ‹bn Haldun taraf›ndan takdir edilmifltir. Timur, savafl ve bar›fl zamanlar›nda olaylar› kaydeden Fars ve Uygur kâtipler bulundurur, yaz›lanlar› s›k s›k kontrol eder, do¤rulu¤u flüpheli olan kay›tlar› bizzat görenlerden sordurtarak düzeltmeler yapt›r›rd›.

Bitik: Mektup, yaz›lm›fl fley. Eski Türkçede bitimek, yazmak; bitikçi ise kâtip anlam›nda kullan›l›rd›.

Resim 7.6 Alt›n Orda baflkenti Sarayc›k’ta bulunan bir keramik. Kaynak: ‹storiya Kazakskoy SSR, Almat›, 1957.

142

Tarih Metodu

Timur ve Timurlular›n tarihleri Orta Asya d›fl›nda, ço¤unlukla ‹ran’da yaz›lm›flt›r. Timurlular›n tarih yaz›m›ndaki hâkim dil Farsçayd›. Bununla beraber, Ça¤atay dili de h›zla geliflti. XV. yüzy›l boyunca Timurlular saray›nda edebiyat ve fliir dili olarak Ça¤atay Türkçesi yükseldi. Timur zaman›nda (1370-1405) Ça¤atay Türkçesiyle tarih eserlerinin yaz›ld›¤› biliniyorsa da bunlar zaman›m›za kadar ulaflmam›flt›r. Alt›nc› ünitede Timur döneminin belli bafll› kaynaklar› tan›t›lm›flt›. Burada ilave baz› kaynaklardan söz edilecektir. SIRA S‹ZDE

2

D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U

D‹KKAT Babür, mahir bir asker ve idareci SIRA oldu¤u S‹ZDEkadar, edebiyat ve sanatta da son derece yüksek bir kültüre sahipti. Türkçe olarak AMAÇLARIMIZ yazd›¤› fliirler ve özellikle Bâbürnâme adl› eseri otobiyografi türünde dünya klasiklerinden olup Ça¤atay edebiyat›n›n K ‹ T A Pen güzel örneklerindendir. Bu eser, devrinde ve sonraki dönemde örnek oluflturdu. k›z› THat›ra E L E Vyazma ‹ Z Y Oal›flkanl›¤› N Gülbeden Begüm’ün Hümayunnâme adl› eseri ve torunu Cihangir’in Tüzük-i Jihangir kitab› ile devam etti.

SIRA S‹ZDE Timur ve Timurlular dönemi tarihçili¤inin genel özellikleri nelerdir?

1403-1406 y›llar› aras›nda Timur nezdine gönderilen ‹spanya elçisi Ruy GonzaD Ü fi Ü N E L ‹ M les de Claviyo’nun kaleme ald›¤› seyahatname, Timur dönemini ça¤dafl bir Avrupal› gözüyle anlatan en önemli eserdir. (Türkçesi: Anadolu, Orta Asya ve Timur, S O R‹ngiliz U ‹stanbul, 1993). seyyah Anthony Jenkinson’un seyahatnamesi de çok önemlidir. Jenkinson, Muscovy fiirketi taraf›ndan 1558 y›l›nda Orta Asya’ya gönderilmifl, burada ‹ngilizler ad›na ticari iliflkiler kurdu¤u gibi Moskova için diplomatik görüflD‹KKAT meler gerçeklefltirmifltir. Timur soyundan gelen Zahirüddin Muhammed Babür, Özbeklerin bask›s› soSIRA S‹ZDE nucunda Türkistan’› b›rak›p gitmeye ve Hindistan’da yeni bir devlet kurmaya mecbur olmufltur. Hindistan Timurlular› (Babürlüler) hakk›nda an›lmas› gereken ilk eser, Babür’ün hat›ralar›d›r. Babür, mahir bir asker ve idareci oldu¤u kadar, AMAÇLARIMIZ edebiyat ve sanatta da son derece yüksek bir kültüre sahipti. Türkçe olarak yazd›¤› fliirler ve özellikle Vekâyi veya Bâbürnâme adl› eseri otobiyografi türünde dünya klasiklerinden K ‹ T A P olup Ça¤atay edebiyat›n›n en güzel örneklerindendir. Günlük ve hat›ra tarz›nda yazd›¤› bu eser, devrinde ve sonraki dönemde örnek oluflturmufltur. 1494-1529 aras› olaylar› kapsar. Eserin odak noktas›n› Babür’ün siyasi alanda yapt›¤› oluflturur. Hat›ra yazma al›flkanl›¤› k›z› Gülbeden BeT E L E Vmücadeleleri ‹ZYON güm’ün Hümayunnâme adl› eseri ve torunu Cihangir’in Tüzük-i Jihangir kitab› ile devam etmifltir. Babür eserini Ça¤atay Türkçesiyle yazarken, onun akrabas› ve çok iyi bir tarih‹ N THaydar E R N E T Farsça yazm›flt›r. Babür, Emir Timur soyundand› ve Türk boçi olan Mirza yu olan Barlaslardan geliyordu ve sonuçta Mo¤ol’dan ziyade Türk idi. Mirza Haydar ise, Mo¤ollar›n bir kolu olan ve asalet bak›m›ndan Barlaslarla denk tutulan Duglat boyuna mensuptu. Mirza Haydar’›n Tarih-i Reflidî adl› meflhur tarih eseri Do¤u Türkistan, Maveraünnehr ve Kazak hanlar›n›n tarihi için birinci s›n›f kaynakt›r. Eser, 1546 y›l›na kadar olan olaylar› içermektedir.

N N

‹NTERNET

TÜRK‹STAN HANLIKLARINDA TAR‹HÇ‹L‹K Buhara Hanl›¤› (1500-1920) Buhara’da, s›ras›yla fieybanî (1500-1599), Astrahanî (1599-1747) ve Mang›t (17471920) adl› Özbek hanedanlar› hüküm sürmüfltür. Buhara bölgesi ayn› zamanda ‹ranî kökenli Tacik unsurunun ve Fars kültürünün en yo¤un oldu¤u bölgeydi. Bu yüzden burada kaleme al›nan tarih kitaplar›n›n neredeyse tamam› Farsçad›r. Hanl›¤›n resmi dili de hep Farsça olmufltur. 420 y›ll›k süre içinde yaz›lan 70 kadar Farsça eser el yazmas› halinde Taflkent, Düflenbe ve Petersburg kütüphanelerinde muhafaza edilmekte olup bunlardan sadece birkaç› yay›nlanm›flt›r. Dolay›s›yla, Orta Asya tarihinin bu dönemi büyük ölçüde karanl›kta kalm›flt›r.

7. Ünite - Genel Türk Tarihi Kaynaklar›

Orta Asya, ‹slami dönemin bafllar›na kadar uzanan eski bir tarih yazma gelene¤ine sahipti. Bununla beraber yerel tarih yaz›c›l›¤› özellikle XVI. yüzy›ldan sonra geliflti. Yerleflik devletlerde tarih yazma fleklinde veya göçebeler aras›nda sözlü gelenek fleklinde bir tarih anlay›fl› devam etti. Buhara, Hive (Harezm) ve daha sonra kurulan Hokand hanl›klar› zaman›ndan yaz›lan tarihlerin ana konusu yöneticilerin ve ba¤l› olduklar› hanedan›n tarihi ve kökeniydi. Tarihçinin temel gayesi hâmilerinin yönetimini meflrulaflt›rmakt›. Bunun yan›nda, okumufl kesime hoflça vakit geçirtmek ve tarihî olaylardan dersler ç›karmak gibi ifllevleri de vard›. Hanl›¤›n ilk zamanlar›nda, fieybanî Han ve hanedan›n baz› üyeleri tarihlerinin Türk dilinde yaz›lmas›n› teflvik ettiler. fieybanî Han’›n akrabas›ndan olan Keldi-Muhammed b. Söyünç Han, 1520’lerde Türk dilinde bir hanedan tarihi yaz›lmas›n› emretmifl ve bunun gerekçesini flu sözlerle ifade etmiflti: “Ülkeleri yöneten Cengiz o¤ullar› ve Timur Bek hep Türk idiler. Niçin onlar hakk›nda yaz›lan tarihlerin hepsi Fars dilinde yaz›ld›? Bunlar Türk oldu¤u için tarihlerinin de Türk dilinde yaz›lmas› gerekir.” Bununla beraber, Özbek hanl›klar› içinde Türk dilinde tarih yaz›m› sadece Harezm’de geliflmifltir. 1500’lerin bafl›nda Türk dilinde (Ça¤atayca) yaz›lan üç eser d›fl›nda Maveraünnehr’de yaz›lan eserlerin neredeyse tamam› Fars dilinde yaz›lm›flt›r. Ça¤atay Türkçesiyle yaz›lan Muhammed Salih’in fieybani-nâme adl› eseri, fieybanî Han’›n seferlerini anlat›r. Vambery taraf›ndan yay›nlanan (Viyana, 1885) bu eser Bat›l› âlimlerin ilgisini çekmifltir. Safevi tarihçisi Hasan Rumlu’nun Ahsenü’tTevarih adl› eseri Ça¤atay ve Özbek hanlar› ve onlar›n zaman›ndaki ilim ve siyaset adamlar› hakk›nda önemli bilgiler içermektedir. Rus seyyah› Meiendorf 1820’de Buhara’ya gelmifl ve ülke hakk›ndaki izlenimlerini yazm›flt›r. Buhara medreselerinin durumunu gözlemlemifl, buradaki e¤itimi skolastik teolojiye dayal›, çok flekilci, yarat›c›l›k ve esneklikten yoksun olarak nitelemifltir. Tarihçili¤in birkaç sebepten dolay› çok az geliflti¤ini fark etmifltir; bu sebeplerin bafl›nda mollalar›n tarih yazmay› faydas›z bir ifl olarak görmeleri geliyordu. Avrupa’da Orta Asya araflt›rmalar›n›n öncüsü olan Arminus Vambery, Rus iflgalinin hemen öncesinde, bir dervifl k›l›¤›nda Buhara’ya gelmifl ve izlenimlerini iki ayr› kitap halinde yay›nlam›flt›r. Bunlardan ilkinin k›salt›lm›fl hâli Bir Sahte Derviflin Aysa-y› Vusta’ya Seyahati ad›yla Osmanl› Türkçesine çevrilmifltir. Vambery, Orta Asya Türkçesi (Ça¤atayca) üzerinde yap›lan çal›flmalar›n esas›n› da kuran kiflidir. Onun Buhara tarihi hakk›nda yazd›¤› önemli eserini de (Londra, 1873) anmak gerekir. Harezmflahlar ve Mo¤ol istilas›ndan bafllay›p Rus iflgaline kadar gelen bu kitab›n önsözünde Orta Asya tarihinin önemli eserlerinin bir de¤erlendirmesi de yer almaktad›r.

Hive Hanl›¤› (1512-1920) Hive’de tarih yaz›c›l›¤› Ebulgazi Bahad›r Han’›n (1603-1663) fiecere-i Türk adl› kitab›yla bafllar. Ebulgazi, Harezm’deki fieybanî hanlar› soyundand›r. Tarihi olaylar, destanlar ve hat›ralarla kar›fl›k olan bu eserin bir özelli¤i de aç›k bir Ça¤atay Türkçesiyle yaz›lm›fl olmas›d›r. Ebulgazi, zaman›m›za kadar gelemeyen birçok eseri görmüfl ve kullanm›flt›r. Harezm’deki fieybani Özbek hanlar›n›n tarihini anlatan bu eser, XV. yüzy›l›n ikinci yar›s›ndan 1665’e kadar olan olaylar› içerir. 1864’te Ahmed Vefik Pafla taraf›ndan Osmanl› Türkçesine çevrilmifl, daha sonra R›za Nur taraf›ndan bir kere daha yay›nlanm›flt›r (‹stanbul, 1925). Ebulgazi bu eserden önce yazd›¤› fiecere-i Terakime [Türkmenlerin fieceresi] adl› eserinde O¤uzname’yi Horasan Türkmenlerine ait rivayetlerle tamamlam›flt›r.

143

Ça¤atayca: Ça¤atay dili, Orta Asya Türk dil ailesine ait olup XV. yüzy›ldan XX. yüzy›l bafl›na kadar kullan›lan klasik bir edebi dildir. Günümüz Özbek ve Uygur Türkçeleri bunun uzant›lar›d›r. XV. ve XVI yüzy›l yazarlar› hiçbir zaman “Ça¤atayca” tabirini kullanmam›fllard›r; onlar Türk tili, Türkî veya Türkîce kelimelerini kullanm›fllard›r. “Ça¤atayca” tabirinin kullan›m› özellikle A. Vambery’nin Ça¤atayca hakk›ndaki meflhur eserinden (Leipzig, 1867) sonra yayg›nlaflm›flt›r.

144

Tarih Metodu

Ebulgazi’nin ölümünden sonra Hive’de tarih yaz›m› geriledi. Bu dönemde hüküm süren siyasi istikrars›zl›k kültür hayat›n› da olumsuz etkiledi. Nihayet Muhammed Rahim Han (1806-1825) muhaliflerini bertaraf ederek kendisini han ilan etti. Muhammed Rahim Han, Hive’de tarih yazma gelene¤i bafllatt›; bu durum yaklafl›k bir as›r kadar devam etti. M. Rahim Han bu ifl için bir tarihçi belirlemek suretiyle tarih yazmay› kurumsallaflt›rd›. Hive’deki Kongrat hanedan›n›n ilk tarihçisi olan Mûnis’i, hanedan›n tarihini yazmakla görevlendirildi. Mûnis 1829’da öldü¤ünde Firdevsü’l-ikbal adl› tarih kitab›n› henüz tamamlayamam›flt›. Onun kitab›n› tamamlamak üzere 1839-40 y›l›nda Allahkulu Han Agâhî’yi görevlendirdi. Agâhî, 1843-72 y›llar› aras› olaylar›n› kapsayan birkaç tarih eseri yazd›. Bu arada, Rus devlet adam› ve diplomat Nikolay Murav’yov, 1819’da Hive Hanl›¤›na yapt›¤› seyahati anlatan ilginç bir eser kaleme alm›flt›r. SIRA S‹ZDE

D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P SIRA S‹ZDE TELEV‹ZYON D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U ‹NTERNET D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

3

SIRA S‹ZDE Türkistan hanl›klar› dönemindeki tarih yaz›c›l›¤›n›n temel özellikleri nelerdir?

Çarl›k ve Sovyet Dönemi D Ü fi Ü N E L ‹ M

Yerel tarih yaz›m› Çarl›k egemenli¤i döneminde de devam etmifl, ancak 1920’lerin sonunda kaybolmufltur. Orta Asya’n›n modern anlamda tarih yaz›c›l›¤› Orta AsO R olarak U ya’da de¤il, Sesas Rusya’da Rus oryantalistlerin (özellikle Barthold’un) çabalar› sayesinde ortaya ç›km›flt›r. Yerel ayd›nlar, bu modern tarih yaz›c›l›¤›ndan pek etkilenmemifllerdir. D‹KKAT Çarl›k Rusya’s›n›n sonunda ve Sovyetlerin ilk döneminde verdi¤i eserlerle Orta Asya tarihi araflt›rmalar›n›n temellerini atan bilim adam›, Alman as›ll› Rus tarihçisi SIRA S‹ZDE V. V. Barthold’dur (1869-1930). Mo¤ol ‹stilas›na Kadar Türkistan (asl›nda kitapta Mo¤ol istilas› döneminde Türkistan anlat›lmaktad›r; Petersburg, 1900) adl› eserinin bafl›nda Samani, Karahanl›, Harezmflahlar ve Mo¤ollar dönemine ait kaynaklar› ehAMAÇLARIMIZ liyetle tahlil etmifltir. Barthold’un teorisine göre Mo¤ol istilas›n›n Orta Asya ve ‹ran üzerinde y›k›c› etkileri olmuflsa da, bu durum, Mo¤ollar›n tahrip olan flehirlerin yeniden imar Kedilmesini ‹ T A P sa¤lamalar› ve uluslararas› ticareti kolaylaflt›rmalar› sayesinSIRA S‹ZDEMo¤ol ‹mparatorlu¤u ayn› zamanda uzak do¤u ile Avrupa arade dengelenmifltir. s›nda fikir al›fl verifllerinin geliflmesine vesile olmufltur. Tarihsel olan Barthold’un Ali fiir Nevai ve Ulu¤ Bek monografileT Eelefltiri L E V ‹ Z Y Oüstad› N D Ü fi Ü N E L ‹ M ri ile Orta Asya Türk Tarihi Hakk›nda Dersler (‹stanbul, 1927) adl› kitaplar› Türkçeye kazand›r›lm›flt›r. Barthold’un 247 madde yazd›¤› ‹slam Ansiklopedisi’ne olan O R U katk›lar› da Sönemlidir. Bunlar onun Rusça olarak yay›nlanan araflt›rmalar›n›n so‹NTERNET nuçlar›n› sunmaktad›r. Fuad Köprülü onun ‹slam Medeniyeti Tarihi adl› eserinin Türkçesini yay›nlarken bir o kadar da elefltiri içeren yorumlar›n› da esere katm›flD‹KKAT t›r. Rusya ve Avrupa’da Oryantalizm (‹stanbul, 2004) ad›yla Türkçeye çevrilen bir di¤er kitab› Orta Asya tarih yaz›c›l›¤›n›n anlafl›lmas› bak›m›ndan önemlidir. BartSIRA S‹ZDE hold’un Türkistan ile bat› Sibirya aras›nda uzanan bölgenin az bilinen tarihini sistemlefltiren Semireçye Tarihi (Alma Ata, 1893) ile Türkmen Halk›n›n Tarihi (Taflkent, 1922)AMAÇLARIMIZ ve Türkistan’›n Kültür Hayat›n›n Tarihi (Leningrad, 1927) hakk›ndaki eserleri henüz Türkçeye çevrilmemifltir.

N N

N N

Barthold’unKOrta ‹ T Asya A P tarihçili¤ine katk›lar› konusunda, Yuri Bregel’in “Barthold ve Ça¤dafl fiarkiyat Araflt›rmalar›” adl› makalesine bakabilirsiniz (V. V. Barthold, Rusya ve Avrupa’da Oryantalizm adl› eser içinde, s. 1-26).

TELEV‹ZYON

TELEV‹ZYON

‹NTERNET

‹NTERNET

145

7. Ünite - Genel Türk Tarihi Kaynaklar›

Barthold’un ö¤rencilerinden A. Yakubovsky kendisini Sovyet koflullar›na uyarlayarak çal›flmalar›n› sürdürebilmifltir. Yine Barthold’un oryantalist gelene¤inden gelen ve Orta Asya araflt›rmalar› alan›nda günümüzün en yetkin tarihçilerinden olan Yuri Bregel ise çok önemli eserler ortaya koymufl, mevcut yaklafl›mlara ciddi elefltiriler getirmifltir. Orta Asya’n›n ortaça¤ ve erken modern dönem tarihi alan›nda Farsça ve Ça¤atayca belgeler ve el yazmalar› metinlerinin incelenmesinde ciddi çal›flmalara öncülük etmifltir. Orta Asya tarihçili¤i hakk›nda yazd›¤› 3 ciltlik Bibliyografya (Bloomington, 1995) ve Orta Asya Tarih Atlas› (Leiden, 2003) ile bu konuda çal›flanlar için sa¤lam bir zemin oluflturmufltur. Bregel’in hiçbir eseri Türkçeye çevrilmemifltir. Onun ö¤rencilerinden Devin Deweese de Orta Asya’da tasavvuf konusundaki araflt›rmalar›yla bu sahaya önemli katk›lar sa¤lam›flt›r. Bu arada, Orta Asya tarihçili¤i konusunda de¤erli çal›flmalar› olan Alman tarihçi Anke von Kügelgen’i de unutmamak gerekir. fiunu da belirtmek gerekir ki, Bregel’in (ve asl›nda birçok Bat›l› araflt›rmac›n›n) yorumlar›nda Orta Asya’da ‹ran’›n medenî gelene¤i vurgulan›rken Türklerin etkilerini olumsuz görme e¤ilimi vard›r. Bregel, Orta Asya’n›n bütününde hem yerleflik, hem de göçebe nüfusun ‹ranl› oldu¤unu, VI. yüzy›ldan itibaren bozk›r kufla¤›n›n Türkleflti¤ini ve bu sürecin günümüze kadar devam etti¤ini belirtmekte, Türklerin ve Mo¤ollar›n Orta Asya’n›n yerleflik kesimine nüfuz etmesini (“göçebeleflme” sürecini) ekonomik, siyasi ve kültürel bak›mlardan olumsuz olarak de¤erlendirmektedir. Orta Asya’da modern tarihçili¤in geliflmesi as›l Sovyet döneminde oldu. Komünist parti tarihçili¤in geliflmesini çok önemli görüyordu. Devlet teflviki sonucunda yavafl da olsa, Orta Asya kökenli tarihçiler yetiflmeye bafllad›. 1930’lardaki ayd›n k›r›m› yüzünden bu süreç kesintiye u¤rad›ysa da, 1950’lerin ortalar›ndan itibaren Türkistan kökenli tarihçiler Orta Asya tarihi araflt›rmalar› alan›nda kendilerini göstermeye bafllad›lar. 1970’lerden sonra ise say›ca hâkim duruma geldiler. Resim 7.7 1941 y›l›nda Sovyet araflt›rmac›lar› Timur’un Semerkand’daki mezar›n› açarak kafatas›n› incelemifllerdir. Yerel halk bunu hofl karfl›lamasa da o dönemde kimsenin a¤z›n› açmas› mümkün de¤ildi. Mezar aç›ld›ktan çok az zaman sonra Sovyetler Birli¤i’nin II. Dünya Savafl›na girmesi halk aras›nda mezara yap›lan sayg›s›zl›¤›n bedeli olarak alg›lanm›flt›r. Kaynak: C. Macleod; B. Mayhew, Uzbekistan, Hong Kong, 1996.

Bütün Sovyet tarihçili¤inde oldu¤u gibi Orta Asya tarihi hakk›nda yaz›lanlar da Marksist ideolojik flablonu takip etmek durumundayd›lar. Tarih yaz›m›, insanl›¤›n evrensel geliflmesinin (sosyo-ekonomik flekillenmenin) aflamalar›, s›n›f mücadelesi,

146

Özbek hanl›klar› içinde Türk dilinde tarih yaz›m› sadece Harezm’de geliflti. Maveraünnehr’de yaz›lan eserler ise neredeyse tamamen Fars dilinde yaz›ld›. Orta Asya’n›n modern anlamda tarih yaz›c›l›¤› Rusya’da Rus oryantalistlerin çabalar› sayesinde ortaya ç›kt›. Sovyet döneminde Orta Asya tarihi hakk›nda yaz›lanlar da Marksist ideolojik flablonu takip etmek durumundayd›lar. 1924’te Orta Asya s›n›rlar›n›n “milli” esaslara göre flekillendirilmesinden sonra bunu hakl›laflt›rmaya yönelik bir tarih yaz›c›l›¤› gelifltirildi.

Tarih Metodu

halk ayaklanmalar›, ilerici ve gerici güçler, ekonomik iliflkilerin belirleyici rolü gibi konular üzerinde temellendirilir, tarihî olaylar bu çerçevede aç›klan›rd›. Orta Asya’daki Rus iflgali gibi hassas konular tarihî gerçeklere uygun olmayan fakat parti talimatlar›na uyacak bir flekilde tasarland›. Rus iflgali, feodal bask›lardan bunalan geri kalm›fl Türkistanl› halklar›n medenî bak›mdan ileri Rusya Devleti’ne gönüllü kat›l›mlar› fleklinde yorumland›. ‹lginçtir, yerel ayd›nlar bu süreçte daha aktif bir rol ald›lar; Rus meslektafllar›na göre rejimin taleplerine daha fazla ba¤l›l›k sergilediler. Do¤rudan Parti ilgisinin d›fl›nda kalan baz› alanlarda (mesela eskiça¤ ve ortaça¤ tarihi) nisbî bir serbestlik vard›. Bu yüzden olsa gerek, Orta Asya’n›n eski ve orta ça¤lar›n› araflt›ran tarihçiler, söz konusu dönemlerin ayd›nlanmas›na önemli katk›lar sa¤lad›lar. Sovyet öncesinde bu dönemler çok az çal›fl›lm›flt›. Farsça ve Ça¤atayca yaz›lm›fl eserlerin çevirileri yay›nland›, para bilimi (numizmatik) ve arkeoloji konusunda önemli araflt›rmalar ortaya konuldu. Orta Asya’da milli tarih fikri Sovyet döneminde, 1924’te Orta Asya s›n›rlar›n›n “milli” esaslara göre flekillendirilmesinden sonra ortaya ç›kmaya bafllad›. Bu cumhuriyetler yapay bir flekilde yarat›lm›fllard›. Teoride etnik esaslara göre oldu¤u söylense de, bu “milli” cumhuriyetler etnik ve dil bak›m›ndan hom*ojen de¤illerdi. Dolay›s›yla, bu durum potansiyel bir tehlike içermekteydi. Mevcut durumun devam›n› ç›karlar› için gerekli gören yerli ayd›nlar›n ve yönetici elitin teflvik ve gayretleriyle, mevcut siyasi s›n›rlar›n tarihî hakl›l›¤›n› ispat etmeye yönelen bir tarihçilik anlay›fl› gelifltirildi. Bu tür milli tarihlerin yarat›lmas› ihtiyac› daha 1920’li y›llar›n ortas›nda, “milli” s›n›rlar›n çizilmesinden hemen sonra ortaya ç›km›flt›. Henüz yerel tarihçilerin yetiflmedi¤i bu dönemde bu görev Barthold’da yüklendi. Barthold, 1925-29 tarihleri aras›nda Tacik, K›rg›z ve Türkmen halklar›n›n tarihi konusunda üç ayr› eser yazd›. Ancak, Barthold’un yazd›¤› eserlerin Marksizm’le alakas› yoktu ve yeni yarat›lan etnik cumhuriyetlerin meflrulaflt›r›lmas›na pek katk› sa¤lam›yordu. 1937-38 y›llar›nda e¤itimlerini Çarl›k döneminde alm›fl ve milli duygulara sahip yerel ayd›nlar tasfiye edildikten sonra, “proleter” terbiye ile yetiflen genç ayd›nlar nesli bu görevi üstlendiler. II. Dünya Savafl› y›llar›nda Sovyetler Birli¤i’nde tarih yaz›m›nda yeni bir e¤ilim geliflti. Rus halk›na vatanseverlik ruhu afl›lamak için geçmiflteki Rus kahramanlar› canland›r›ld›. Savafltan sonra bu e¤ilim Orta Asya tarihçilerine de yay›ld›. Her bir cumhuriyette geçmiflten baz› flahsiyetler seçilerek yüceltildi. Yaln›z, bunlar›n Ruslara karfl› savaflmam›fl olmas› gerekiyordu. Türklere, Polonyal›lara veya Ruslar›n geleneksel düflman› olan baflka milletlere karfl› savaflm›fl olan kahramanlar tercih edildi. Özbekistan için Timur bu projeye uygun düflüyordu. Onun Osmanl› Türklerine karfl› olan zaferi abart›ld› ve daima gündemde tutuldu. 1950’li y›llar›n ortas›ndan itibaren Orta Asya cumhuriyetlerinin tarihleri mevcut s›n›rlar ve hâkim etnik grup esas al›narak geriye do¤ru yorumland›. Orta Asya Türklerinin ortak edebi dili olan Ça¤atayca “eski Özbek dili” olarak adland›r›ld›. Ali fiir Nevaî “en büyük Özbek flairi” olarak yüceltildi. Özbek bask›s› sonucu Türkistan’dan ayr›larak Hindistan’da kendisine yeni bir yurt kurmufl olan Babür, Özbek kahramanlar›ndan biri olarak sunuldu. Her bir cumhuriyetin tarihçileri o s›n›rlar dâhilinde milli bir tarih yaratmak için zorlama yorumlarla tarihi istedikleri yöne do¤ru e¤diler. Burada dikkat edilmesi gereken tek fley, Parti talimatlar›na ve Rus halk›na ters düflmemekti.

D Ü fi Ü N E L ‹ M

D Ü fi Ü N E L ‹ M

S O R U

S O R U

7. Ünite - Genel Türk Tarihi Kaynaklar›

D‹KKAT

D‹KKAT

1991 sonunda bu cumhuriyetler ba¤›ms›zl›¤›n› kazand›ktan sonra yaz›lan tarih kitaplar›nda radikal bir de¤iflme görülmemektedir. Olaylar ve SIRA d›fl görüntü milli bir S‹ZDE renk almas›na ra¤men, özü itibar›yla Sovyet gelene¤i devam etmektedir. Tarihin siyasi gayelere hizmet etme ifllevinde bir de¤iflme olmam›flt›r. Bununla beraber, Rus iflgali ve Stalin döneminde yap›lan zulümler dikkatli bir flekilde elefltirilmekte ve AMAÇLARIMIZ tarih kitaplar›nda bu konular düzeltilmektedir.

N N

K ‹ T A PNotes on the XVI. yüzy›ldan günümüze Orta Asya tarih yaz›c›l›¤› konusunda Y. Bregel’in Study of Central Asia (Bloomington, 1996) adl› eserinden yararland›k.

CED‹TÇ‹L‹K HAKKINDA TAR‹H YAZIMI

147

TELEV‹ZYON

XIX. yüzy›l›n sonu ve XX. yüzy›l›n bafl›nda Rusya Türklerinin en önemli fikir hareketi olan Ceditçilik, farkl› dönemlerde ilim adamlar›nca farkl› farkl› alg›lanm›flt›r. K›r›ml› ‹smail Gasp›ral›’n›n önderli¤inde e¤itim reformu hareketi‹ Nolarak T E R N E Tbafllayan bu hareket giderek sosyal hayat›n her cephesindeki (kad›nlar›n özgürlefltirilmesi, siyasi modernleflme, soy bilincinin yükselmesi) reform gayretleri fleklinde geliflmifltir. Gelenekçi ulema eski de¤erleri savunma refleksiyle, giyimleri, hal ve hareketleriyle Ruslar› and›ran bu gençlerin gayret ve fikirlerini bir yozlaflma hareketi olarak gördü. Özellikle 1890’lardan itibaren Ceditçiler ve eski usûlün (usûl-i kadim) muhafaza edilmesi gerekti¤ine inananlar (Kadimciler) aras›ndaki fikir çat›flmalar› artt›. Kadimciler hakk›nda yaz›lanlar neredeyse tamamen Ceditçilerin yazd›klar›na dayanmaktad›r. Meselenin özünü anlamak için Kadimci denilen kesimin yazd›klar›n›n da incelenmesi gerekmektedir. Ceditçilik hareketi ise ancak 1890’lardan sonra Türkistan’› da etkiledi, ancak buradaki geliflmesi çeflitli engellerle sekteye u¤rad›. Buhara Hanl›¤› XIX. yüzy›lda neredeyse d›fl dünyadan soyutlanm›fl gibiydi; Bat›ya uzak ve genifl çöllerle çevrilmifl olmas›ndan baflka, buradan geçen geleneksel ticaret yollar›n›n da ât›l duruma düflmesinden dolay› dünyadaki geliflmelerin gerisinde kalm›flt›.

Sovyet Yaklafl›m› Sovyet döneminde Ceditçilik hakk›nda yaz›lanlar dönem dönem de¤iflmektedir. 1920’lerin görece liberal havas›nda daha olumlu bir yaklafl›m mevcuttu. Dönemin tan›nm›fl Tatar tarihçileri ve yazarlar› Ceditçili¤i olumlu denilebilecek tarzda ele al›yorlard›. 1930’lar›n bafl›nda ise Ceditçili¤e karfl› düflmanca tav›r al›nd›. Ceditçiler liberal burjuva milliyetçileri ve devrim karfl›tlar› olarak nitelendiler. Pan-Türkist, Pan-‹slamist ve Rus karfl›t› olmakla suçland›lar. 1940’l› y›llar›n bafllar›nda, Ceditçili¤e karfl› bir parça yumuflama alametleri görüldüyse de, savafl›n bitmesiyle birlikte yeniden 1930’lardaki dogmatik anlay›fla dönüldü. 1960’larda ise Ceditçili¤in bafllang›çta demokratik ve halkç› bir reform (ayd›nlanma) hareketi oldu¤u, fakat 1905-1907 y›llar›nda halk karfl›t› bir harekete dönüfltü¤ü iddia edildi. 1970’lerde, baz› genç tarihçiler Ceditçili¤i yeniden yorumlayarak sosyal geliflmeye onlar›n da katk› sa¤lad›klar›n› ileri sürdüler. Bu dönemde Ceditçi ayd›nlardan baz›lar› akland›, onlar›n zarars›z ve Marksist flablona uydurulabilen yönleri öne ç›kar›larak, “Ayd›nlanmac›” ad› alt›nda yeniden edebî mirasa kazand›r›ld›. Sovyetler Birli¤i’nin çöküflünden sonra Tatar, Baflkurt, Özbek ve Kazak araflt›rmac›lar, 1917 Devrimi öncesi kültür miras›n› yeniden keflfetmeye ve fikir tarihlerini yeniden yazmaya bafllad›lar.

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

‹NTERNET

148

Tarih Metodu

Bat›’da Yap›lan Araflt›rmalar Ceditçilik konusunda Bat›’da yap›lan araflt›rmalar›n katk›lar›ndan da söz etmek gerekir. 1950’lerin sonundan itibaren Alexandre Bennigsen, Chantal Lemercier-Quelquejay, Enders Wimbush ve di¤er araflt›rmac›lar, Müslüman milli komünizmi, Sultan Galiev, Ceditçilik ve Sovyet Müslümanlar› gibi konularda araflt›rmalar ortaya koydular. Bu araflt›rmalarda So¤uk Savafl y›llar›n›n izlerini görmek mümkündür; bu araflt›rmalarda tarihsel olmaktan ziyade siyasi nitelik öne ç›kmaktad›r. Son y›llarda Frans›z, Alman ve Amerikal› tarihçilerin yapt›klar› yeni çal›flmalar Ceditçili¤in tarihî kökenleri konusunda flimdiye kadar kabul görmüfl fikirlerden baz›lar›na ciddi elefltiriler getirdi. Alman araflt›rmac› Michael Kemper, ‹dil-Ural bölgesindeki uleman›n görece bir entelektüel ba¤›ms›zl›¤a sahip oldu¤unu ve bu sayede toplumsal, dinî ve siyasî meseleleri tart›flt›klar›n›, fakat bu tart›flmalar›n modernist de¤il, geleneksel ‹slami söylem içinde geliflti¤ini ileri sürmektedir. Kemper ile benzer yaklafl›m› benimseyen Amerikal› araflt›rmac› Allen J. Frank Tatar-Baflkurtlar bölgesindeki dinî kurumlar› inceleyen çal›flmas›nda (Leiden, 2001) bölgenin ‹slami kimli¤inin oluflumunda yerel tarih yaz›c›l›¤› gelene¤inin önemli bir rol oynad›¤›n› ortaya koymaktad›r. Ceditçi-Kadimci ihtilaf› yak›n zamana kadar terakkiperver unsurlarla mutaass›p mollalar aras›ndaki fikir çat›flmas› olarak yorumlan›rken, Frans›z araflt›rmac› Stéphane Dudoignon çat›flman›n sosyal ve ekonomik yönüne dikkat çekmifltir. Christian Noack’›n Ceditçilik hakk›ndaki analitik ve kaynaklara dayanan çal›flmas› da çok önemlidir. Orta Asya Ceditçili¤i konusunda en yetkin çal›flmalar› yapan Adeeb Khalid ise Orta Asya Ceditçili¤inin kökenlerini d›fl tesirlere (Tatar ve Osmanl› etkilerine) dayand›ran tezlere karfl› ç›kmakta, Türkistanl› ayd›nlar›n kendi kültürel dinamiklerinden yararland›klar›n› belirtmektedir.

Türkiye’deki Çal›flmalar XIX. yüzy›l›n sonunda e¤itim reformu hareketi olarak bafllayan Ceditçilik, giderek sosyal hayat›n her cephesindeki reform gayretleri fleklinde geliflti. Ceditçiler, ‹dil-Ural, Kafkasya ve Türkistan’da faaliyet gösterdiler; siyasi ve milli bilincin uyanmas›nda etkili oldular. Ancak, Sovyet rejimi onlar›n faaliyetlerini önce s›n›rlad›, sonra tamamen ortadan kald›rd›. ‹lk dönem Sovyet tarih yaz›c›l›¤›nda Ceditçilik hakk›nda ›l›ml› yaklafl›mlar olsa da, 1930’larda düflmanca tav›r al›nd›. Ceditçilik Türkiye’de de genifl bir ilgi gördü. Rusya’dan gelen Tatar ve Azerbaycanl› ayd›nlar Meflrutiyet döneminin fikir hayat›n›n flekillenmesinde önemli bir rol oynad›lar.

Osmanl› ve Rusya Türkleri aras›nda XVIII. yüzy›l›n sonlar›ndan bafllay›p 1908-18 y›llar› aras›nda en üst düzeye ulaflan iliflkiler vard›. Bafllang›çta bu iliflkiler etnik bir ilgiden ziyade Müslümanl›k zemininde geliflti. Rusya’dan ve Türkistan’dan yola ç›kan hac›lar ve tasavvuf ehli ‹stanbul’a gelmekte ve imparatorlu¤un topraklar›nda dolaflmakta idiler. ‹stanbul’daki tekkeler Rusya Müslümanlar›n›n u¤rak yeri oldu¤u gibi, irtibat ve dayan›flma noktalar› da oldu. II. Meflrûtiyet ile birlikte gelen hürriyet havas› Rusya’n›n Türk kökenli ayd›nlar›n› ‹stanbul’a çekti. Bas›n ve yay›n faaliyetlerinin artmas› da bu yak›nlaflmay› artt›rd› ve karfl›l›kl› etkileflimlere zemin haz›rlad›. Jön Türk hükümetinin s›cak karfl›lad›¤› bu Ceditçi ve Türkçü ayd›nlar›n faaliyetleri sayesinde göçmen dernekleri kuruldu. Slavc›l›k ve halkç›l›k düflüncelerinden haberdar olan ve milliyet bilinci gelifltiren Tatar ve Azerbaycanl› ayd›nlar Meflrutiyet döneminin yo¤un fikrî atmosferinde yer ald›lar, fikir hayat›n›n flekillenmesinde önemli denilebilecek rol oynad›lar. Yusuf Akçura’n›n derledi¤i Türk Y›l› (‹stanbul, 1928) adl› hacimli eser Türkçülü¤ün do¤uflu ve geliflmesi konusunda temel bir kitapt›r. Kendisi de bizzat Ceditçi gelenekten gelen Abdullah Battal-Taymas’›n katk›lar› da çok önemlidir. Türkiye’ye geldikten sonra yay›nlad›¤› Kazan Türkleri (‹stanbul, 1925) bu konuda klasik hâlini alm›fl bir çal›flmad›r. Taymas, 1958-59 senelerinde, Tatar Cedit hareketinin önde gelen simalar›n›n biyografilerini yay›nlam›flt›r. Samimi bir üslupla kaleme ald›¤› bu çal›flmalarda Ceditçiler aras›ndaki flahsî iliflkileri ve farkl› e¤ilimleri de güzel bir flekilde yans›tmaktad›r.

149

7. Ünite - Genel Türk Tarihi Kaynaklar›

Tatar ve Baflkurtlar aras›nda oldu¤u kadar Türkistan’daki fikir hareketlerinin anlafl›lmas›nda tarihçi Z. Velidi Togan’›n katk›lar›na de¤inmeden geçmek mümkün de¤ildir. Bugünkü Türkili (Türkistan) ve Yak›n Tarihi (‹stanbul, 1942-47) ve Hât›ralar (‹stanbul, 1969) adl› eserleri dinî reformculuk, Ceditçilik ve Türkistan’daki Basmac›l›k hareketi hakk›nda en k›ymetli bilgileri içermektedir. Ayn› dönemde Rusya kökenli di¤er yazarlardan Baflkurdistanl› Abdülkadir ‹nan’›n Makaleler ve ‹ncelemeler (Ankara, 1998) ad› alt›nda toplanan makaleleri Orta Asya Türk topluluklar›, destanlar›, folkloru, inançlar› ve arkeolojisi hakk›nda önemli tetkikler sunmaktad›r. Özbekistan kökenli tarihçi Baymirza Hayit’in (19172006) Türkistan’›n yak›n tarihi ve Basmac›l›k konusunda daha ziyade Almanca olarak yay›nlad›¤› eserler önemlidir. Hayit ayn› zamanda hayat›n› Türkistan davas›na adam›fl bir milliyetçi ve hareket adam›yd›. Ceditçili¤in içinden gelen bu kufla¤›n milliyetçi ve seküler söylemi benimsedikleri ve konulara bu ilgiler çerçevesinde yaklaflt›klar› hat›rda tutulmal›d›r. Gurbetteki Türkistanl› tarihçi ve ayd›nlar Türkiye’deki Orta Asya tarih anlay›fl› üzerinde belirleyici oldular. ‹yi donan›mlar› olmakla birlikte, bu tarihçiler ülkelerinden kopmufl olmalar› sebebiyle Sovyetlere karfl› olumsuz duygular tafl›yorlard›. Onlar›n tarih konusundaki yaz›lar› ço¤u kez tarihsellikten çok siyasi niteliklerle yüklüdür. Azerbaycanl› Ahmet Cafero¤lu ve Mirza Bala’n›n Azerbaycan’daki ayd›nlanma hakk›ndaki yaz›lar›, Cafer Seydahmet K›r›ml›’n›n Kazan ve K›r›m’daki fikri geliflmeler konusundaki eserleri önemlidir. Cafer Seydahmet’in özellikle Gasp›ral› ‹smail Bey (‹stanbul, 1934) adl› biyografi çal›flmas› bugün de Gasp›ral›’y› en iyi anlatan eser olma niteli¤ini korumaktad›r. Bu dönemde Rusya kökenli olmayan, fakat bu meseleleri kavray›flla ve de¤iflik yönleriyle ele alan edebiyat tarihçisi Fuad Köprülü’yü de zikretmek gerekir. Onun ‹slam Ansiklopedisine yazd›¤› “Azerî” (‹stanbul, 1942) ve “Ça¤atay Edebiyat›” (‹stanbul, 1945) maddeleri Azerbaycan ve Türkistan’daki yenileflme hareketlerini ortaya ç›karan tarihî flartlar› irdelemektedir. 1960’larda Ceditçi söylemi tart›flmas›z benimseyen ve Devrim öncesi ayd›nlar›n tümünü Ceditçilikle özdefllefltirip kahramanlaflt›ran bir yaklafl›m hâkim olmaya bafllad›. Bu anlay›fla göre Ceditçilik medreselerdeki skolastik e¤itim usûlüne karfl› getirilen elefltirilerin ve ‹slam’›n aslî kaynaklar›na dönme çabas›n›n bir neticesiydi. Akdes Nimet Kurat’›n Belleten’de yay›nlanan hacimli makalesi (“Kazan Türklerinin Medeni Uyan›fl Devri,” 1966) bu yaklafl›m›n tipik bir örne¤ini oluflturmaktad›r. Türkistan ve Rusya’dan gelen Türk kökenli ayd›nlar Ceditçilik araflt›rmalar›na SIRA S‹ZDE ne ölçüde katk› sa¤lad›lar? D Ü fi Ü N önünde EL‹M Bu ideolojik atmosferin yan›nda, bu dönem araflt›rmac›lar›n›n duran engellerin en büyü¤ü kaynaklara ulaflmaktaki zorluktu. Leningrad, Kazan veya Taflkent kütüphaneleri onlara kapal›yd›. Elde bulunan kaynaklar ÜniverS O ‹stanbul R U sitesi Türkiyat Kütüphanesi, flahsî kitapl›klar ve Bat› kütüphanelerine da¤›lm›fl kitap ve süreli yay›nlardan ibaretti. Bu dönemde ‹dil-Ural’daki siyasi hareketlerin taD‹KKAT rihi ve Sovyetler Birli¤i’ndeki Türk topluluklar› hakk›ndaki bofllu¤u dolduran eserler Nadir Devlet taraf›ndan ortaya konulmufltur. Türkistan ile Osmanl› iliflkileri koSIRA S‹ZDECedit harenusunda Mehmet Saray’›n araflt›rmalar› bulunmaktad›r. Türkistan’daki keti ve siyasi, edebi faaliyetler konusunda Timur Kocao¤lu’nun önemli katk›lar› vard›r. Ahat Andican da Muhaceretteki Türkistanl›lar ve Türkiye’nin Orta Asya ile AMAÇLARIMIZ iliflkileri konusunu ayd›nlatan çal›flmalar yay›nlanm›flt›r.

4

N N

SIRA S‹ZDE

D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

TELEV‹ZYON

150

Tarih Metodu

Özet

N A M A Ç

1

N A M A Ç

2

Türk tarihinin en eski kaynaklar›n› tan›mlayabilme Türk tarihinin bilinen en eski zamanlar›na gitti¤imizde, Asya Hunlar›na ait kaynaklar›n neredeyse tamam› Çincedir. Türklerde yaz›n›n geliflmesi Gök-Türk dönemine (552-744) rastlar. VIII. yüzy›lda yaz›lan Orhon yaz›tlar› sayesinde Türklerin kültürü, hayat anlay›fl›, inançlar› ve savafl yöntemleri hakk›nda bilgiler edinmekteyiz. Daha da önemlisi, bu bilgileri art›k yaln›zca Çinlilerden de¤il, bizzat Türklerin kendilerinden ö¤renmekteyiz. Göktürklerin yerine geçen Uygurlar (745840), ilk zamanlar hâlâ Gök-Türk yaz›s›n› kullan›yorlard›; yaz›tlar›n› bu alfabe ile yazd›lar. Ancak, zamanla So¤d alfabesini kendi dillerine uyarlayarak Uygur alfabesini ve yaz› dilini oluflturdular. X-XI. yüzy›lda en olgun fleklini alan Uygur yaz› dilinin etkileri XVII. yüzy›lda Müslüman Türk kültür sahas›na kadar uzan›r. Budizm’i benimseyen Uygur düflünürlerinin ortaya koyduklar› felsefî ürünler Türk düflünce hayat›n› derinden etkiledi. Uygur medeniyeti olmadan Karahanl›lar zaman›nda oluflan Bat› Türkistan medeniyeti düflünülemezdi. Uygurlar, ‹slam’dan sonra da, Mo¤ollar zaman›nda onlara kâtiplik ederek Ça¤atay edebiyat›n› meydana ç›karm›fllard›r. Mo¤ol, Alt›n Orda ve Timurlular dönemi tarih yaz›c›l›¤›n› de¤erlendirebilme Yabanc› seyyahlar›n (P. Carpini, W. Rubruck, M. Polo, ‹bn Battuta, S. von Herberstein) Mo¤ol ülkesine ve Alt›n Orda’ya yapt›¤› seyahatler sonunda ortaya koyduklar› eserler önemli bilgiler sunmaktad›r. ‹slam tarihçileri Cüveynî’nin ve Reflidüddin’in eserleri Orta Asya tarihçili¤i için birinci s›n›f kaynaklard›r. Mo¤ollar›n b›rakt›klar› belgeler ve Mo¤ollar›n Gizli Tarihi adl› eser de önemlidir. Alt›n Orda sahas›nda yaz›lan eserlerin bafl›nda 1550’de Ötemifl Hac›’n›n yazd›¤› Tarih-i Dost Sultan adl› kitap gelmektedir. Ça¤atay Türkçesiyle yaz›lan bu eser, Cengiz Han’dan XIV. yüzy›l›n sonuna kadar olan olaylar› içermektedir. Alt›n Orda ve ‹lhanl› devletlerinin Kafkasya üzerinde yapt›klar› uzun mücadeleleri Farsça kaynaklardan ö¤renmekteyiz. XIV. yüzy›l›n sonu ve XV. yüzy›l Türkistan için parlak bir dönem oldu. Ti-

N A M A Ç

3

mur ve Timurlular›n tarihleri Orta Asya d›fl›nda, ço¤unlukla ‹ran’da ve Farsça olarak yaz›lm›flt›r. Bununla beraber, Ça¤atay dili de h›zla geliflmifltir. Babür’ün hat›ra eseri olan Bâbürnâme, otobiyografi türünde dünya klasiklerinden olup Ça¤atay edebiyat›n›n en güzel örneklerindendir. Mirza Haydar’›n Tarih-i Reflidî adl› meflhur tarih eseri ise Do¤u Türkistan, Maveraünnehr ve Kazak hanlar›n›n tarihi için birinci s›n›f kaynakt›r. Türkistan hanl›klar› tarihçili¤inin geliflme sürecini aç›klayabilme Türkistan’da yerel tarih yaz›c›l›¤› özellikle XVI. yüzy›ldan sonra geliflti. Hanl›¤›n ilk zamanlar›nda, fieybanî Han ve hanedan›n baz› üyeleri tarihlerinin Türk dilinde yaz›lmas›n› teflvik ettiler. Bununla beraber, Özbek hanl›klar› içinde Türk dilinde tarih yaz›m› sadece Harezm’de geliflti. 1500’lerin bafl›nda Türk dilinde (Ça¤atayca) yaz›lan üç eser d›fl›nda Maveraünnehr’de yaz›lan eserlerin neredeyse tamam› Fars dilinde yaz›ld›. Hive’de tarih yaz›c›l›¤› Ebulgazi Bahad›r Han’›n (1603-1663) fiecere-i Türk adl› kitab›yla bafllar. Orta Asya’n›n modern anlamda tarih yaz›c›l›¤› Orta Asya’da de¤il, esas olarak Rusya’da Rus oryantalistlerin (özellikle Barthold’un) çabalar› sayesinde ortaya ç›kt›. Sovyet döneminde Orta Asya tarihi hakk›nda yaz›lanlar da Marksist ideolojik flablonu takip etmek durumundayd›lar. Rus iflgali, feodal bask›lardan bunalan geri kalm›fl Türkistanl› halklar›n medenî bak›mdan ileri Rusya Devleti’ne gönüllü kat›l›mlar› fleklinde yorumland›. 1924’te Orta Asya s›n›rlar›n›n “milli” esaslara göre flekillendirilmesinden sonra bunu hakl›laflt›rmaya yönelik bir tarih yaz›c›l›¤› gelifltirildi. Ba¤›ms›z Türk cumhuriyetlerinde yaz›lan tarih kitaplar› milli bir renk almas›na ra¤men, özü itibar›yla Sovyet gelene¤i devam etmektedir.

7. Ünite - Genel Türk Tarihi Kaynaklar›

N A M A Ç

4

Ceditçilik hakk›ndaki tarih yaz›m›n›n genel özelliklerini aç›klayabilme XIX. yüzy›l›n sonunda K›r›ml› ‹smail Gasp›ral›’n›n önderli¤inde e¤itim reformu hareketi olarak bafllayan Ceditçilik, giderek sosyal hayat›n her cephesindeki reform faaliyetleri fleklinde geliflti. ‹dilUral, Kafkasya ve en son olarak Türkistan’da etkili olan Ceditçiler, XX. yüzy›l›n bafl›nda çok canl› bir fikir hayat›n›n geliflmesine sebep oldular. Ancak, Sovyet rejimi onlar›n faaliyetlerini önce s›n›rlad›, sonra tamamen ortadan kald›rd›. ‹lk dönem Sovyet tarih yaz›c›l›¤›nda Ceditçilik hakk›nda ›l›ml› yaklafl›mlar olsa da, 1930’larda düflmanca tav›r al›nd›. Ceditçilerin k›smi olarak aklanmas› ancak 1970’lerde mümkün oldu. Ceditçilik Türkiye’de de genifl bir ilgi gördü. Rusya’dan gelen Tatar ve Azerbaycanl› ayd›nlar Meflrutiyet döneminin fikir hayat›n›n flekillenmesinde önemli bir rol oynad›lar. Rusya ve Türkistan’dan gelen tarihçi ve ayd›nlar Cumhuriyet Türkiye’sindeki Orta Asya tarih anlay›fl› üzerinde de belirleyici rol oynad›lar.

151

152

Tarih Metodu

Kendimizi S›nayal›m 1. Asya Hunlar›na ait kaynaklar hakk›nda afla¤›dakilerden hangisi do¤ru de¤ildir? a. Onlara ait ilk somut kay›t M.Ö. 318 tarihindedir. b. Asya Hunlar› Çin kay›tlar›nda Hiung-nu fleklinde geçerler. c. Hunlara ait eski Türk yaz›tlar› bulunmaktad›r. d. Kaynaklar›n neredeyse tamam› Çincedir. e. Çin kaynaklar›nda Hunlar hakk›ndaki bilgilere efsaneler de kar›flm›flt›r. 2. Afla¤›daki devletlerden hangisi Genel Türk Tarihi kapsam›nda incelenmektedir? a. Osmanl› ‹mparatorlu¤u b. Anadolu Selçuklu Devleti c. Mo¤ol ‹mparatorlu¤u d. Karamano¤ullar› e. Büyük Selçuklu Devleti 3. Uygur yaz›tlar› hangi alfabeyle yaz›lm›flt›r? a. Gök-Türk alfabesiyle b. Uygur alfabesiyle c. Brahmi alfabesiyle d. Tibet alfabesiyle e. So¤d alfabesiyle 4. Afla¤›daki eserlerden hangisi Mo¤ol döneminde yaz›lmam›flt›r? a. fiecere-i Terâkime b. Marco Polo’nun seyahatnamesi c. Mo¤ollar›n Gizli Tarihi d. Tarih-i Cihangüflay e. Câmiü’t-Tevârih 5. Babürnâme hakk›nda afla¤›dakilerden hangisi do¤ru de¤ildir? a. Babür’ün hat›ralar›n› içerir. b. Otobiyografi türünde dünya klasiklerinden say›lmaktad›r. c. Ça¤atay edebiyat›n›n en güzel örneklerindendir. d. Eserin odak noktas›n› Babür’ün siyasi alandaki mücadeleleri oluflturur. e. Kazak hanlar›n›n tarihi için birinci s›n›f kaynakt›r.

6. Afla¤›daki devletlerden hangisinde tarih eserleri daha çok Türk dilinde yaz›lm›flt›r? a. Buhara Hanl›¤› b. Hokand Hanl›¤› c. Hive Hanl›¤› d. Anadolu Selçuklular› e. Büyük Selçuklular 7. Türkistan Türkçesi yerine “Ça¤atayca” tabirinin kullan›lmas› ne zaman yayg›nl›k kazand›? a. A. Vambery’nin Ça¤atay dili hakk›ndaki eserinden sonra b. XV. yüzy›lda c. XVI. yüzy›lda d. Mo¤ollar döneminde e. Timurlular döneminde 8. Orta Asya’da modern anlamda tarihçili¤in geliflmesi özellikle hangi dönemde oldu? a. Sovyet döneminde b. Çarl›k Rusya’s› döneminde c. Buhara Hanl›¤› zaman›nda d. Hokand Hanl›¤› zaman›nda e. XVIII. yüzy›l›n bafl›nda 9. Ceditçilik hakk›nda Sovyet tarih yaz›m› hakk›nda afla¤›dakilerden hangisi do¤ru de¤ildir? a. Ceditçilik hakk›nda yaz›lanlar dönem dönem de¤iflmifltir. b. 1920’lerde daha olumlu bir yaklafl›m mevcuttu. c. 1930’larda ceditçilere karfl› düflmanca tav›r al›nd›. d. Ceditçiler genel olarak “Ayd›nlanmac›” kimseler olarak tan›mland›. e. 1970’lerde baz› Ceditçilerin sosyal geliflmelere katk› sa¤lad›klar› savunuldu. 10. Afla¤›daki tarihçilerden hangisinin eserleri So¤uk Savafl y›llar›n›n etkilerini tafl›r? a. Michael Kemper b. Alexandre Bennigsen c. Allen J. Frank d. Adeeb Khalid e. Christian Noack

7. Ünite - Genel Türk Tarihi Kaynaklar›

153

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›

S›ra Sizde Yan›t Anahtar›

1. c

S›ra Sizde 1 Uygur Türk medeniyeti de¤iflik tesirler alt›nda do¤du. Uygurlar, as›rlarca Budist, Maniheist ve H›ristiyan din ve felsefelerinden etkilendikten ve onlara ç›rakl›k ettikten sonra özgün eserler ortaya koydular. Mani dini ve Budizm’e ait dinî eserlerden Uygur diline yap›lan tercümeler dili zenginlefltirdi. Mani dininin benimseyen Uygurlar resim sanat›n› da onlardan ö¤renerek gelifltirdiler.

2. c 3. a 4. a 5. e 6. b 7. a 8. a 9. d 10. b

Cevab›n›z yanl›fl ise “‹slam Öncesi Türk Tarihinin Kaynaklar›” bölümünü tekrar okuyunuz. Cevab›n›z yanl›fl ise “‹slam Öncesi Türk Tarihinin Kaynaklar›” bölümünü tekrar okuyunuz. Cevab›n›z yanl›fl ise “‹slam Öncesi Türk Tarihinin Kaynaklar›” bölümünü tekrar okuyunuz. Cevab›n›z yanl›fl ise “XIII-XVI. Yüzy›llar Orta Asya Tarih Yaz›c›l›¤›” bölümünü tekrar okuyunuz. Cevab›n›z yanl›fl ise “XIII-XVI. Yüzy›llar Orta Asya Tarih Yaz›c›l›¤›” bölümünü tekrar okuyunuz. Cevab›n›z yanl›fl ise “XVI. Yüzy›l Sonras› Türkistan Tarihçili¤i” bölümünü tekrar okuyunuz. Cevab›n›z yanl›fl ise “XVI. Yüzy›l Sonras› Türkistan Tarihçili¤i” bölümünü tekrar okuyunuz. Cevab›n›z yanl›fl is “XVI. Yüzy›l Sonras› Türkistan Tarihçili¤i” bölümünü tekrar okuyunuz. Cevab›n›z yanl›fl ise “Ceditçilik Hakk›nda Tarih Yaz›m›” bölümünü tekrar okuyunuz. Cevab›n›z yanl›fl ise “Ceditçilik Hakk›nda Tarih Yaz›m›” bölümünü tekrar okuyunuz.

S›ra Sizde 2 Timur (1370-1405), imar ve kültür ifllerinde de büyük bir gayret gösterdi. Timur’un kendisi tarihle çok ilgiliydi; savafl ve bar›fl zamanlar›nda olaylar› kaydeden Fars ve Uygur kâtipler bulundurur, yaz›lanlar› s›k s›k kontrol eder, do¤rulu¤u flüpheli olan kay›tlar› soruflturarak düzelttirirdi. Timur ve Timurlular›n tarihleri Orta Asya d›fl›nda, ço¤unlukla ‹ran’da Farsça olarak yaz›ld›. Timurlular döneminde Ça¤atay Türkçesi de geliflti. S›ra Sizde 3 Buhara Hanl›¤›’nda kaleme al›nan tarih kitaplar›n›n neredeyse tamam› Farsçad›r. Kütüphanelerde bulunan elyazma eserlerin ve belgelerin çok az› incelendi¤inden, Orta Asya tarihinin Timur’dan sonraki dönemi büyük ölçüde karanl›kta kalm›flt›r. Buhara, Hive (Harezm) ve daha sonra kurulan Hokand hanl›klar› zaman›ndan yaz›lan tarihlerin ana konusu yöneticilerin ve ba¤l› olduklar› hanedan›n tarihi ve kökeniydi. Tarihçinin temel gayesi hâmilerinin yönetimini meflrulaflt›rmakt›. Bunun yan›nda, okumufl kesime hoflça vakit geçirtmek ve tarihî olaylardan dersler ç›karmak gibi ifllevleri de vard›. S›ra Sizde 4 XX. yüzy›l›n bafl›nda Osmanl› Türkiye’sine gelen Rusya kökenli ayd›nlar Rusya Türklerinin fikrî ve siyasî faaliyetleri konusunda çok önemli katk›lar sa¤lad›lar. Ceditçi gelenekten gelen bu kufla¤›n›n milliyetçi ve seküler söylemi benimsedikleri ve konulara bu ilgiler çerçevesinde yaklaflt›klar› hat›rda tutulmal›d›r. Türkiye’deki Orta Asya tarih anlay›fl› üzerinde büyük ölçüde belirleyici oldular. ‹yi donan›mlar› olmakla birlikte, bu tarihçiler ülkelerinden kopmufl olmalar› sebebiyle, onlar›n tarih konusundaki yaz›lar› ço¤u kez tarihsellikten çok siyasi niteliklerle yüklüdür.

154

Tarih Metodu

Yararlan›lan Kaynaklar Barthold, V. V. (1990). Mo¤ol ‹stilas›na Kadar Türkistan, haz. H. D. Y›ld›z, Ankara: Türk Tarih Kurumu. ______. (2004). Rusya ve Avrupa’da Oryantalizm, çev. K. Bayraktar; A. Meral, ‹stanbul: Küre Yay›nlar›. Bregel, Y. (1995). Bibliography of Islamic Central Asia, 3 cilt, Bloomington: Indiana Univ. Research Institute for Inner Asian Studies. ______. (1996). Notes on the Study of Central Asia, Bloomington: Indiana University. Dudoignon, S. A. (1997). “Orta Asya’da Siyasal De¤iflmeler ve Tarih Yaz›m›: Tacikistan ve Özbekistan, 1987-1993,” Unutkan Tarih, S. Vaner (der.), ‹stanbul: Metis Yay›nlar›, s. 91-133. Kanl›dere, A. (2004). “Sovyet ve Türk Tarih Yaz›c›l›¤›nda Rusya Müslümanlar›n›n Düflünce Tarihi,” Türkiye Araflt›rmalar› Literatür Dergisi: Türk Siyaset Tarihi (Tanzimat Sonras›), II/1, s. 149-81. Németh, G. (1996). Hunlar ve Tanr›n›n K›rbac› Attila, çev. T. Demirkan, ‹stanbul: Yap› Kredi Yay›nlar›. Orkun, H. N. (1986). Eski Türk Yaz›tlar›, Ankara: Türk Tarih Kurumu. Solak, F. (2007). Türkistan ve Kafkasya Bibliyografyas›, ‹stanbul: Türk Dünyas› Belediyeler Birli¤i Yay›nlar›. Tekin, fi. (1993). Eski Türklerde Yaz›, K⤛t, Kitap ve K⤛t Damgalar›, ‹stanbul: Eren Yay›nc›l›k. Togan, Z. V. (1946) Umumî Türk Tarihine Girifl, ‹stanbul: Hak Kitabevi. ______. (1950). Tarihte Usul, ‹stanbul: ‹stanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yay›nlar›.

TAR‹H METODU

8 Amaçlar›m›z

N N N N

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; Osmanl›-Türk tarih yaz›c›l›¤›n›n kökenlerini ve geliflimini aç›klayabilecek, Tarih yaz›c›l›¤›n›n farkl› türlerini aç›klayabilecek, Belli bafll› Osmanl› tarihçileri ile eserlerini aç›klayabilecek, Modern Türk tarihçili¤ini de¤erlendirebileceksiniz.

Anahtar Kavramlar • • • •

Tarih yaz›m› Gazavatnâme Menâk›bnâme Fetihnâme

• Selimnâme • Süleymannâme • Siyasetnâme

‹çindekiler

Tarih Metodu

Osmanl›-Türk Tarih Yaz›c›l›¤›

• OSMANLI TAR‹H YAZICILI⁄ININ KÖKLER‹ • OSMANLI TAR‹HÇ‹L‹⁄‹N‹N KURULUfi DÖNEM‹: ON BEfi‹NC‹ YÜZYIL • OSMANLI TAR‹H YAZICILI⁄ININ KLAS‹K DÖNEM‹: ON ALTINCI YÜZYILDAN ON SEK‹Z‹NC‹ YÜZYILA • ON DOKUZUNCU YÜZYILDA OSMANLI TAR‹H YAZICILI⁄INDA YEN‹ ARAYIfiLAR

Osmanl›-Türk Tarih Yaz›c›l›¤› OSMANLI TAR‹H YAZICILI⁄ININ KÖKLER‹ Osmanl› tarih yaz›c›l›¤› do¤uflundan yirminci yüzy›l bafl›na kadar sürekli bir evrim geçirmifltir. Farkl› tarih geleneklerinin bir sentezi olarak do¤mufl, yaklafl›k befl as›rl›k tarihi boyunca da farkl› tarih gelenekleri ile iletiflim ve etkileflimini devam ettirmifltir. Klasik dönem Osmanl› tarihçilerine göre tarihin iki temel ifllevi vard›. Bunlardan biri ilahiyata/din bilimlerine yard›mc› olmak, di¤eri ise hükümdar ve yöneticilere rehberlik etmekti. Dolay›s›yla Osmanl› tarihçili¤inin biri teolojik, di¤eri politik iki kökten filiz verdi¤i söylenebilir. Teolojik ifllevi Osmanl› tarihçili¤ini ‹slâm tarihçili¤i içerisinde, politik ifllevi ise ‹ran-Mo¤ol-Selçuklu tarih gelenekleri çerçevesine yerlefltirmifltir. Osmanl› tarih yaz›c›l›¤› esâsen ‹ran tarihçilik gelene¤i içerisinde boy atm›flt›r. Büyük Selçuklu ‹mparatorlu¤u ve Anadolu Selçuklu Devleti’ne ba¤lanan siyasal gelene¤in evrimi tarihçilik alan›na da yans›m›flt›r. Beylikten devlete ve imparatorlu¤a dönüflüm süreci, Osmanl› tarihçili¤inin baflka tarih gelenekleri ile tan›flmas›n› sa¤lam›flt›r. Osmanl› tarih yaz›c›l›¤›na ‹ran tarihçili¤i ölçüsünde etki yapabilen di¤er ekol, ‹slâm tarihçili¤i ve bunun farkl› versiyonlar› olmufltur. Osmanl› tarihçilerinin ilk dönemlerden itibaren Bat›l› tarihlerden ve tarihçilerden haberdar olduklar›na dair kan›tlar olmakla birlikte, bunlardan flekil ve muhteva bak›m›ndan etkilenme çok daha sonra sözkonusu olacakt›r.

‹slâm Tarihçili¤i ‹slâmiyet’in do¤du¤u dönemde Araplar›n “tarih”e karfl›l›k gelecek bir kelimeleri yoktu. ‹slâm öncesi Arap toplumlar›nda tarihçilik faaliyeti olarak görülebilecek iki etkinlikten biri nesep ilmi olarak tan›mlanan, biyografik veriler içeren flecereler tutmak; di¤eri ise edebi bir üslûpla Arap kabileleri aras›ndaki savafllar› anlatan “Eyyâmü’l Arab” (kabile savafllar›) konuflmalar›yd›. ‹slâm’›n öncelikle Arap tarihçili¤i, sonra da bütün Müslüman toplumlar›n tarih anlay›fl› üzerinde derin etkileri olmufltur. Kur’ân-› Kerîm’in eski peygamberler, krallar ve toplumlarla ilgili yapt›¤› at›flar, Müslümanlar›n tarih anlay›fllar› üzerinde etkili olmufltur. Kur’ân-› Kerîm’de tarihsel süreklilik ve evrensel bir tarih mefhumu vard›r. Bu yüzden ‹slâm tarihçili¤inde tarih ilk insanla bafllat›lmaktad›r. Herhangi bir kabilenin de¤il, insanl›¤›n ortak tarihi olarak anlafl›lmaktad›r. ‹slâmiyet’in do¤uflu bile bir bafllang›ç olarak de¤il, tarihsel süreklili¤in devam› olarak kodlanmakta-

158

Tarih Metodu

d›r. Kur’ân-› Kerîm’in indirildi¤i tarihsel zemin ve zaman›n tespiti problemi, bir tarih metodu ve bilincinin de filizlenmesine neden olmufltur. Bu durum hadis ilminin geliflimine bak›ld›¤›nda daha da belirgin bir biçimde görülmektedir. ‹slâm’›n ilk dönemlerindeki tarih yaz›c›l›¤› hadislerin toplanmas› ve nakledilmesi ile biyografi yaz›m› biçimindedir. ‹lk dönem biyografilerinin temel konusu peygamberin hayat› ve bafll›ca motivasyonu da teolojiktir. Ayn› motivasyonun bir sonucu olarak hadislerin rivayet senetlerini inceleme ihtiyac›, râvilerin (hadisleri rivayet edenlerin) de biyografilerini bilme gereksinimini do¤urmufltur. Zamanla biyografi ilminin sahas› genifllemifl ve bir zümre, bir meslek grubu yahut bir uzmanl›k alan›nda öne ç›kan kiflilerin biyografilerinin anlat›ld›¤› “Tabakât” literatürü teflekkül etmifltir. “Vefeyât” yaz›c›l›¤›n› da tabakât literatürü ile benzerlik gösteren ancak gâyesi tarihî kifliliklerin vefat tarihlerini kaydetmek olan bir u¤rafl› olarak burada zikretmek gerekir. ‹slâmiyet’in yay›lmas› ve beraberinde gelen büyük fetihler, Araplar› ‹ranl›lar, Romal›lar ve ‹brânîler baflta olmak üzere baflka kavimlerin tarihleri hakk›nda bilgi sahibi olmaya yöneltmifltir. Dolay›s›yla ‹slâm tarihçili¤i henüz emekleme döneminde, kendi dünyas›ndan baflka dünyalardan da haberdar olan, bu manada evrensel tarih diyebilece¤imiz ürünler ortaya koyabilmifltir. ‹lk dönem ‹slâm tarihçili¤inin kaynaklar› konular› itibariyle dört kategoride toplanmaktad›r. Bunlardan birincisi hilkatten bafllayarak genellikle Müslüman kavimlerin ve idârelerin tarihlerini ele alan genel tarihlerdir. ‹kincisi belli bir dönemin, hükümdar›n, flehrin vs. tarihini ele alan özel tarihlerdir. Üçüncüsü, tabakât ve biyografi eserleridir. Dördüncüsü de, tarihe yard›mc› say›labilecek ilimlerde kaleme al›nm›fl olan eserlerdir. Müslümanlar›n ‹ran, Kuzey Afrika, Helen ve Akdeniz medeniyetlerini tan›malar› ve bilhassa Abbasîler dönemindeki tercümeler ‹slam tarihçili¤ini zenginlefltirmifltir. Ne var ki olaylar aras›nda neden-sonuç iliflkileri aranmamas› ‹bn Haldun’a kadar ‹slam tarihçili¤inin bafll›ca eksi¤i olmufltur. ‹bn Haldun, tarihi geliflimin kanunlar›n› tespit etmeye çal›flm›flt›r. Tek tek hadiseleri de¤il, hadiselerin arkas›ndaki sebeplerin araflt›r›lmas›n› gaye edinmifltir. Tarihsel de¤iflimin temelinde iktisâdî ve sosyal münasebetlerin oldu¤unu kabul etmifltir. ‹bn Haldun ilim ve tarih anlay›fl› ile Osmanl› tarihçili¤i üzerine büyük etkileri olmufl bir müverrihtir. Bunu hem on alt›nc› ve on yedinci yüzy›l kaynaklar›nda isminin ve eserlerinin zikredilerek kendisine referansta bulunulmas›ndan ve hatta tarih yorumunun takip edilmesinden, hem de on sekizinci ve on dokuzuncu yüzy›llarda eserlerinden Türkçe’ye yap›lan tercümelerden ç›karmak mümkündür.

‹ran Tarihçili¤i ‹ran tarihçili¤i bölge tarihinin kendi özel flartlar› içerisinde do¤mufl ve yükselmifl bir tarih anlay›fl›d›r. Bu tabir tarihçilik alan›nda efsanevi ‹ran hükümdarlar›n›n miras›, ‹slâmî etkiler ve onuncu as›rdan itibaren bölgede egemenlik kuran Türkî hânedanlar ile devletlerin etkilerinin sentezine karfl›l›k gelmektedir. Bu tarih anlay›fl›n›n bâriz vasf›, tarihi edebiyât›n bir türü olarak görmesidir. Üslûp unsuru ‹ran tarihçili¤inde baflka hiçbir tarih ekolünde görülmedi¤i ölçüde öne ç›km›flt›r. Konu itibari ile klasik ‹ran tarihçili¤i egemen gücün yap›p ettiklerinin hikâye edilmesi olarak tan›mlanabilir. Hikâye edilen genellikle kahramanl›klard›r. Ayr›ca hükümdarl›k vasf›n› ortaya koyan cömertlik, yücegönüllülük, bilgin ve sanatkârlara alaka gösterme vs. erdemler bu tarihlerde çeflitli vesilelerle dile getirilir.

8. Ünite - Osmanl›-Türk Tarih Yaz›c›l›¤›

‹ran tarihçili¤inin Osmanl› tarihçili¤i üzerine etkileri iki yolla olmufltur. Öncelikle Büyük Selçuklu ve Anadolu Selçuklu dönemlerinde yaz›lan eserlerle, ikinci olarak da Osmanl› devrinde ‹ran’dan gelen tarih yazarlar›n›n yazd›¤› tarihler ve Osmanl› tarihçilerinin ça¤dafl› olan ‹ranl› müverrihlerden etkilenmeleri dolay›s›yla ‹ran tarihçili¤i etkisinde bir Osmanl› tarih yaz›c›l›¤› vücûda gelmifltir.

Selçuklu Tarihçili¤i Büyük Selçuklu ‹mparatorlu¤u döneminde önemli tarihler telif edilmifltir. Selçuklu sultanlar› ve saray› tarihçilerin hâmisi olmufltur. Bu dönem tarihlerinin dilleri Farsçad›r ve ço¤unlukla ‹ran tarih yaz›c›l›¤› gelene¤i içerisinde kaleme al›nm›fllard›r. Bu eserler aras›nda bilhassa siyâsetnâmeler Osmanl› tarih yazarlar› üzerinde etkili olmufltur. Keykâvus b. ‹skender’in Kâbusnâme’si, Nizâmülmülk’ün Siyâsetnâme’si ve Ebu Hamid Muhammed Gazalî’nin Nasihatü’l-Mülûk adl› eseri Osmanl› müverrihlerinin iyi bildikleri, baz›lar› defalarca Türkçe’ye tercüme edilmifl Büyük Selçuklu devri eserlerindendir. Anadolu Selçuklu Devleti ve Beylikler dönemlerinde de Türkçe tarih yaz›c›l›¤›n›n pek geliflmedi¤i söylenebilir. Bu dönemde din ve hukuk alan›nda Arapça’n›n, sanat ve edebiyât alan›nda Farsça’n›n egemenli¤i söz konusudur. ‹bn Bîbî’nin ElAvâmirü’l-Alâiyye fi’l-Umûri’l-Alâiyye adl› Farsça mensur (fliir tarz›nda) eseri, Aksarayî’nin Müsâmeretü’l-Ahbâr ve Müsâyeretü’l-Ahyâr’›, Ni¤deli Kad› Ahmed’in AlVeled Al-fiefîk’i, Ahmed Eflâkî’nin Menâk›bü’l-Arifîn’i ve dönemin münfleat mecmuâlar› Osmanl› müverrihlerini de etkilemifl önemli tarih eserleridir.

Osmanl› Tarihçili¤inde Ça¤dafl Tarih Gelenekleri Klasik dönem Osmanl› tarihçili¤ini, ça¤dafl› örneklerden ba¤›ms›z de¤erlendirmek mümkün de¤ildir. Timurlular, Memlûkler ve Safevîler, tarihçilik alan›nda Osmanl› tarihçili¤i ile belli ölçülerde etkileflimde bulunmufllard›r. Osmanl› tarihçilerinin ça¤dafl› Bat›l› tarihçilerden ne ölçüde etkilendikleri sorusu ise on sekizinci yüzy›la kadar pek önem tafl›maz. Bu as›rdan itibaren önce Bat›l› kaynaklar›n kullan›lmaya bafllanmas› ve daha geç dönemde de Bat›’da yükselen yeni tarih anlay›fl ve usullerinin takip edilmesi sözkonusu olmufltur. Osmanl› tarih yaz›c›l›¤› üzerinde etkileri tespit edilebilecek olan Timurlular devri tarihçili¤i salt siyâsî vakalar ve yönetici elitlerle ilgilenmifltir. Askeri geliflmeler, zafer ve fetihler, siyasi çekiflmeler konu edilmifltir. Timurîler tarihçili¤inin bugün bilinen en önemli örne¤i G›yâsüddin Ali’nin kroni¤idir. Onun haleflerinin bafl›nda Farsça Zafernâme yazar› Nizâmüddin fiâmî gelmektedir. Muinüddin Natanzî’nin ‹skender Kroni¤i diye de bilinen Muntehebu’t-Tevârih-i Muînî’si de önemlidir. Timurîler devrinin en tan›nm›fl tarihçisi ise Zafernâme müellif fierafeddin Ali Yazdî’dir. Yazdî’nin bu kitab› ‹drîs-i Bitlisî’nin eseri Heflt Bihiflt’e model olmufltur ki bu da Osmanl› tarihçili¤inde ana damar oluflturmufl bir eserdir. Osmanl› tarihçili¤inin ilk döneminin ça¤dafl› bir di¤er tarihçilik ekolü de Memlûk tarihçili¤idir. ‹slâm kültür ve medeniyetinin merkezi Ba¤dat’›n Mo¤ol istilas› sonras›nda bu niteli¤ini yitirmifl olmas› ve M›s›r’da Memlûk Devleti’nin ‹slâm dünyas›nda bir siyâsî istikrar unsuru olarak ortaya ç›kmas›; bu devletin baflkenti Kahire’yi bir ilim, kültür ve sanat merkezi haline getirmifltir. ‹ki buçuk as›rl›k Memlûk siyasal egemenli¤i burada kaleme al›nm›fl çok büyük çapl› bir tarih literatürünü do¤urmufltur. Memlûk tarihçili¤i esasen Arap tarihçili¤inin bir devam›d›r. Arap tarihçili¤inin iki ana damar› olan biyografik tarih yazarl›¤› ve umûmî tarihler burada “el-Havâdis

159

160

Tarih Metodu

vel-Vefeyât” ad› ile bir tür kar›fl›m husule getirmifltir. Memlûk tarihçili¤ini klasik Arap tarihçili¤inden ay›ran unsurlar›n bafl›nda ise dil gelmektedir. Klasik Arap tarihçili¤i on üçüncü yüzy›la gelinceye de¤in fasih bir Arapça kullanmakta idi. Memlûk tarihçili¤i ise gündelik konuflma dili, yerel lehçe ve hatta flivelere yer vermifltir. Tarihin dili popülerleflmifl, kitleselleflmifltir. Bu tarihin daha genifl halk kesimlerine hitap etmeye bafllad›¤›n›n göstergesidir. Memlûk tarihçili¤ini klasik Arap tarihçili¤inden ay›ran bir baflka unsur da bu tarihçilik ekolünde klasik Arap tarihçili¤inde çok az görülen anekdotlara, “el-acâ’ib vel-garâ’ib” ad› alt›ndaki ilgi çekici fleylere çokça yer verilmesidir. Bu, anlat›ma canl›l›k katt›¤› gibi, toplumsal ve kültürel hayata dair son derece zengin bilgilerin tarih eserlerinde yer almas› sonucunu vermifltir. Memlûk tarihçili¤inin belli bafll› metinlerine bak›ld›¤›nda ça¤dafl› Osmanl› tarihçili¤i ile önemli benzerlikler görülmektedir. Bu eserlerin baz›lar›n›n Osmanl› tarihçileri taraf›ndan Türkçe’ye çevrilmifl olmas› iki tarih ekolü aras›ndaki iliflkilere kan›tt›r. SIRA S‹ZDE

DMÜAfiKÜANLEEL ‹ M S O R U

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

‹NTERNET

1

N

SIRA S‹ZDE nas›l bir sentezin ürünüdür? Osmanl› tarih yaz›c›l›¤›

D ÜMfiyaz›c›l›¤›n›n Osmanl› tarih kökenleri konusunda daha fazla bilgiye ulaflmak için flu kayAÜKNAELLE‹ M naktan yararlanabilirsiniz: V. L. Menage, “Osmanl› Tarihçili¤inin Bafllang›c›”, ‹ÜEF Tarih Enstitüsü Dergisi, S O R UC IX, Say› 9, 1978.

OSMANLI TAR‹HÇ‹L‹⁄‹N‹N KURULUfi DÖNEM‹: D‹KKAT ON BEfi‹NC‹ YÜZYIL Osmanl› tarihçili¤inin kuruluflunu belli bir zaman dilimi, bir müverrih ya da bir taS‹ZDE mümkün de¤ildir. Bunun birkaç sebebi vard›r. Öncelikle elrih eseri ileSIRA bafllatmak de bulunan Osmanl› tarihçili¤inin en eski ürünleri, bugüne ulaflamayan daha eski baflka Osmanl› tarih ve tarihçilerine referans vermektedirler. ‹kinci olarak OsmanAMAÇLARIMIZ l› tarihçili¤inin bugüne eseri ulaflabilen en eski müverrihleri asl›nda salt Osmanl› tarihçileri olarak kabul edilemeyecek olan, Osmano¤ullar›’n›n yan›s›ra mesela Ayd›no¤ullar› Kgibi baflka beyliklerin de tarihlerini yazan müverrihlerdir (tarihçilerdir). ‹ T A P Üçüncü olarak sözkonusu ilk eserleri “Osmanl› tarihçili¤i” tan›m› içerisine koyan ve örne¤in “Selçuklu tarihçili¤i” tan›m›n›n d›fl›nda tutmay› gerektiren ölçütler ortada yoktur. Bizi bu eserleri Osmanl› tarihçili¤inin ilk ürünleri olarak kabul etmeye TELEV‹ZYON zorlayan fley, Osmanl› co¤rafyas›nda yaz›lm›fl olmalar›, Osmanl› hükümdarlar› yahut devlet adamlar›na sunulmufl olmalar› ve az ya da çok Osmanl› tarihinden de bahsediyor olmalar›d›r.

N N

‹NTERNET

Baz› Kavramlar: Gazavatnâme, Menâk›bnâme, Fetihnâme Osmanl› tarihçili¤inin ilk örnekleri gazavatnâmelerdir. Ayr›ca menâk›bnâme, fütüvvetnâme türü eserler de bu çerçevede de¤erlendirilebilir. Gazavatnâmeler düflmanla yap›lan savafl ya da düflman topraklar›na yap›lan dini nitelikli ak›nlar›n hikâyeleridir. Arap edebiyât›ndaki megâzî türü eserler gazavâtnâme türünün ilk örnekleridir. Türün öncülleri Bizans-Arap çat›flmalar› yahut Anadolu’nun fethi s›ras›nda ortaya ç›kan Battalnâme, Dâniflmendnâme, Saltuknâme gibi menâk›bnâmelerdir. Menâk›bnâmeler iki gelenekten beslenmektedir. Öncelikle bu tür, popüler Türk destanlar›n›n bir devam› olarak kabul edilmektedir. Anadolu’da Selçuklu sultanlar›n›n ve Türkmen beylerinin saraylar›nda tarih okuyan târih-hânlar ve menâk›bnâme oku-

161

8. Ünite - Osmanl›-Türk Tarih Yaz›c›l›¤›

yan halk flâirleri bulunuyordu. Bu gelene¤in Osmanl› saray›na da yans›mas› tabii idi. Öbür yandan bu eserler ‹slâmi edebiyât gelene¤i içerisinde geliflen siyer, megâzî ve menak›bnâme türlerinin de devam›d›rlar. Osmanl› tarih yaz›c›l›¤›n›n ne tam olarak içinde, ne de d›fl›nda kabul edilebilecek olan menâk›bnâmeler birer tarih eseri olarak görülemeseler de son derece önemli tarihi kaynaklard›r. Bu eserlerde, ithaf edildikleri yahut yaz›ld›klar› dönemin flahsiyetleri hakk›nda, vekâyinâmelerde bulunamayacak ölçüde zengin biyografik bilgiler bulmak mümkündür. Ayr›ca dönemlerinin sosyal, iktisâdî ve kültürel hayat› ile ilgili son derece ilginç detaylara bu metinlerin sat›r aralar›nda rastlanabilmektedir. Bu metinler en çok da din ve inanç tarihi aç›s›ndan de¤erli bilgiler ihtivâ etmektedirler. Manzum ya da mensur olarak yaz›labilen bu türlerin destans› yönü a¤›r basmaktad›r. Gazavâtnâmeler ise belli bir savafl ya da seferi tasvir ederken oldukça ayr›nt›l› tarihsel bilgiler verirler ve bu yönleri ile tarihi kaynak olmak bak›m›ndan destans› eserlerden ayr›l›rlar. Gazavâtnâmelerin yaz›m›nda temel gaye tarihî bir kay›t tutmak de¤ildir. Sadece sultanlar›n yahut devlet adamlar›n›n övülmesinin yan› s›ra bu eserler, yaz›ld›klar›/okunduklar› dönemde bir tür kamuoyu oluflturma ifllevi görmekteydiler. Siyâsî, toplumsal ve dini boyutlar› olan bir ideolojinin (gaza ideolojisinin) genifl kitlelere yay›lmas›n›n arac›yd›lar. Gazavatnâme üst bafll›¤› alt›nda toplanabilecek eserlerin birbirinden küçük farklarla tefrik edilebilen versiyonlar› vard›r. Düflman›n yenilgisi ile sonuçlanan askerî baflar›lar›n anlat›ld›¤› gazavatnâmeler zafernâme olarak adland›r›l›r. Bir flehrin veya bir kalenin ele geçirilmesini hikâye eden eserler ise fetihnâme olarak tan›mlan›r. Bir dizi fethi içeren bir seferin hikâyesini anlatan fetihnâmelere ise sefernâme denilir. Fetihnâme yaz›m› ‹slâm devletlerinde bafllam›fl ve Türk-‹slâm devletlerinde de SIRA S‹ZDE devam etmifltir. Abbasîler’de, Gazneliler’de, Selçuklular’da, Harizmflahlar’da, Anadolu Selçuklular›’nda, ‹lhanl›lar’da, Timurîler’de ve Safevîler’de bu türün örnekleri vard›r. Fetihnâmelerde fethedilen beldeler ve elde edilen baflar›lar D Ü fi Ü N Eya L ‹ Mmüstakilen anlat›l›r ya da bunlar hakk›nda bilgi veren mektup ve fermanlara yer verilirdi. Bu mektup ve fermanlar fâtih hükümdar taraf›ndan baflka devletlerin hükümdarlar›na S O R U gönderilirdi. Metinler gönderilen ülkenin diliyle ve genellikle Türkçe, Arapça, Farsça olarak yaz›l›rd›. Tamamen siyâsî bir dil ve üslûp bu metinlere hâkimdi. D ‹ K Kolan A T bu metin“Dost devletler için müjde, düflmanlar için ise tehdit mahiyetinde” lerde süslü, gösteriflli, a¤dal› bir dille fâtih hükümdar yüceltilir; onun güç ve kudreti övülür; düflmanlar için a¤›r ve küçültücü ifâdeler kullan›l›rd›. Fetihnâmeler maSIRA S‹ZDE hiyetlerine göre zâfernâme, beflâretnâme, tehditnâme gibi isimlerle an›l›rd›.

SIRA S‹ZDE

D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U

D‹KKAT

N N

AMAÇLARIMIZ SIRA S‹ZDE nelerdir? Gazavatnâme, menâk›bnâme ve fetihnâme türlerinin benzerlik ve farkl›l›klar›

2

DK Ü‹fi ÜTN EAiçin L ‹PM flu kaynakMenâk›bnâmeler ve benzeri türler konusunda daha fazla bilgiye ulaflmak tan yararlanabilirsiniz: Ahmet Yaflar Ocak, Kültür Tarihi Kayna¤› Olarak Menâk›b-nâmeler (Metodolojik Bir Yaklafl›m), 2. bas›m, Ankara, 1997. S O R U

Osmanl› Tarihçili¤inin ‹lk Örnekleri

TELEV‹ZYON

D‹KKAT Osmanl› tarih yaz›c›l›¤›n›n kroniklerde zikredilen ilk örnekleri günümüze ulaflmam›flt›r. Günümüze ulaflan en eski tarihlerin kaynak olarak kulland›¤› Yahflî Fakîh’in ‹ N T E S‹ZDE Roldu¤u NET SIRA Menâk›b-› Âl-i Osman adl› eserinin bilinen en eski Osmanl› tarihi düflün-

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

N N

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ SIRA S‹ZDE

DKÜ fi‹ Ü NT EAL ‹ MP S O R U TELEV‹ZYON D‹KKAT

‹ N T E RS‹ZDE NET SIRA

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

162

Tarih Metodu

cesi hâkim kanaattir. Bu eserin Y›ld›r›m Bâyezid zaman›na kadar olan hadiseleri içerdi¤i ve II. Murad devrinin ilk y›llar›nda yaz›ld›¤› bilinmektedir. Osmanl› tarih yaz›m›n›n ilk derleme ürünleri 1402 Ankara Savafl›’ndan sonra ç›km›flt›r. Bu eserlerin yaz›lmas› ile devletin varolufl mücadelesi vermesi aras›nda bir iliflki oldu¤u kabul edilmektedir. Bu eserlerde öncelikle yaflanan çöküflü aç›klama gâyesi hissedilmektedir. ‹lk Osmanl› sultanlar›n›n dînî hassâsiyetleri ve dervifllere gösterdikleri ihtimâm› öven bu metinlerde, Fetret Devri’ni getiren hadiselerin I. Bâyezid ve di¤er devlet yöneticilerinin ayn› hassâsiyet ve ihtimâm› göstermemelerinin bir sonucu oldu¤u de¤erlendirmesi yap›lmaktad›r. Çöküflün meydana getirdi¤i hayal k›r›kl›¤› içinde, mevcut askerî ve siyâsî tehdide karfl› tarihsel varl›klar›n› ortaya koyma ve gelece¤e dair iddialar›na tarihsel dayanaklar arama, ilk Osmanl› tarih yazarlar›n›n bafll›ca gâyesidir. Osmanl› tarihçili¤inin günümüze ulaflabilen en eski örne¤i Ahmedî’nin Germiyano¤lu Süleyman fiah için ‹skendernâme’sine ek olarak 1390’da telif etti¤i ve 1403 y›l›nda Y›ld›r›m Bâyezid’in flehzâdelerinden Emir Süleyman’a takdim etti¤i Dâstân› Tevârîh-i Mülûk-i Âl-i Osman adl› manzum eseridir. ‹skendernâme’nin sekiz bin beyitin üzerindeki hacmine karfl›l›k, Osmanl› tarihine ayr›lan k›s›m yaln›zca üç yüz otuz dört beyitten müteflekkildir. Eserde Ertu¤rul Gâzî’den Emir Süleyman’a kadar Osmanl› hânedân›n›n tarihi anlat›lm›flt›r. Metin, Fetret Devri’nde, flehzâdeler aras› taht mücadelesinin sürdü¤ü bir dönemde, Emir Süleyman’›n Osmanl› taht›n›n meflrû vârisi oldu¤unu ima edecek flekilde, ona yaz›lm›fl bir methiye ile sona erer. Bu eserin önemi, Osmanl› tarih yaz›c›l›¤›n›n kendisinden sonraki örnekleri için de bir kaynak olmas›d›r. Ahmedî’nin eseri ile birlikte, on beflinci yüzy›l ortalar›na tarihlenen saray takvimleri ve Tevârih-i Âl-i Osman bafll›kl› popüler anonim tarihler Osmanl› tarihçili¤inin ilk örnekleri say›labilir. Yaz›c›o¤lu Ali’nin ‹bn Bîbî’den çevirerek Târih-i Âl-i Selçuk adl› eserinin sonunda neflretti¤i El-Avâmirü’l-Alâiyye fi’l-Umûri’l-Alâiyye tercümesi, saray takvimleri ve anonim Tevârîh-i Âl-i Osman telifleri özellikle II. Murad devrinin tarihçilik alan›nda verimli bir dönem oldu¤unu göstermektedir. II. Murad ve Fatih devirlerine ait oldu¤u bilinen saray takvimleri, Selçuklulardaki takvim gelene¤inin bir devam›d›r. Bugün befli hakk›nda bilgi sahibi olunan saray takvimleri; peygamberlerin, halifelerin kronolojik listeleri ile Selçuklu, Karamanl› ve Osmanl› hânedanlar›na dair önemli olaylar› içermektedir. Siyâsî vakalar›n yan›s›ra deprem gibi do¤al felâketler ve veba gibi âfetler de kronolojik olarak takvimlerde yer bulmufltur. Bu takvimleri sarayda görevli müneccimler haz›rlamakta idi. Metinleri k›sa tutulan bu takvimleri haz›rlayan müneccimler saraydaki ilk vakanüvisler olarak kabul edilmektedirler. Tevârih-i Âl-i Osman üst bafll›¤› alt›ndaki eserlerde ise Osmanl› padiflahlar›n›n siyâsî ve askerî faaliyetlerinden yapt›rd›klar› dînî ve sosyal kurumlara kadar çeflitli hizmetlerine ve dönemlerinde vukû bulmufl çeflitli hadiselere yer verilmifltir. Bu yap›l›rken ‹slam tarih gelene¤ine uygun olarak kronolojik bir s›ralama gözetilmifl, olaylar y›l esas›na göre anlat›lm›flt›r. Hikâyeci ve nakilci tarih anlat›m› ön plandad›r. Ço¤unlukla hadiseler aras›nda sebep-sonuç iliflkileri aranmam›flt›r. IP Bugün müellifi tespit edilemeyen pek çok Tevârih-i Âl-i Osman vard›r. Bilinen Tevârih-i Âl-i Osman yazarlar› aras›nda ise Âfl›k Pafla-zâde, Mevlâna Mehmed Neflrî, Oruç b. Âdil, Behifltî Ahmed Sinan Çelebi, Mevlânâ Rûhî Çelebi, Kemâl, K›vâmî, Mehmed b. Hac› Halil el-Konevî ve Bayatl› Mahmudo¤lu Hasan say›labilir. Bu anonim tarihlerin büyük bölümünün menk›bevî hikâyeler koleksiyonu oldu¤u kabul edilmektedir. Bu takvim ve vekâyinâmeler genellikle halk dili ile ve mensur olarak yaz›l-

8. Ünite - Osmanl›-Türk Tarih Yaz›c›l›¤›

163

m›fl eserlerdir. Yer yer manzum parçalar da içermektedirler. Nüshalar›n›n çoklu¤una bak›ld›¤›nda genifl halk kitlelerine ulaflt›¤› sonucunu ç›karmak mümkündür. Bu vekâyinâmelerin bir ortak özelli¤i de, farkl› hadiselerle son bulsalar da hepsinin Süleyman fiah’›n Anadolu’ya gelifliyle bafllamas›d›r. Bu eserlerde sözlü gelene¤e önemli bir yer verilmifltir.

Fatih Devri ve Sonras›: Tarih Yaz›c›l›¤›nda Yeni Uf*cklar Osmanl› tarih yaz›c›l›¤›n›n bafllang›c› olarak kabul edilen II. Murad devrinden sonra, Fatih dönemi, Osmanl› tarih yaz›c›l›¤›n›n kurulufl devri kabul edilmektedir. Bu dönem telif ve tercüme faaliyetlerinin yo¤unlaflt›¤› ve II. Murad devrindeki çal›flmalar›n olgun meyvelerini verdi¤i bir dönemdir. Fatih devri, bilhassa ‹stanbul’un fethinden sonra, imparatorlu¤un ve imparatorluk yöneticilerinin dünyaya bak›fl aç›lar›ndaki geliflme ve vizyonlar›ndaki genifllemenin bir sonucu olarak, tarih yaz›c›l›¤›nda da bir canlanma dönemi olmufltur. Esasen salt tarih yaz›c›l›¤› alan›nda de¤il; edebiyâtta, co¤rafyada, matematikte, astronomide ve di¤er ilimlerde de, bu parlak bir zaman dilimidir. Bu dönemde Osmanl› tarihçileri taraf›ndan ilk müstakil dünya tarihleri ve Osmanl› tarihleri yaz›lm›flt›r. Vekâyinâme ve monografi denemelerinin say›s› artm›flt›r. II. Mehmet devri tarihçilerinden fiükrullah, Behçetü’t-Tevârih adl› eserini Farsça olarak ve on üç bölüm halinde yazm›flt›r. Kitab›n sadece on üçüncü ve son bölümü Osmanl›larla ilgilidir. ‹lk sekiz bölüm hilkatten bafllayan bir tür dünya ve ‹slâm tarihidir. Sonraki bölümlerde Yunan filozoflar›ndan din büyüklerine, ‹ran flahlar›ndan gayrimüslim hükümdarlara, Emevîler ve Abbâsîler’den Selçuklulara kadar genifl bir konu yelpazesi ele al›nm›flt›r. Eser Fatih Sultan Mehmed ve onun veziri Mahmud Pafla’ya övgü ile biter. Dönemin bir di¤er önemli tarihçisi Enverî, manzum mesnevi tarz›ndaki Düsturnâme adl› eserini hâmisi Mahmud Pafla ad›na 1465’te telif etmifltir. Genel bir dünya tarihi olan bu kitap, üç bin yedi yüz otuz beyitten müteflekkil olup bir mukaddime ile üç ana bölümden (yirmi iki bab) oluflmaktad›r. Enverî, Osmanl› tarihini ‹slâm tarihinin bir devam› olarak ele alm›flt›r. Eser müverrihin belirtti¤i üzere evvelce yaz›lm›fl tarihlerin tetkiki ile yaz›lm›flt›r. Ayr›ca kitaba konu olan çeflitli hadiselere müverrihin bizzat flahit oldu¤u anlafl›lmaktad›r. Karamanî Niflanc› Mehmed Pafla, Osmanl›’n›n kuruluflundan bafllayan ilk umûmî tarihin müellifi olarak bu dönemin bir di¤er önemli tarihçisidir. Osmanl› bürokrasisinin en üst kademelerine yükselmifl, niflanc›l›k vazifesinde bulunmufl, vezirlik ve veziriazaml›k yapm›fl bir devlet adam› olan Karamanî Mehmed Pafla, ayn› zamanda büyük bir münflîdir. Tevârîhü’s-Selâtîni’l-Osmaniyye adl› Arapça eseri “Osmanl› Devleti’nin müstakil ilk tarihi” dir. On beflinci asr›n bir di¤er önemli tarihçisi Âfl›k Pafla-zâde’nin eseri Tevârih-i Âli Osman tamamen Osmanl›lara hasredilmifl bir tarihtir. Osmanl› Devleti’nin kuruluflundan 1478’e kadar gelen hadiseler eserin konusunu oluflturmaktad›r. Bugün elimizde olan Türkçe nesirle yaz›lm›fl ilk Osmanl› tarihidir. Tevârih-i Âl-i Osman, Osman Gâzî’nin dedesi Süleyman Pafla’n›n Anadolu’ya gelmesi ile bafllamakta ve on beflinci yüzy›l sonuna kadar gelmektedir. Âfl›k Pafla-zâde, eserini sade bir üslûpla kaleme alm›flt›r. Zaman zaman soru ve cevaplara, zaman zaman da manzum parçalara yer vererek üslûpta ak›c›l›¤› sa¤lam›flt›r. Eser böylelikle genifl halk kitlelerinin okuyabilece¤i bir halk destan› biçimini alm›flt›r. Âfl›k Pafla-zâde’nin ça¤dafl› olan ve II. Bâyezid devrinde eser vermifl bir di¤er tarihçi Oruç b. Adil’dir. II. Bâyezid’e sundu¤u eseri Oruç Tarihi’ni Âfl›k Pafla-zâde

Münfli:Yaz› kabiliyeti yüksek, resmi yaz›flma kurallar›n› bilip uygulayan kifli.

Gaza: ‹slamiyeti yüceltmek ve yaymak ad›na savaflmak.

164

Tarih Metodu

gibi oldukça sade bir dille yazm›flt›r. Dilin ve üslûbun benzerli¤i bu eserlerin varl›k sebeplerinin ortakl›¤›n›n bir sonucudur. Kitlelere gaza ideolojisini tan›tmak ve gaza ruhunu canl› tutmak üzere kaleme al›nm›fl bu eserlerde ele al›nan konular da birbirlerine büyük ölçüde benzemektedirler. Tursun Bey’in Fatih Sultan Mehmed’in gazâ ve fetihlerini ele alan Tarih-i Ebu’lFeth adl› eseri, mensur vekayinâme türünün ilk örne¤i olarak dönemin bir di¤er önemli tarihidir. ‹stanbul’un fethi sonras›nda çok say›da seferlere kat›lm›fl, devlet bürokrasisinde görev alm›fl ve defterdarl›k vazifesine kadar yükselmifl olan Tursun Bey, II. Bâyezid’in saltanat› döneminde emekli bir devlet adam› olarak yazd›¤› bu eserde genel bir Osmanl› Tarihi vücûda getirmemifl, yaln›zca bir padiflah (II. Mehmet) devrindeki olaylar› anlatm›flt›r. O devri idrak etmifl olan müellif, eserine Fatih Sultan Mehmet’in ilk defa tahta ç›kt›¤› 1444’ten bafllam›fl ve II. Bâyezid’in saltanat›n›n ilk yedi y›l›n› da kapsayacak flekilde 1488 y›l›na kadar gelmifltir. Giriflte Padiflahl›k ve saltanat kurumu ile ilgili bilgiler verilmifltir. As›l metinde ise, maliye bürokrasisinden gelen bir tarihçi olan Tursun Bey, a¤›rl›kl› olarak Fatih Sultan Mehmed’in askerî faaliyetleri üzerinde durur. Arapça ve Farsça kar›fl›m› a¤›r bir dille telif edilmifl ve yar› manzum tarzda süslü bir nesirle yaz›lm›fl olmas›, müellifin ‹ran tarih yaz›c›l›¤›ndan etkilendi¤inin göstergesidir. Devrin bir di¤er önemli müverrihi Mehmed Neflrî’dir. Cihannümâ adl› eserini 1492’de tamamlayarak Sultan II. Bâyezid’e takdim eden Neflrî, bu eserini “O¤uz Han’›n Nesli”, “Selçuklular” ve “Osmanl›lar” bafll›klar› alt›nda üç bölüm halinde yazm›flt›r. Eser dilinin sâdeli¤i ile dikkat çekmektedir. Aç›k ve canl› bir üslûpla, Öztürkçe olarak yaz›lm›flt›r. Neflrî, eserinde 1485 y›l›na kadar meydana gelmifl hadiselere yer vermifltir. II. Bâyezid devri tarihçilerinden olan ancak daha çok flâirli¤iyle tan›nan müverrih (Sar›ca) Kemal 1490’da tamamlad›¤› ve üç bin alt› yüz beyitten müteflekkil olan manzum Selâtinnâme (Tevârih-i Âl-i Osman) adl› eserini padiflah ad›na kaleme alm›flt›r. Temelde Osmanl› hânedan›n›n kahramanl›klar›n›n konu edildi¤i eser, oldukça duru bir Türkçe ile yaz›lm›flt›r. Selâtinnâme Ertu¤rul Gâzî ile bafllar. Her bir padiflaha ayr› bir bafll›k ayr›lmak sureti ile ilk sekiz padiflah›n dönemleri kronolojik bir s›ra içinde anlat›l›r. Münfleat ya da inflâ mecmuâlar› bu dönemde tarih çal›flmalar› kapsam›nda ayr›ca ele al›nmas› gereken bir türdür. Fars ve Türk kültürlerindeki “mektûbât” kelimesinin yerine kullan›lan münfleat, “kompozisyon, terkip, belli üslûp kurallar› dâhilinde nesir vücûda getirme, yaz› ve vesikalar› kaleme alma sanat›” anlamlar›na gelen inflâ kelimesinden türetilmifltir. Münfleat mecmuâlar› bir münflînin kaleminden ç›km›fl yahut birden çok münflî taraf›ndan yaz›lm›fl resmi belge, mektup, muâhedenâme, kanunnâme ve protokol metinlerini bir araya getirmektedir. Münfleat mecmuâlar›n›n baz›lar›nda inflâ esaslar› konu edilmifltir. Ortaça¤ Müslüman ve Türk devletlerinde bir ‹nfla Dîvân› bulunurdu. Burada Arap ve Fars dilleri ile ‹slâmî ilimlere hâkim kudretli münflîler vazifeli olurlar ve bunlar devletin iç ve d›fl muhâberelerini yürütürlerdi. Bir hükümdar›n haberleflmelerini belli bir süre yürüten kudretli münflîlerin yaz›lar›, bazen bizzat kendileri taraf›ndan, bazen de baflkalar›nca münfleat mecmuâs› olarak derlenirdi. Yaz› ve mektuplar›n sadece bir iletiflim arac› olmay›p ideolojik mücadele ve sanat alan› olarak görülmesi bu mecmuâlar›n önemini daha da art›rm›flt›r. Anadolu’da yaz›lan ilk münfleât mecmuâlar› Farsça’d›r. ‹lk Türkçe münfleatlar ise Fatih döneminde görülür.

165

8. Ünite - Osmanl›-Türk Tarih Yaz›c›l›¤›

Fatih devri tarihçili¤inin en önemli hususiyetlerinden birisi bu dönemde flehnâmecili¤in bafllamas› olmufltur. fiehnâmecilik, yar›-resmi nitelikte bir saray tarihçili¤idir. fiehnâmelerde padiflah›n vas›flar›, kahramanl›klar›, zaferleri yüceltilir. fiehnâmecilik müessesesi padiflahlar›n bilhassâ savafl meydanlar›nda kazand›klar› zaferlerin ve gösterdikleri baflar›lar›n kaydedilmesi için tesis edilmifltir. Aslî görevleri bu oldu¤u için flehnâme yazarlar› genellikle hânedan›n genel bir tarihini yazmay› denememifllerdir. Hemen bütün do¤u hükümdarlar› baflar›lar›n› kaydetmek ve bu flekilde tarihe malolmak gayesi ile maiyetlerinde bir flehnâmeci bulundururdu. Osmanl›’daki flekli ile flehnâme türü ise dili ve hedef kitlesindeki farkl›l›klara karfl›n evvelki Türk-‹slâm devletlerindeki gazânâme türünün bir devam›, bir benzeridir. Osmanl› Devleti’nde flehnâmecilik, Kânûnî Sultan Süleyman döneminde flehnâmeci olarak tayin edilen Arifî Fethullah Çelebi ile devaml› ve ücretli bir memuriyete dönüflmüfltür. fiehnâmecilik, yüz elli y›l boyunca vakanüvislik müessesesinin öncülü olarak fonksiyon görmüfltür. fiehnâmecili¤i bir müessese olarak düflünmek icab eder. fiehnâmeci kendi bafl›na bir tarih yazar› de¤ildir. O, vazifesini maiyyeti ile birlikte îfâ etmekteydi. Maiyyetinde kâtipler, musavvirler, müzehhipler vb. görevliler bulunmaktayd›. Maiyyetin büyüklü¤ü yap›lan iflin hacmine göre de¤iflebilmekteydi. fiehnâmelerin önemi yaln›zca içerdikleri tarihi bilgilerden kaynaklanm›yordu. Bu eserler ayn› zamanda resmediliyor, aktar›lan hadiselerin baz›lar› minyatürlerle tasvir ediliyordu. Osmanl› süsleme sanatlar›n›n bu eserlerde zirve ürünlerini vermeleri, bir bütün olarak flehnâmelerin de¤erini art›r›yordu. ‹stanbul’un fethinden sonra ‹stanbul’a gelen çok say›da Acem flâiri bu türden manzum tarihler kaleme alm›fllard›r. Bu dönemde devletten ayl›k ve y›ll›k olarak düzenli maafl alan bu flâirlerin say›s› otuzu bulmufltur. Kâflifî’nin 1456 civar›nda kaleme ald›¤› ve II. Mehmed’in 1451’e kadar olan hayat›n› anlatt›¤› bin yüz otuz dokuz beyitlik Farsça Gazânâme-i Rum’u; Muâlî’nin yine II. Mehmed’in hayat›n› anlatt›¤› ama bu sefer 1473’e kadar gelen ve yine Farsça yaz›lm›fl Hünkârnâme’si; K›vâmî’nin naz›m ve nesir kar›fl›k olarak yazd›¤›, 1490’da tamamlayarak II. Bâyezid’e takdim etti¤i ve yirmi befl bölümünü Fatih Sultan Mehmed’in üç bölümünü de II. Bâyezid’in fetihlerine ay›rd›¤› Fetihnâme-i Sultan Mehmed’i bu türün Osmanl› tarihçili¤indeki ilk örneklerindendir. Fatih devrinde Osmanl› tarihçisinin dünyaya bak›fl›ndaki de¤iflim nas›l SIRAaç›klanabilir? S‹ZDE

N 3

D Üflu Fatih devri tarih yaz›c›l›¤› konusunda daha fazla bilgiye ulaflmak için yararMfiAÜKNkaynaktan AELLE‹ M lanabilirsiniz: Abdülkadir Özcan, “Fatih Devri Tarih Yaz›c›l›¤› ve Literatürü”, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Say› 14, Y›l: 2003/1. S O R U

OSMANLI TAR‹H YAZICILI⁄ININ KLAS‹K DÖNEM‹: D‹KKAT ON ALTINCI YÜZYILDAN ON SEK‹Z‹NC‹ YÜZYILA Osmanl› tarihçili¤inin klasik dönemine on beflinci yüzy›ldan kalan miras, büyük SIRA S‹ZDE ölçüde saray tarihçili¤i ve onun erken formu olan flehnâmecilik olmufltur. Tarihçili¤in ana damar› bu dönemde bir k›s›m müverrihlerin eserlerini kaleme al›p hükümdara yahut önde gelen bir devlet adam›na sunmalar› üzerinden de¤il; bizzat AMAÇLARIMIZ hükümdar›n yahut devlet adamlar›n›n tarihçileri istihdâm edip, belli bir maksat çerçevesinde tarih yazmakla görevlendirmeleri üzerinden ak›yordu. Sultanlar ve devlet adamlar›n›n tarihçilerden beklentileri yaln›zca kuru övgü de¤ildi. Tarih meK ‹ T A P tinleri sat›r aralar›nda çok daha karmafl›k siyasal taleplere cevap veriyorlard›.

N N

SIRA S‹ZDE

D ÜMfi ÜA NK EA LL‹EM S O R U

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

TELEV‹ZYON

‹NTERNET

‹NTERNET

166

Tarih Metodu

Bâyezid’den Kânûnî Sultan Süleyman’a: Tarihin Siyasi Fonksiyonlar› Osmanl› klasik döneminin pek çok nedenden ötürü konumu en çok tart›fl›lan padiflah› olan II. Bâyezid, tarihçilere büyük önem vermifltir. Öncelikle onun devrinde bir önceki dönemin tarih yaz›c›l›¤› anlay›fl›n› devam ettiren eserlerin kaleme al›nd›¤› belirtilmelidir. Her ne kadar yeni fetihlerin çok say›da olmad›¤› bir dönem olsa da, bu dönemde kazan›lan askerî baflar›lar, daha önceki tarihçilik gelenekleri çerçevesinde yaz›l›yordu. II. Bâyezid, saltanat›n›n iki farkl› devresinde tarihe birbirinden farkl› nedenlerle önem vermifltir. Saltanat›n›n ilk y›llar›nda meflrûiyet sorunu yaflayan padiflah›n imaj ve konumunun sa¤lamlaflt›r›lmas› gerekmekteydi. II. Bâyezid’in konumunu tart›flmal› k›lan bir fiehzâde Cem sorunu vard› ve Bâyezid’in taht›n meflrû ve tart›flmas›z sahibi oldu¤unun alt› müverrihlerce çizilmeliydi. Ayr›ca Sultan II. Bâyezid, selefi Sultan II. Mehmed’e nazaran reaksiyoner politikalar güdüyordu. Devletin askerî yönünü kuvvetlendirmek, önceki dönemde gerçeklefltirilmifl fetihlerin maliyetini karfl›lamak ve bir süredir ihmal edilmifl olan dâhilî düzenlemeleri yapmak gibi gerekçeler bu politikan›n meflrûiyetini savunmak üzere tarihlerde yer bulmufltur. II. Bâyezid’in saltanat›n›n ikinci döneminde ise do¤uda yükselen Safevî gücü büyük bir tehdit arzetmekteydi. Sultan, bu tehditle ilgili olarak, evvelce Akkoyunlu saray›nda münflîlik yapan ‹dris-i Bitlisî’ye Farsça ve Kemalpafla-zâde’ye ise Osmanl›ca olmak üzere iki büyük Osmanl› tarihi yazd›rd›. Bu eserlerde Osmanl›’n›n gücü ve ulaflt›¤› alanlardaki hegemonyas›n›n alt› çiziliyordu. II. Bâyezid devrinde Osmanl› tarihçili¤inde bir zihniyet devrimi tamamlanm›flt›r. Kurulufl devri tarihçili¤inin Osmanl› tarihini dünya tarihi ve ‹slâm tarihi içinde konumland›rmas› bu devirde büyük ölçüde de¤iflmifltir. Art›k tarih yaz›c›l›¤›nda evrensel bir ‹slâm imparatorlu¤unun ideolojisi hissedilmektedir. fiükrullah ve Enverî gibi ilk dönem tarihçileri, tarihlerinde Osmanl› tarihini ‹slâm tarihinin mütevaz› bir devam› olarak tan›ml›yorlard›. Bu eserlerde sultanlar genifl ‹slâm dünyas›n›n s›n›rlar›ndaki gâzîler olarak yüceltiliyordu. Ancak flimdi durum tamamen de¤iflmiflti. Mesela II. Bâyezid için “Eflrefü’s-Selâtin” s›fat› kullan›lmaktayd›. Osmanl› hükümdar›, bu eserlerde, peygamber ve onun dört halifesi müstesna, bütün Müslüman hükümdarlar›n en baflar›l›s› olarak tavsif edilmekteydi. II. Bâyezid’den sonra I. Selim devrinde Arap tarihçili¤inin Osmanl› tarihçili¤i üzerindeki etkileri daha bariz hale gelmifltir. Bunun ilk göstergesi Türkçe ve Farsça yan›nda Arapça tarih eserlerinin kaleme al›nmas›d›r. Yavuz Sultan Selim döneminde Suriye, Hicaz ve M›s›r’›n fethinin tarih yaz›c›l›¤›na da yans›mas› olmufltur. Osmanl› müverrihlerince önceden de bilinen Memlûk tarihçili¤i ile do¤rudan temâsa geçilmifltir. “Sene sene yazan, k›sa ve öz Arap tarihçili¤i”nin etkilerini Kemalpafla-zâde, Mustafa Cenâbî hatta Kâtip Çelebi gibi tarihçilerin eserlerinde görmek mümkündür. II. Bâyezid ile karfl›laflt›r›ld›¤›nda Kânûnî Sultan Süleyman’›n döneminin resmi tarihçilerinden beklentisinin epeyce farkl› oldu¤u görülmektedir. Kanûnî’nin öncelikli meselesi kendisinin de¤il, hânedan›n imaj› idi. Selefi I. Selim zaman›nda Safevî ve Memlûklere karfl› kazan›lan zaferler, Hicaz’›n (Mekke ve Medine) Osmanl› topraklar›na kat›lmas› gibi nedenlerle I. Selim’in “ideal Müslüman hükümdar” imaj› sars›lm›flt›. I. Selim’in II. Bâyezid’e karfl› verdi¤i taht mücadelesi de bu çerçevede zikredilebilir. Bütün bunlar hânedan›n imaj›nda bir y›pranma husule getirmiflti. Kanûnî, Sultan Selim’in imaj›n› bir dizi tarih eseri yazd›rarak düzeltme yoluna gitti. Selim-nâme olarak bilinen bu eserlerde Sultan Selim ve onun baflar›lar› olumlan›yor-

167

8. Ünite - Osmanl›-Türk Tarih Yaz›c›l›¤›

du. Selim’in Trabzon valili¤i s›ras›ndaki faaliyetleri ve Gürcülerle mücadeleleri, babas› ve kardefllerine karfl› verdi¤i taht kavgas›, tahta geçtikten sonra izledi¤i do¤u siyâseti ile Safevî ve Memlûklere karfl› savafllar› bu eserlerde olumlanarak anlat›l›yor, Sultan Selim bir kahraman figürü olarak yüceltiliyordu. Selim-nâme literatürü on alt›nc› yüzy›lda ciddi bir hacme ulaflt›. On alt›nc› yüzy›l sonu itibariyle I. Selim, adil bir hükümdar, mümin bir padiflah ve bir kahraman figürü olarak bu eserler sayesinde genifl kabul gördü. Bafllang›çta sertlik, ac›mas›zl›k ve gaddarl›k gibi ça¤r›fl›mlar› olan Yavuz lakab›, bu eserler sayesinde adalette sertlik ve kat›l›k anlam› kazand›. Selim-nâme literatürünün ortaya koydu¤u baflar› Kanûnî’yi tarihçilere kendisi için de tarihler yazd›rmaya teflvik etti. Bunun alt›nda yatan baflka sebepler de vard› elbette. Her ne kadar, en baflar›l› ve en güçlü Osmanl› padiflah› olarak görülse de, k›rk alt› y›ll›k saltanat›n›n son y›llar›nda ciddi bir prestij kayb›na u¤ram›flt›. Bunda Macaristan’›n ya da Irak’›n fethi gibi büyük baflar›lar›n art›k gerilerde kalmas› ve yeni zaferlerin kazan›lamamas› büyük rol oynam›flt›. Gerek yeniçeriler aras›nda artan memnuniyetsizlik, gerekse de hânedan içinde flehzâdeler aras› çekiflmeler, padiflah›n konumundan güvensizlik duymas›na neden oldu. Bunu telafi etmek üzere de tarih yaz›c›l›¤›n› bir araç olarak kullanabilece¤ini düflündü. 1550’lerde flehnâmecili¤i resmi bir müessese haline getirmesini bu ba¤lamda de¤erlendirmek gerekir. Kanûnî çok say›da Süleyman-nâme yazd›rd›. Bu eserlerde onun seferleri, fetih ve zaferleri ile îmar faaliyetleri anlat›lm›flt›r. Süleyman-nâmeler aras›nda çok bilinenler Karaçelebi-zâde’nin ve Bostan’›n Süleyman-nâmeleri ile Celal-zâde Salih’in Tarih-i Sultan Süleyman’› ve Celal-zâde Mustafa’n›n Tabakâtü’l-Memâlik fî Derecâti’l-Mesâlik adl› eserleridir. Süleymânnâme literatürünün zenginli¤ine delil olarak, sadece Kanûnî’nin son seferi olan Zigetvar üzerine kaleme al›nm›fl olan Sigetvar-nâmelerin varl›¤›n› gösterebiliriz. Süleyman-nâmelerin büyük bölümü Türkçe yaz›lm›fl olmakla beraber içlerinde Farsça ve Arapça olanlar da vard›r. Edebî yönden son derece gösteriflli, oldukça a¤›r bir dil ve üslûpla telif edilmifl olan bu eserlerde, biçim olarak genellikle naz›m ya da naz›m-nesir birlikte kullan›lm›flt›r. Az say›da da olsa sadece nesirle yaz›lm›fl olan örnekler de vard›r. Selimnâme ve Süleymannâmelerin siyasal ifllevlerini aç›klay›n›z.

SIRA S‹ZDE

N

4

fiAÜKNAof ELLE‹fiehnâmeci M Christine Woodhead, “An Experiment in Official Historiography: TheDMÜPost in the Ottoman Empire”, Wiener Zeitschrift für die Kunde des Morgenlandes, LXXV, 1983.

Klasik Dönemin Bafll›ca Müverrihleri

S O R U

SIRA S‹ZDE

D ÜMfi AÜ KN AE LL ‹EM S O R U

Klasik dönemin etkileri itibariyle en önemli müverrihi ‹dris-i Bitlisîdir. Gerek ‹ran D‹KKAT tarihçili¤i etkilerinin Osmanl› tarih yaz›c›l›¤› içinde kökleflmesini sa¤lamas› dolay›s›yla, gerekse de baflta Yavuz Sultan Selim’in flark siyâsetine dan›flmanl›k olmak SIRA S‹ZDE üzere Osmanl› bürokrasisi içerisinde oynam›fl oldu¤u rollerden ötürü ilginç bir tarihî figürdür. 1506’da tamamlayarak II. Bâyezid’e takdim etti¤i ve elli bin akçe ile ödüllendirildi¤i eseri Heflt Bihiflt (Kitâbü S›fâti’fl-flemâniyye fî zikri’l-kayâs›reti’lAMAÇLARIMIZ ’Osmâniyye) Farsça “sekiz cennet” demektir. Osmanl› Devleti’nin kuruluflundan II. Bâyezid dönemine kadar gelen bu eserde sekiz padiflah›n hükümdarl›k dönemleri anlat›lmaktad›r. Kendisi de bir klasik olan ve yüzy›llarca Osmanl› tarih yaz›m›n›n K ‹ T A P

N N

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

TELEV‹ZYON

‹NTERNET

‹NTERNET

168

Tarih Metodu

en önemli örnekleri aras›nda zikredilen Heflt Bihiflt, kendisinden sonraki Osmanl› tarihçilerini büyük ölçüde etkilese de, dilinin ve üslûbunun a¤›rl›¤› genifl kitlelerin okudu¤u bir eser olmas›n› engellemifltir. Dönemin bir di¤er büyük müverrihi olan Kemâl Pafla-zâde tarih görüflü ve metodu itibariyle Osmanl› tarih yaz›c›l›¤› içerisinde bir k›r›lmay› temsil eder. O esasen bir tarihçi de¤ildir. Tarihle birlikte, felsefe, mant›k, kelam, tefsir, hadis, hukuk, dil ve edebiyât alanlar›nda iki yüzden fazla eser vermifltir. Öyle ki “XVI. asr›n ilk yar›s›ndaki Osmanl› kültürünün en büyük mümessili” olarak de¤erlendirilmifltir. ‹drisi Bitlisî ile beraber Kemalpafla-zâde’ye de bir Osmanl› tarihi yazmas› Sultan II. Bâyezid taraf›ndan siparifl edilmifltir. Bitlisî’nin eserinin Farsça olmas›na karfl›l›k Kemalpafla-zâde’den istenen daha genifl kitlelere hitap edecek, herkesin anlayabilece¤i aç›k bir Türkçe ile yaz›lm›fl bir tarihti. Zaman›n bir di¤er müverrihi Celâl-zâde Mustafa, Dîvân-› Hümâyun kâtibi olarak bafllad›¤› Osmanl› bürokrasisi içindeki kariyerinde reisülküttabl›¤a ve niflanc›l›¤a kadar yükselmifltir. “Koca Niflanc›” diye de bilinmektedir. Edebiyât ve tarih alanlar›nda de¤erli eserler vermifltir. ‹nflâ sanat›ndaki kudreti ile meflhur olmufltur. En tan›nm›fl eseri ise Tabakâtu’l-Memâlik ve Derecâtu’l Mesâlik’tir. Bu eserde Celâl-zâde, zaman›n tarihçilerine ve tarih anlay›fl›na ciddi bir elefltiri getirmifl, eserinde devlet ve ordu teflkilat›ndan vilayet ve sancaklara; oradan ülkenin ekonomik zenginliklerine, ürün ve madenlerine kadar genifl bir sahada çok de¤erli bilgilere yer vermifltir. Ancak eserin a¤›r ve a¤dal› bir dil ve üslûp ile yaz›lm›fl olmas›, yer yer fliirlerle süslenmesi, edebi vasf›n› ilmî/tarihi vasf›n›n önüne geçirmifltir. Tamamen Arapça ve Farsça fliir ve mektuplara da eserde yer verilmifltir. Celal-zâde Mustafa’n›n Yavuz Sultan Selim’in do¤umu ile bafllay›p ölümü ile biten ve baflka Selimnâmelerle karfl›laflt›r›ld›¤›nda oldukça hacimli olan eserinin bafll›ca kaynaklar› kendi kiflisel gözlemleri ve bilgi sahibi kiflilerden dinledikleridir. Müellif resmi kay›tlar› da eserini kaleme al›rken kullanm›flt›r. Osmanl› merkez bürokrasisi içindeki konumu ona hem baflka müverrihlerin tan›k olma f›rsat› bulamayacaklar› hadiselere tan›k olma f›rsat›n›, hem de baflka müverrihlerin ulaflmayacaklar› bilgi ve belgelere ulaflma imkân›n› tan›m›flt›r. Bu durumu tarih yaz›c›l›¤›nda devlet arflivlerini kullanman›n erken bir örne¤i olarak görmek mümkündür. Bu listede ismi zikredilmesi gereken bir di¤er müverrih olan Feridun Ahmed Bey, münflî, flâir ve hattat idi. Osmanl› bürokrasisi içerisinde baflar›l› bir kariyer sahibi olmufl, Dîvân-› Hümâyun kâtipli¤i, reisülküttabl›k ve niflanc›l›k gibi vazifelerde bulunmufltur. Feridun Ahmed Bey’in Münfleâtü’s-Selâtîn adl› eseri kendi türünün en tan›nm›fl önemli bir eseridir. Sokullu Mehmed Pafla arac›l›¤› ile 1575’te Sultan III. Murad’a takdim edilen eserin bafl›nda, müellif, eserini telif sebebi olarak belâgat, inflâ ve kitâbet sanat›n›n önemini gösterir. Bundan hareketle kendisinin toplad›¤› çeflitli resmi yaz›lar› III. Murad’a kadar gelen padiflahlar›n hükümranl›k devrelerine göre tasnif ederek bir kitap haline getirdi¤ini belirtir. Eserde öncelikle Hz. Peygamber’in daha sonra da Hulefâ-yi Râflidîn’in mektuplar› ile bunlara gönderilen cevaplara yer verilmifl, ard›ndan Osmanl› padiflahlar›na geçilmifltir. Tarihçi kimli¤inin yan› s›ra on alt›nc› asr›n önde gelen devlet adamlar›ndan biri olan Hoca Saadeddin Efendi, Osmanl› ilmiye s›n›f›ndaki kariyerinde padiflah hocal›¤› ve fleyhülislâml›¤a kadar yükselmifltir. Müverrihin Osmanl› tarihini bafllang›çtan Kanûnî devrine kadar kaleme ald›¤› Hoca Tarihi diye de bilinen Tâcü’t-Tevârih adl› eseri dokuz bölüm olup her bölüm bir padiflaha ayr›lm›flt›r. Müellif mevcut Osmanl› tarihlerinin pek ço¤unun Farsça yaz›lm›fl, baz›lar›n›n da “infla-perdazl›k” ile mâlûl olmalar›n›, bunlardan lây›k›yla faydalanman›n önünde engel görmüfltür.

8. Ünite - Osmanl›-Türk Tarih Yaz›c›l›¤›

Ona göre bu eserleri kaleme alan müverrihlerin tertib-i vekâyie vukuflar› yoktu. Onlar›n yazd›klar›n› ilim de¤il, fliir olarak görüyordu. Bu eserlerin güncellenmeleri gere¤i de Hoca Saadeddin Efendi’nin tarihini telif etmesinin nedenlerinden birisidir. Tâcü’t-Tevârih de, t›pk› müellifinin elefltirdi¤i tarihler gibi, son derece süslü ve gösteriflli bir üslûpla yaz›lm›fl, secili ve kafiyeli edebî söyleyiflin etkileyici örneklerini içeren, Arapça ve Farsça ifâdelerin zaman zaman bolca kullan›ld›¤› a¤›r bir dille yaz›lm›flt›r. Dönemin bir di¤er önemli tarihçisi Mustafa Selânikî’nin Tarih-i Selânikî adl› eseri 1563-1600 y›llar› aras›n› kapsamaktad›r. Müverrih eserinde bu dönemde tahtta bulunan dört padiflah›n saltanat y›llar› üzerine bilgi ve de¤erlendirmelerini aktar›r. Bunlar Kanûnî Sultan Süleyman (son üç y›l), II. Selim, III. Murad ve III. Mehmed’dir. (ilk befl y›l) Selânikî, tarihini kronik tarz›nda yazm›flt›r. Eserin yaz›m tarz› bir tür günlük olarak de¤erlendirilmifltir. Dolay›s›yla müellif tarihinde uzun süreçleri hikâye etmez. Genel de¤erlendirmelerde de pek bulunmaz. Eserinde ço¤unlukla devlet merkezinde olan yahut taflrada olup bir flekilde devlet merkezine haberi ulaflan vakalardan bahseder. Bütüncül bir tarih ortaya koymak gâyesinde de¤ildir. Mustafa Cenâbi Osmanl› tarihçili¤inin klasik döneminin ana ak›m› olan ‹ran tarihçili¤i etkisindeki edebi tarihçili¤in d›fl›nda kalan, ulemâ tarihçili¤i dedi¤imiz klasik Arap tarihçili¤inin izlerini tafl›yan damar›n bir temsilcisidir. Cenâbi Tarihi diye bilinen El-Hâfilu’l-Vasît ve’l-Aylamü’z-Zâhir El-Muhît adl› eseri yarat›l›fltan bafllayan, peygamberler tarihini, ‹slâm öncesi dünya tarihini, ‹slâm devletleri tarihini, nihâyet Osmanl› tarihini içeren ve 1587-1588’e kadar gelen bir genel tarihtir. Arapça telif edilmifl olup, sade bir dil ve üslûpla kaleme al›nm›flt›r. Muhtevas› bak›m›ndan ‹slâm tarihçili¤inin bir ürünü olan bu eser, metod bak›m›ndan da klasik Arap tarihçili¤i gelene¤i içerisinde kabul edilmektedir. Hadiseler kronolojik bir s›rayla anlat›lm›flt›r. Vefeyât gelene¤ine uyularak, Osmanl› tarihi k›sm›nda her padiflah devrinden sonra o devrin mühim simalar›n›n biyografilerine yer verilmifltir. Defterdar Sar› Mehmed Pafla da Zübde-i Vekayiât isimli eseri dolay›s› ile klasik dönemin önemli tarihçilerinden birisi olarak kabul edilir. Kariyerini Osmanl› maliye bürokrasisi içinde yapan, defalarca defterdarl›k vazifesini deruhte eden, vezaret payesini alan müverrih, eserini telif sebebi olarak, evvelki müverrihlere duydu¤u takdir hissini ve onlar gibi an›lma iste¤ini ifâde eder. Eserin dili ve üslûbu, gayet süslü ve külfetlidir. Hadiseler 1671’den itibaren y›l esas›na göre kronolojik olarak tertip edilmifltir. Her padiflah döneminin sonunda vefeyât gelene¤ine uyarak o devrin önde gelen devlet adamlar›n›n listesi verilmifltir. Muhtevas›na bak›ld›¤›nda müverrihin siyâsî, askerî, hukuki, toplumsal hadiselere, devlet teflkilat›n›n yap›s›ndan tabii âfetlere kadar genifl bir çerçevede bilgiler verdi¤i görülmektedir. Dönemin di¤er önemli müverrihleri aras›nda, Osmanl› bürokrasisi içinde önemli görevler üstlenen ve Sultan I. Ahmed’e imaml›k yapan, Anadolu Kazaskerli¤i gibi vazifelerde bulunan Sâfî Mustafa Efendi, Osmanl› askerî ve sivil bürokrasisinin orta kademelerinde vazife yapm›fl, çeflitli defterdarl›k ve sancakbeyliklerinde bulunmufl olan ‹brahim Peçevî ve yine Osmanl› bürokrasisine mensup bir müverrih olan Hasan Bey-zâde say›labilir.

ON DOKUZUNCU YÜZYILDA OSMANLI TAR‹H YAZICILI⁄INDA YEN‹ ARAYIfiLAR On dokuzuncu yüzy›l Osmanl› tarihçili¤i, selefini takip etmekle beraber, belli farklarla ondan ayr›lmaktad›r. Bu farklara girmeden önce tarihçili¤in bu as›rda kaydetti¤i aflaman›n ve geçirdi¤i dönüflümün nedenleri üzerinde durmakta yarar vard›r.

169

170

Tarih Metodu

On dokuzuncu yüzy›l asl›nda bir reform ça¤›d›r. Klasik ça¤ kurumlar›n›n bir k›sm› bu as›rda ortadan kalkm›fl, bir k›sm› da modernleflerek varl›klar›n› sürdürebilmifllerdir. Bu büyük de¤iflim ideolojik sahada da ciddi ve sert bir mücadeleye paralel bir flekilde yürümüfltür. Eski kurumlar ve geleneksel ideolojinin giderek zay›flamas›, pek tabiidir ki, yeni bir tarih yorumuna ihtiyaç husûle getirmifltir. Yeni kurumlar ve bu kurumlar›n varl›¤›n› gerekli/meflrû k›lan düflünce, yeni bir tarih dili de gelifltirmek zorunda idi. Daha somut bir ifâde ile siyâsî, iktisâdî, teknolojik, toplumsal ve askerî sahalarda tarihte s›kl›kla görülmeyen ölçüde büyük k›r›lmalar›n yafland›¤› bir zaman diliminde bu k›r›lmalar›n tarih yaz›c›l›¤›n› da etkilemesi kaç›n›lmazd›. Bu dönemin tarih metinlerine bak›ld›¤›nda, evvelki dönemlerin tarih anlay›fl›n› devam ettiren tarihlerin yaz›lm›fl oldu¤unu görmek mümkündür. Vakanüvis tarihleri, genel tarihler, ruznâmeler ve biyografi zeyilleri bunlardand›r. Konular› itibari ile de¤erlendirildi¤inde, on dokuzuncu yüzy›l tarihçili¤inin özellikle üstünde durdu¤u konular›n bafl›nda “Vak’a-i Hayriyye”nin gelmesi anlafl›labilir bir durumdur. Bu dönem tarihçili¤inin bir di¤er gözde konusu da baflta Rum ‹htilali olmak üzere imparatorlu¤un da¤›l›fl sürecinde az›nl›k unsurlar›n›n ayr›l›kç› hareketleridir. Yani evvelki dönemde oldu¤u gibi siyasal alan tarihin bafll›ca konusu olmaya devam etmekte, siyasal otoritenin tarih yaz›c›l›¤› üzerindeki mutlak ve sorgulanamaz hegemonyas› sürmektedir. Bu tablo yüzy›l sonunda önemli ölçüde de¤iflecektir.

Son Osmanl› Tarihçileri Vakanüvislik kurumu, imparatorlu¤un sonuna kadar, de¤iflen flartlar alt›nda farkl› biçimlerde bile olsa, varl›¤›n› sürdürmüfltür. Vakanüvisli¤i fiilen bitiren geliflme ilk resmi gazete Takvîm-i Vekayi’nin ç›kar›lmas› olmufltur. Gazete, bir noktada vakanüvisin görevini üstlenmifltir. On dokuzuncu yüzy›l vakanüvislerinden Antepli Ahmed Âs›m Efendi bir Farsça sözlük olan Burhân-› Kat› isimli eseri Türkçe’ye tercüme ederek Sultan III. Selim’in iltifat›na mahzar olmufl ve Süleymaniye Müderrisli¤i’ne getirilmifltir. 1807 senesinde vakanüvis olarak tayin edilmifl; 1791-1808 y›llar› aras›ndaki hadiseleri hâvi iki ciltlik Âs›m Tarihi’ni “mu¤lâk (kapal›) bir dil” ve “külfetli (a¤›r) bir üslûp” ile kaleme alm›flt›r. Âs›m’dan sonra, 1819 senesinde vakanüvis olan fiânî-zâde Mehmed Atâullah Efendi bir müverrih olman›n yan›s›ra tabip ve feylesof olarak tan›nm›flt›r. T›p ve mühendislik tahsili görmüfl, Osmanl› ilmiye bürokrasisinde alt ve orta düzey görevler üstlenmifltir. Sultan II. Mahmud’un cülûsundan itibaren 1808-1821 y›llar› aras›ndaki hadiseleri içeren fiânî-zâde Tarihi dört cilttir. fiânî-zâde’nin eserinde Avrupa tarihine yer vermesi ve Bat›l› kaynaklar› da kullanmas› dikkat çekicidir. Eserin oldukça sade bir üslûbu vard›r. Ayr›ca tarih usulüne dair yazm›fl oldu¤u mukaddime önemlidir. fiânî-zâde tarihe olaylar›n zapt ve nakli olarak bakar. Onun tarihi “Tarih-i Mukaddes” ve “Tarih-i Amm” olarak ikiye ay›rmas› ve ilkinde ‹slâm tarihçili¤inin klasik konular›n›, ikincisinde ise siyâsî ve co¤râfî bir tarih perspektifi vermesi onun tarihçili¤inde gelenekten kopuflun ve Bat› etkisinin bir iflareti olarak görülebilir. fiânî-zâde’den sonra, 1825’te, kariyerini ilmiye s›n›f›nda yapan Sahhaflar fieyhizâde Mehmed Es’ad Efendi vakanüvislik görevine getirilmifl ve vefât›na kadar da bu vazifede kalm›flt›r. Müverrih, vakanüvislik hizmeti boyunca çeflitli bürokratik görevler de üstlenmifltir. Yeniçerili¤in kald›r›ld›¤› (Vaka-i Hayriye) bir zaman diliminde bu vazifeyi deruhte etmesi, müverrihin Osmanl› tarihinde gerçekten de bü-

8. Ünite - Osmanl›-Türk Tarih Yaz›c›l›¤›

yük bir k›r›lma teflkil eden bu hadise üzerine Üss-i Zafer’ini yazmas›na neden olmufltur. II. Mahmud’un iste¤i üzerine yaz›lan bu eser 1821-1826 y›llar› aras›ndaki hadiseleri ihtivâ eder ve konunun ehemmiyeti dolay›s›yla çokça bas›lm›fl ve baflka dillere de tercüme edilmifltir. Mehmed Esad Efendi’den sonra bu göreve gelen Recâî Mehmed fiakir Efendi ile Nâil Mehmed Bey’den ise günümüze bir eser kalmam›flt›r. Bir sonraki vakanüvis olan Cevdet Pafla Osmanl› tarih yaz›c›l›¤›n›n tarihi geliflimi içerisinde tam anlam›yla bir yenili¤i temsil eder. “Tarihçili¤imizin eski devresiyle yenisi aras›nda mühim bir geçifl halkas›” olarak kabul edilen Cevdet Pafla, önce ulemâ s›n›f› içinde yer alm›fl, bilâhare bürokrasiye intisap etmifltir. Encümen-i Dânifl’in talebi üzerine kaleme ald›¤› ve yaklafl›k otuz y›lda tamamlad›¤› on iki ciltlik büyük eseri Tarih-i Cevdet’de (Tarih-i Vekayi-i Devlet-i Aliye-i Osmaniyye) 1774 Kaynarca Muahedesi’nden 1826 Vaka-i Hayriye’ye kadar Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nun tarihini anlatm›flt›r. Cevdet’in vakanüvislik görevini deruhte etmesi ise 1855’te, bu eseri yazmaya bafllamas›ndan sonra olmufltur. Kariyeri di¤er vakanüvislerle karfl›laflt›r›lamayacak ölçüde parlak olmufl, vakanüvislik görevini müteakip çeflitli naz›rl›klarda da bulunmufltur. Cevdet Pafla, tarih eserleri vermenin ötesinde bir tarih bilinci ortaya koyarak Osmanl› tarihçili¤i içindeki yerini alm›flt›r. Onun “ilm-i tarih” tan›m›, tarih anlay›fl›n› özetleyen dört unsura yer verir. Bunlar›n birincisi, hadiselerin do¤rulu¤unun ya da yanl›fll›¤›n›n tespiti; ikincisi hadiseler aras›ndaki neden-sonuç iliflkilerinin tespiti; üçüncüsü tarihi hadiselerden ç›kar›labilecek ibretlerin tespiti ve dördüncüsü de hadiselerin herkesin anlayabilece¤i bir dille, düzgün, ak›c› ve özlü bir biçimde anlat›lmas›d›r. Cevdet Pafla, selefi Osmanl› tarihçilerinin eserleri, vekayinâme, mecmuâ, lâyihâ, sefâretnâme, biyografi, hât›rat ve sözlü tarih verilerinin yan›s›ra Hazîne-i Evrak’tan ald›¤› resmi vesikalar› da eserinde kullanm›flt›r. Arap, Fars ve Avrupa tarihlerine de baflvurmufltur. Türk tarihçili¤inde egemen anlat› (tahkiye) flekli yerine mukayeseci ve analitik bir tarih anlay›fl› ikâme etmesi onun en önemli katk›s›d›r. Cevdet Pafla, kendisinden evvelki vakanüvislerin yolundan giderek zaman›n›n (1855-1865) siyâsî hâdiselerini kaydetti¤i Tezâkir-i Cevdet adl› bir eser de vücûda getirmifltir. Bu temelde bir siyâsî tarih olmakla beraber, hât›rat niteli¤i de vard›r ve kendi döneminin toplumsal tarihi ile ilgili zengin bilgiler içerir. K›rk tezkireden müteflekkil eserin son dokuz tezkiresi müellifin otobiyografisidir. Sultan II. Abdülhamid’e sundu¤u 1839-1876 aras›nda vukû bulan tarihi ve siyâsî hâdiseler hakk›ndaki Mârûzât da Cevdet Pafla’n›n tarihi eserlerindendir. Mârûzât, 1865’ten sonras› için içerdi¤i bilgiler dolay›s›yla Tezâkir’i tamamlayan bir eser say›labilir. Cevdet Pafla’n›n hayat›n›n son y›llar›nda kaleme ald›¤› K›sâs-› Enbiyâ ve Tevârih-i Hulefâ Hz. Âdem’den Hz. Muhammed’e kadar baz› peygamberlerin k›ssalar›ndan, ‹slâm’›n do¤uflu, Hz. Muhammed’in hayat›, dört halife, Emevî ve Abbâsîler, di¤er ‹slâm ve Türk devletleri ile Osmanl›’n›n kurulufl devrine dair bahislerden müteflekkildir. Eser Sultan II. Murad’›n saltanat›na kadar uzan›r ve bu flekli ile Osmanl› tarihini peygamberler tarihine eklemlemektedir. Asr›n son vakanüvisi say›lan Ahmet Lûtfi Efendi hacimli tarihini selefi Cevdet Pafla’n›n eserine zeyl olarak yazm›flt›r ancak usûl ve yetkinlik aç›s›ndan bu iki eser aras›nda bir devaml›l›k oldu¤u söylenemez. Cevdet Pafla gibi o da kariyerine ilmiye s›n›f›nda bafllam›fl, sonra da çeflitli bürokratik görevlerde bulunmufltur. Tarihçili¤i de, bürokratik kariyeri de Cevdet Pafla ile karfl›laflt›r›lamayacak kadar sönük olmufltur. Ahmed Lütfi Efendi Cevdet Pafla’dan sonra May›s 1865’te vakanüvislik görevine memur edildi. Ölümüne kadar bu görevde kald›. Eseri, Osmanl› tarihini

171

SIRA S‹ZDE

SIRA S‹ZDE

D Ü fi Ü N E L ‹ M

D Ü fi Ü N E L ‹ M

172

Tarih Metodu

S O R U

Cevdet Pafla’n›n b›rakt›¤› yerden, yani 1825 y›l›ndan alarak 1876 senesine kadar D ‹ KAhmed KAT getirmektedir. Lûtfi Efendi eserini süslü ve gösteriflli bir dille yazm›flt›r. Vakanüvis olmadan evvel T›bbiye’de Türkçe inflâ dersleri de vermifl olan müellif, Cevdet Pafla’n›n flahs›nda zirveye ç›kan ilmî tarih anlay›fl› karfl›s›nda, tarihi bir inflâ SIRA S‹ZDE sanat› olarak gören damar›n belki de son güçlü temsilcisi olmufltur.

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ SIRA S‹ZDE

KD Ü‹fi ÜT N AE L ‹PM S O R U TELEV‹ZYON D‹KKAT

‹ N T E RS‹ZDE NET SIRA

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

‹NTERNET

S O R U

N N

5

SIRA S‹ZDE Cevdet PaflaAMAÇLARIMIZ neden modern Türk tarihçili¤inin öncü bir ismidir?

Ü fi‹eserleri ÜTN EAL ‹ M Cevdet PaflaDKve P konusunda daha fazla bilgiye ulaflmak için flu kaynaktan yararlanabilirsiniz: Christoph K. Neumann, Araç Tarih Amaç Tanzimat / Tarih-i Cevdet’in Siyâsî Anlam›, ‹stanbul, S O R 2000. U

TELEV‹ZYON

On Dokuzuncu Yüzy›l›n Di¤er Mühim Müverrihleri

D‹KKAT On dokuzuncu yüzy›lda vakanüvisler d›fl›nda da önemli müverrihler ç›km›flt›r. Bunlar›n büyük ço¤unlu¤unun yüksek bürokrasiye mensup olmalar› dikkat çekN T E RS‹ZDE NET mektedir. ‹SIRA Dönemin önemli bir mütefekkiri, devlet adam› ve tarihçisi olan Ahmet Vefik Pafla Tercüme Odas›’nda bafllad›¤› kariyerinde Osmanl› bürokrasisinin en üst mevAMAÇLARIMIZ kilerine kadar yükselmifltir. Onun tarih anlay›fl›nda ‹bn Haldun etkisi aç›kt›r. 1896’da ilk bask›s› yap›lan Fezleke-i Tarih-i Osmânî’nin, tek cilt ve küçük hacimli olmas›na ra¤men, iki y›lda befl bask›s›n›n yap›lm›fl olmas›, onun önem ve etkisinin bir K ‹ T A P göstergesi olarak de¤erlendirilebilir. Fezleke bir tür tarih ders kitab›d›r. Bu yüzden Osmanl› tarih yaz›c›l›¤› içerisinde yeni bir damar›n bafllang›c› olarak görülebilir. Klasik dönem Osmanl› e¤itim sisteminde müstakil yeri olmayan tarih, art›k modern TELEV‹ZYON e¤itimin en önemli unsurlar›ndan biri olarak görülüyordu. Ahmet Vefik Pafla Darülfünûn’da “Hikmet-i Tarih” dersleri vermifl, ders notlar›n› 1863 y›l›nda önce Tasvir-i Efkâr gazetesinde k›smen tefrika ettirmifl, bilâhare de kitap olarak yay›nlam›flt›r. Bu kitap tarihini hilkatle (yarat›l›fl) bafllat›r ve eserin telif edildi¤i ‹ N Tinsanl›¤›n ERNET 1863’e kadar gelir. Tarihi dönemlere ay›rmada Ahmet Vefik Pafla ‹bn Haldun’u takip eder. Yarat›l›fltan kendi dönemine dek geçen zaman› Hz. Muhammed öncesi ve sonras› olarak ikiye ay›r›r. Bu “din kaynakl›” ayr›m› müteakip, ‹bn Halduncu ve dolay›s›yla daha seküler bir dönemlendirmeye gider. Ona göre tarih, dünyevi iktidarlar›n tarihidir ve gençleflme-yenileflme-duraklama ve çöküfl fleklinde birbirini takip eden döngüsel bir seyir izler. On dokuzuncu asr›n büyük devlet adam› ve müverrihi Mustafa Nuri Pafla dört cilt olarak telif etti¤i Netayicü’l Vukuat adl› eseri ile Cevdet Pafla’y› ve Ahmet Vefik Pafla’y› takip etmifltir. Müverrih, eserinin bafl›nda belirtti¤i üzere, Bab›âli ve Maliye Hazînesi gibi yerlerde görev yapm›fl, Defterhâne-i Hâkânî naz›rl›¤›nda ve Mâbeyn-i Hümâyun baflkâtipli¤inde bulunmufltur. Osmanl› bürokrasisi içinde ald›¤› görevler Mustafa Nuri Pafla’n›n tarihçili¤ini de büyük ölçüde flekillendirmifltir. Onun Osmanl› tarihine kalemiye/bürokrasi perspektifinden bakt›¤› söylenebilir. Netayicü’l Vukuat kurulufltan 1841’e kadar gelen genel bir Osmanl› tarihidir. Bu eserde tarihin yap›c› unsuru olarak kurumlar ve örgütlere atfedilen ehemmiyet, Mustafa Nuri Pafla’n›n tarih görüflünü yeni ve önemli k›lmaktad›r. Müellif tarihi hadiselerin askerî ve siyâsî hadiselerden mürekkep de¤erlendirildi¤i ana damar Osmanl› tarih yaz›c›l›¤›n›n d›fl›na ç›km›fl ve bir tür teflkilat-hukuk tarihi telif etmifltir. Eserine “olaylar›n sonuçlar›” anlam›nda Netayicü’l-Vukuat ad›n› vermesi, onun tarihte nedenselliklere verdi¤i ehemmiyetin iflaretidir.

N N

8. Ünite - Osmanl›-Türk Tarih Yaz›c›l›¤›

Bu asr›n mühim müverrihlerinden olan Hayrullah Efendi, ilmiye s›n›f› içinde kariyer yapm›fl, bilahare meslek de¤ifltirerek bürokrasiye intisap etmifl, naz›rl›k ve elçilikte bulunmufltur. Hayrullah Efendi Tarih-i Devlet-i Aliye-i Osmaniyye adl› eserinde I. Ahmed devrine kadar Osmanl› tarihini dünya tarihine paralel olarak anlatm›flt›r. Garp kaynaklar›n› da kullanm›fl olan müverrih, ‹bn Haldun’u ve onun tarih anlay›fl›n›, zikretmenin ötesinde anlayan ve tenkit eden bir ‹bn Halduncu olarak tavsif edilmifltir. Hayrullah Efendi’nin tarihe sebep-sonuç iliflkileri aç›s›ndan bakmas›, Avrupa ve dünya tarihine olan ilgisi onu ça¤dafl› Cevdet Pafla gibi modern tarihçili¤in öncü isimlerinden birisi saymay› mümkün k›lmaktad›r. fiehbenderzâde Filibeli Ahmed Hilmi en önemli eseri olan ve iki cilt halinde neflredilen ‹slâm Tarihi adl› yap›t›nda, seleflerinden farkl› olarak, disiplinler aras› bir yöntem izlemifltir. Dinler tarihinden f›kha, kelamdan mezhepler tarihine ve hatta felsefeye kadar genifl bir alanda yazm›fl, sade bir dil ve üslûp kullanm›flt›r. Filibeli’nin de ‹bn Haldun’un Osmanl› tarihçili¤i içerisinde ‹slâm Tarihi alan›ndaki takipçisi oldu¤unu söyleyebiliriz. ‹slâm tarihlerinin say›sal çoklu¤una karfl›n, bu tarihlerdeki tahlil ve tenkit yoksullu¤undan flikâyet eden müverrih, Birûnî ve ‹bn Haldun’u bu aç›dan az›nl›kta kalm›fl bilginler olarak selamlam›fl, tarihçili¤in öncelikli meselesinin metodoloji olmas› gerekti¤ini savunmufltur. On dokuzuncu as›r elbette yaln›zca ‹bn Haldun’cu tarih yorumunun hegemonyas›nda de¤ildi. Bu tarih telâkkîsinden uzak duran bir tarihçi olarak Tayyar-zâde Ahmet Atâ Osmanl› bürokrasisi içinde çeflitli vazifelerde bulunmufl, telif etmifl oldu¤u befl ciltlik hacimli eseri Târih-i Atâ dolay›s›yla üzerinde durulmas› icap eden bir on dokuzuncu yüzy›l müverrihidir. Belli bir sistemati¤i olmayan eserinde temel olarak içinde yetiflmifl oldu¤u Enderûn teflkilat› üzerinde durulmufltur. ‹lk ciltte Osman Gâzî’den Kanûnî Sultan Süleyman’a kadar sarayda uygulanmakta olan kanun, nizam, usûl ve âdetler ele al›nm›flt›r. ‹kinci ciltte sarayda yetiflen sadrazam, fleyhülislâm, kaptan›derya, vezir gibi Osmanl› bürokrasisinin tepesinde yer alm›fl devlet adamlar›ndan söz edilir. Üçüncü ciltte ise on dokuzuncu yüzy›l›n eserin yaz›ld›¤› tarihte hayatta olan devlet adamlar›n›n hal tercümelerine, bu arada müverrihin ve babas›n›n hal tercümelerine yer verilir. Dördüncü cilt padiflahlar›n, flehzâdelerin ve saray mensubu flâirlerin biyografik bilgileriyle fliirlerine, beflinci cilt ise Padiflah ve flehzâdelere sunulan kaside ve gazellere ayr›lm›flt›r. Atâ, bir on dokuzuncu yüzy›l müverrihi olmakla beraber Cevdet Pafla, Ahmet Vefik Pafla, Mustafa Nuri Pafla gibi tenkîdî bir tarih telakkisine sahip tarihçilerden farkl› olarak modern tarih problem, usûl ve kaynak elefltirilerini dikkate almaks›z›n bir tarih vücûda getirmifltir. Tarihe basitçe geçmiflin hallerinden haber veren bir ilim olarak bakm›fl, rivâyetçi gelene¤in izinden gitmifl, “vakalar› yanyana dizmekle” iktifa etmifltir. Özetle tarihi bir ilim olmaktan ziyade edebî bir tür olarak görmüfltür. Burada söz edilecek olan son müverrih, Jön Türk hareketinin mühim simalar›ndan Mizanc› Mehmed Murad Bey, Da¤›stan’da do¤mufl, Rusya’da e¤itim görmüfl, ‹stanbul’a göç etmifl ve Osmanl› bürokrasisine girmifl yeni bir ayd›n tipinin örne¤idir. Mizanc› Murad’›n Tarih-i Umûmî adl› kitab› on dokuzuncu yüzy›lda Osmanl› Devleti’nde bilhassa yeni ve modern okullarda yetiflen nesillere hitap edecek genel tarih ihtiyac›na cevap vermek üzere kaleme al›nm›fl eserlerden birisidir.

173

174

Tarih Metodu

On Dokuzuncu Yüzy›l Tarihçili¤inin Genel De¤erlendirmesi ve Tarihçili¤in Yeni Alanlar›

Tarih-i Osmanî Encümeni: II. Meflrutiyet y›llar›nda kurulan Osmanl› Tarih Kurumu olup, Türk Tarih Kurumunun temeli say›lmaktad›r.

On dokuzuncu yüzy›l, Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nda, baflka sahalarda oldu¤u gibi tarih yaz›c›l›¤› alan›nda da ciddi bir dönüflümün yafland›¤› bir dönem olmufltur. Tarihçili¤in bu as›rda ilgi ve kapsam› genifllemifltir. Bu dönem tarihçili¤inin göze çarpan ilk hususiyeti dilin ve üslûbun sâdeleflmesidir. Bu, tarihin seçkinler için yine seçkinler taraf›ndan üretilen bir bilgi alan› olmaktan ç›k›p, daha genifl kitleler için yaz›lmaya bafllanmas›n›n bir sonucudur. Bu dönemde tarih, “âmme faidesi” gözetilerek yaz(d›r)›lmaya bafllanm›flt›r. Dilin sâdeleflmesi, tarihin pedagojik bir ifllev kazanmas›na paralel bir süreçtir. Dönemin tarih eserleri içinde tarih ders kitaplar› çok önemli yer tutmufltur. Bu çerçevede son vakanüvis Abdurrahman fieref Efendi’nin ve Ali Reflad’›n eserleri önemlidir. Bu as›rda Avrupa tarihine ilgi de artm›flt›r. Bu ilgi Avrupa devletlerinin tarihlerinden haberdâr olmak ve ahvâlinden haber vermek fleklinde kendisini gösterebildi¤i gibi, Avrupa tarihçili¤inden metodolojik etkilenme fleklinde de ortaya ç›km›flt›r. Bu durumu III. Selim zaman›ndan itibaren Avrupa’n›n belli baflkentlerinde daimi elçilikler bulundurulmas›, elçilerden gittikleri ülkelerin dil ve ahvâlini ö¤renmelerinin istenilmesi, II. Mahmud devrinden itibaren Avrupa’ya ö¤renci gönderilmesi ve nihâyet Tanzimat Devri ve sonras›nda yabanc› dil ö¤reniminin yayg›nlaflmas› gibi sebepler çerçevesinde aç›klamak mümkündür. On dokuzuncu yüzy›lda Avrupa’da Türkoloji çal›flmalar›nda al›nan mesafe, Türk tarihçili¤inde de etkilerini göstermifltir. O zamana kadar din ve hânedan ekseninde serpilen Osmanl› tarihçili¤inde “Türkçü Tarih” olarak tan›mlanan bir damar ortaya ç›km›flt›r. Tanzimat öncesinde ‹slâm tarihine gösterilen ilgi bu dönemde azalm›fl, hatta sadece ders kitaplar›na münhas›r kalm›flt›r. Süleyman Hüsnü Pafla’n›n 1876’da yay›nlad›¤› Târih-i Âlem adl› eser, Türklerin ‹slâmiyet öncesi tarihine yapt›¤› vurgu ile bir büyük zihniyet de¤ifliminin iflaretlerini vermifltir. Bat›l› kaynaklardan yararlan›larak kaleme al›nan bu eser, liselerde ders kitab› olarak da okutulmufltur. Necip As›m’›n Türk Tarihi de yine bu çerçevede öne ç›kan bir kitapt›r. Bu eserler asl›nda modern Türk tarihçili¤inin filizleri olarak görülebilir. Tarih-i Osmanî Encümeni ile bafllayan kurumsallaflma çabalar› Cumhuriyet Dönemi’nde nihai sonucu alm›fl; bu ak›m›n parlak ismi Fuat Köprülü’nün flahs›nda milliyetçi tarih yaz›c›l›¤› Cumhuriyet Dönemi tarihçili¤ine kurucu ve egemen unsur olarak damgas›n› vurmufltur. Yine bu dönemde çok say›da Osmanl› tarihçisi taraf›ndan yabanc› dilde tarihler kaleme al›nm›flt›r. Bu müellifler aras›nda Mahmud Raif Efendi, Gabriel Narodunkyan Efendi, Mahmud Muhtar Pafla, Mizanc› Murad Bey, Aristarchi Bey say›labilir. Avrupa dillerinde tarih yaz›m›ndaki bu h›zl› art›fl Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nun Bat› ile iliflkilerindeki yeni durumun do¤al sonucudur. Bunlar akademik tetkikler olmaktan öte, öncelikle imparatorlu¤u Avrupa’ya tan›tma maksad›yla yaz›lm›fllard›r. Bu dönemin Avrupa ülkelerindeki Osmanl› tarihçili¤i için de bir alt›n ça¤ oldu¤u unutulmamal›d›r. Hammer, Iorga ve Engelhardt gibi müverrihlerin eserleri, bugün de sahan›n klasikleri olarak sayg›n eserler say›lmaktad›r. On dokuzuncu yüzy›ldan itibaren seyahatnâme ve hât›rat türündeki eserlerin say›s›nda görülen bariz art›fl, klasik tarihçili¤in geçirdi¤i dönüflümün ve bu alandaki yeni aray›fllar›n bir göstergesidir. Kezâ flehircilik ve mimâri alan›nda bu dönemde önemli eserler yaz›lmas›n› da bu perspektiften de¤erlendirmek mümkün-

175

8. Ünite - Osmanl›-Türk Tarih Yaz›c›l›¤›

dür. Bu eserler aras›nda ilk akla gelenler olarak Mehmet Raif’in Mir’ât-› ‹stanbul’u, fiakir fievket’in Trabzon Tarihi, Eyüp Sabri Pafla’n›n Mekke ve Medine Tarihi say›labilir. Tarihçilikteki yeni aray›fllar yeni tarih türlerinin do¤ufluna da yol açm›flt›r. Salnâmeler bu yüzy›lda ortaya ç›kan bir türdür. Bunlar› kurulufl devrindeki tarihi takvimlerin modern birer versiyonu olarak düflünmek mümkündür. Geçmiflteki bir tak›m olaylar hakk›nda özet bilgiler içeren bu y›ll›klarda salnamenin düzenlendi¤i y›la iliflkin olarak kurumlar ve kifliler hakk›nda k›sa bilgiler verilmektedir. Yirminci yüzy›l bafl›na gelindi¤inde ise Osmanl›-Türk tarih yaz›c›l›¤› art›k profesyonel bir u¤rafl› olma niteli¤i kazanm›flt›r. Tarihin politik ve pedagojik ifllevleri onun kurumsal niteliklerini de güçlendirmifltir. “Resmi tarih” çok güçlü bir olgu olarak tarih sahnesine ç›km›flt›r. Tek tek tarihçiler de¤il, tarih kurumlar› öne ç›kmaya bafllam›flt›r. II. Meflrutiyet döneminde kurulan Tarih-i Osmanî Encümeni bu anlamda hem kurumsal kimli¤i hem de yay›nlar› ve özellikle de süreli yay›n› ile bir k›r›lma noktas›d›r. Bu kurumu Âsâr-› ‹slâmiye ve Milliye Tetkik Kurumu gibi alternatif oluflumlar izlemifltir. Yüksek ö¤retimde tarih derslerinin okutulmas› tarihçili¤i etkileyen bir baflka unsur olmufltur. Tarih ders kitaplar› bu literatüre yeni bir soluk kazand›rm›flt›r. Tarihçilik yabanc› yay›nlar ve uluslar aras› kongreler gibi vas›talarla dünya ile daha fazla entegre olmufltur. Tarih araflt›rmalar› için yurtd›fl›na giden ö¤renci ve tarihçi say›s› artm›flt›r. Cumhuriyet dönemi tarihçili¤i iflte bu birikim üzerinde vücut bulmufltur. On dokuzuncu yüzy›lda Osmanl› tarihçili¤inde tür, yöntem ve konuSIRA zenginli¤i S‹ZDE nas›l aç›klanabilir?

N

6

D Ü fi Ü N E L ‹ M

On dokuzuncu yüzy›l Osmanl› tarih yaz›c›l›¤› konusunda daha fazla bilgiye için flu M A K A Lulaflmak E kaynaktan yararlanabilirsiniz: Azmi Süslü, “Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türk Tarihçili¤i”, S O R U Türk Kültürü, C XXIII, Say› 262, fiubat 1985.

AMAÇLARIMIZ

D Ü fi Ü N E L ‹ M MAKALE S O R U

D‹KKAT

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

SIRA S‹ZDE

N N

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

TELEV‹ZYON

‹NTERNET

‹NTERNET

176

Tarih Metodu

Özet

N A M A Ç

1

N A M A Ç

2

N A M A Ç

3

Osmanl›-Türk Tarih yaz›c›l›¤›n› kökenlerini ve geliflimini aç›klayabilme Osmanl›-Türk tarih yaz›c›l›¤› kendisinden önceki tarihçilik gelenekleri ve ça¤dafl› tarih geleneklerinin bir sentezi olarak do¤mufltur. ‹slam tarihçili¤i, ‹ran tarihçili¤i, Selçuklu tarihçili¤i, Memlükler, Timurlular ve Safeviler tarihçilikleri belli ölçülerde Osmanl› tarihçili¤ini besleyen büyük gelenekler olmufltur. Özellikle son dönemde Osmanl› tarihçili¤i üzerindeki Bat›l› etkiler artm›fl; modernleflme gerek türler ve konular, gerekse de metodoloji aç›s›ndan bir zenginlik getirmifltir.

Tarih yaz›c›l›¤›n›n farkl› türlerini aç›klayabilme Bu geliflim çizgisi içinde Osmanl› tarihçili¤i birbirinden farkl› kollar› içermifltir. Sade bir dille yaz›lm›fl popüler tarihlerden a¤›r ve süslü bir dille kaleme al›nm›fl edebi yönü a¤›r basan tarihlere oradan yine daha sade bir dili olan fakat ilmî yönü a¤›r basan tarihlere kadar farkl› tarih yaklafl›mlar› bir arada Osmanl› tarihçili¤i denen bütünü oluflturmaktad›r. Belli bafll› Osmanl› tarihçilerini ve eserlerini aç›klayabilme Osmanl› tarihçili¤inin ilk örnekleri olarak Ahmedi’nin ‹skendernâmesi, anonim Tevârih-i Âl-i Osman bafll›kl› eserler ve saray takvimleri say›labilir. Fatih döneminden itibaren fiükrullah, Enveri, Karamanî Niflanc› Mehmed Pafla, Âfl›k Pafla-zâde, Oruç b. Adil, Tursun Bey, Neflrî, Sar›ca Kemal gibi isimler Osmanl› tarihçili¤inin klasik döneminin öncüleridirler. Feridun Ahmet Bey gibi münfleat yazarlar›, Arifî Fethullah Çelebi, Seyyid Lokman, Tâlikî-zâde Mehmed Subhi Efendi gibi flehnâmeciler, Celâl-zâde Salih ve Celâl-zâde Mustafa gibi Selimnâme ve Süleymannâme yazarlar›; ‹dris-i Bitlisî, Kemal Pafla-zâde, Hoca Saadeddin Efendi, Mustafa Selânikî, Mustafa Cenâbi, Defterdar Sar› Mehmed Pafla, ‹brahim Peçevî, Hasan Bey-zâde, Gelibolulu Mustafa Âli, Kâtip Çelebi, Taflköprülü-zâde Ahmed, Müneccimbafl› Ahmed b. Lütfullah, Silâhtar F›nd›kl›l› Mehmed A¤a gibi müverrihler Osmanl› tarihçili¤inin önemli isimlerinden baz›lar›d›r.

N A M A Ç

4

Modern Tük tarihçili¤ini de¤erlendirebilme Cevdet Pafla, Ahmet Lütfi Efendi gibi vakanüvisler yukar›da verilen listenin devam› say›lmakla birlikte 19. Yüzy›l›n tarihçili¤ini temsil ederler. Nihayet Ahmet Vefik Pafla, Mustafa Nuri Pafla, Hayrullah Efendi, fiehbenderzâde Filibeli Ahmed Hilmi, Tayyar-zâde Ahmet Atâ, Mizanc› Mehmed Murad, Ali Reflad, Süleyman Hüsnü Pafla, Necip As›m, Fuat Köprülü gibi on dokuzuncu yüzy›l›n ve yirminci yüzy›l›n bafllar›n›n önemli tarihçileridirler. Bu tarihçiler ile birlikte Osmanl› tarihçili¤i yerini modern Türk tarihçili¤ine b›rak›r. On dokuzuncu yüzy›l tarihçilerinin bir k›sm›n›n ayn› zamanda modern Türk tarihçili¤inin de önde gelen temsilcileri olmalar›, Osmanl› tarihçili¤i ile modern Türk tarihçili¤i aras›ndaki son derece girift iliflkilerin yaln›zca bir yüzüdür. Modern Türk tarihçili¤inin Osmanl› tarihçili¤inin miras› üzerine ama ayn› zamanda dünya tarihçili¤inin de bu dönemdeki kazan›mlar›n› paylaflarak yükseldi¤i düflünülürse, onu daha do¤ru anlaman›n Osmanl› tarihçili¤ini daha iyi ö¤renmekle mümkün olabilece¤i aç›kça görülür. Di¤er taraftan Cumhuriyetin kurulmas› ve özellikle Türk Tarih Kurumu’nun hayata geçmesi ile birlikte modern Türk tarihçili¤i yeni bir ivme kazanm›flt›r.

8. Ünite - Osmanl›-Türk Tarih Yaz›c›l›¤›

177

Kendimizi S›nayal›m 1. Osmanl› tarihçili¤i bafllang›çta afla¤›daki tarih geleneklerinden hangisinden yo¤un olarak etkilenmemifltir? a. ‹slam tarihçili¤i b. Yunan tarihçili¤i c. ‹ran tarihçili¤i d. Selçuklu tarihçili¤i e. Memlûk tarihçili¤i

6. Afla¤›dakilerden hangisi hangisi Tevarih-i Âl-i Osman yazarlar›ndan de¤ildir? a. Tursun Bey b. Âfl›k Paflazâde c. Neflrî d. Oruç b. Âdil e. Behifltî Ahmed Sinan Çelebi

2. Afla¤›dakilerden hangisi Kur’an-› Kerim’in Müslümanlardaki tarih bilincine katk›lar›ndan birisi olarak görülemez? a. Kur’ân-› Kerîm’in eski peygamberler ve toplumlarla ilgili yapt›¤› at›flar b. ‹lk insandan itibaren tarihsel süreklilik fikri c. Bir kabilenin de¤il insanl›¤›n ortak tarihi olarak evrensel bir tarih anlay›fl› d. Eski kavimlerin savafl ve kahramanl›klar›n›n anlat›lmas› e. Ayetlerin indirildi¤i tarihsel zemin ve zaman›n tespiti problemi

7. Afla¤›dakilerden hangisi Fatih dönemi tarihçili¤inin özelliklerinden birisi de¤ildir? a. Telif tarihlerin say›s› artm›flt›r. b. Tercüme tarihlerin say›s› artm›flt›r. c. ‹lk müstakil dünya ve Osmanl› tarihleri kaleme al›nm›flt›r. d. fiehnâmecilik bafllam›flt›r. e. ‹ran tarihçili¤inin etkisi sona ermifltir.

3. Afla¤›dakilerden hangisi ‹ran tarihçili¤inin özelliklerinden birisi de¤ildir? a. Ak›lc› ve elefltirel olmas› b. Tarihin edebiyat›n bir dal› olarak görülmesi c. Dil ve üslûbun öne ç›kmas› d. Hükümdarlar›n kahramanl›klar›n›n hikâye edilmesi e. Seçkinlerin erdem ve faziletlerini konu almas› 4. Afla¤›dakilerden hangisi klasik dönem Osmanl› tarihçili¤inin etkilendi¤i ça¤dafl› tarih ekollerinden birisidir? a. Bizans tarihçili¤i b. Memlûk tarihçili¤i c. Selçuklu tarihçili¤i d. Avrupa tarihçili¤i e. ‹lhanl› tarihçili¤i 5. Afla¤›dakilerden hangisi ilk dönem Osmanl› tarihçili¤inin örneklerinden kabul edilemez? a. Menâk›bnâme b. Gazavatnâme c. Fetihnâme d. Surnâme e. Saray takvimleri

8. Hangi padiflah sonras›nda Osmanl› tarihçili¤i üzerindeki Arap tarihçilik ekolü etkisi daha bariz bir hale gelmifltir? a. II. Murat b. Fatih Sultan Mehmet c. II. Bayezid d. Yavuz Sultan Selim e. Kanuni Sultan Süleyman 9. Hangisi 19. Yüzy›lda ortaya ç›kan bir türdür? a. Surname b. Salnâme c. Vekayiname d. Münfleat e. Fütüvvetnâme 10. Hangisi 19. yüzy›l tarihçili¤inin özelliklerinden birisi de¤ildir? a. Dilin sadeleflmesi b. Pedagojik bir ifllev kazanmas› c. Genifl kitleler için yaz›lmas› d. Avrupa tarihine ilginin artmas› e. Sosyal tarihin önemsenmesi

178

Tarih Metodu

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›

S›ra Sizde Yan›t Anahtar›

1. c

S›ra Sizde 1 Osmanl› tarih yaz›c›l›¤›, Selçuklu tarihçili¤inden devrald›¤› kendisinden önceki ‹slam tarihçili¤i ve ‹ran tarihçili¤i gibi büyük tarih ekollerinin miras› üzerinde do¤mufltur. Ayn› zamanda Memlûk tarihçili¤i, Timurlular tarihçili¤i ve Safevi tarihçili¤i gibi ça¤dafl tarihlerle de etkileflerek kendi özgün sentezini meydana getirmifltir.

2. d 3. a 4. b 5. d

6. a

7. e

8. d

9. b

10. e

Cevab›n›z do¤ru de¤ilse “Osmanl› Tarih Yaz›c›l›¤›n›n Kökleri” bölümünü tekrar okuyunuz. Cevab›n›z do¤ru de¤ilse “Osmanl› Tarih Yaz›c›l›¤›n›n Kökleri” bölümünü tekrar okuyunuz. Cevab›n›z do¤ru de¤ilse “Osmanl› Tarih Yaz›c›l›¤›n›n Kökleri” bölümünü tekrar okuyunuz. Cevab›n›z do¤ru de¤ilse “Osmanl› Tarih Yaz›c›l›¤›n›n Kökleri” bölümünü tekrar okuyunuz. Cevab›n›z do¤ru de¤ilse “Osmanl› Tarih Yaz›c›l›¤›n›n Kurulufl Dönemi: XV. Yüzy›l” bölümünü tekrar okuyunuz. Cevab›n›z do¤ru de¤ilse “Osmanl› Tarih Yaz›c›l›¤›n›n Kurulufl Dönemi: XV. Yüzy›l” bölümünü tekrar okuyunuz. Cevab›n›z do¤ru de¤ilse “Osmanl› Tarih Yaz›c›l›¤›n›n Kurulufl Dönemi: XV. Yüzy›l” bölümünü tekrar okuyunuz. Cevab›n›z do¤ru de¤ilse “Osmanl› Tarih Yaz›c›l›¤›n›n Klasik Dönemi: XVI. Yüzy›ldan XVIII. Yüzy›la” bölümünü tekrar okuyunuz. Cevab›n›z do¤ru de¤ilse “Osmanl› Tarih Yaz›c›l›¤›nda Yeni Aray›fllar: XIX. Yüzy›l” bölümünü tekrar okuyunuz. Cevab›n›z do¤ru de¤ilse “Osmanl› Tarih Yaz›c›l›¤›nda Yeni Aray›fllar: XIX. Yüzy›l” bölümünü tekrar okuyunuz.

S›ra Sizde 2 Menâk›bnâmelerde dini ve destans› ögeler yo¤un olup bunlar klasik manada birer tarih eseri de¤ildirler. Gazavatnâmeler düflmanla yap›lan savafl ya da düflman topraklar›na yap›lan dini nitelikli ak›nlar› tarihsel olarak anlat›rlar. Bunlar›n farkl› versiyonlar›ndan birisi de fetihnâme olup bir flehrin veya bir kalenin ele geçirilmesini hikâye eder. Bunlar›n ortak özellikleri ise yaz›ld›klar› dönemin sosyal, iktisâdî ve kültürel hayat› ile ilgili de¤erli bilgiler ihtiva etmeleridir. S›ra Sizde 3 Fatih devrinde, bilhassa ‹stanbul’un fethinden sonra, Osmanl› Devleti’nim imparatorluk vizyonu güç kazand›. ‹mparatorlu¤un ve imparatorluk yöneticilerinin dünyaya bak›fl aç›lar›ndaki de¤iflim bilim ve sanat çal›flmalar›n› da etkiledi. Edebiyâtta, co¤rafyada, matematikte, astronomide ve di¤er ilimlerde yaflanan hareketlili¤e paralel olarak bu dönem tarih yaz›c›l›¤›nda da bir canlanma dönemi oldu. Osmanl› tarihçileri ilk müstakil dünya tarihleri ve Osmanl› tarihlerini bu yeni bak›fl aç›s›yla kaleme ald›lar. S›ra Sizde 4 Yavuz Sultan Selim’in babas›na karfl› vedi¤i taht mücadelesi ve o güne dek hep Avrupa’ya karfl› ve Bat›’ya do¤ru büyüyen Osmanl› Devleti’nin onun zaman›nda yüzünü Do¤u’ya dönmesi I. Selim’in “ideal Müslüman hükümdar” imaj›n› sarsm›flt›. Kanuni zaman›nda yazd›r›lan Selimnâmelerle Yavuz Sultan Selim’in adil bir hükümdar, mümin bir Padiflah ve bir kahraman oldu¤unun alt› çizildi. Benzer bir biçimde Süleymannâmelerde de Kanuni’nin seferleri, fetih ve zaferleri ile îmar faaliyetleri anlat›ld›.

8. Ünite - Osmanl›-Türk Tarih Yaz›c›l›¤›

179

Yararlan›lan Kaynaklar S›ra Sizde 5 Vakanüvis öncelikle tarihi hadiselerin muntazaman kay›t edilmesi ile mesuldür. fiehnâmecilikte ise hadiselerin abart›larak, süslü ve tumturakl› sözlerle nakledilmesi sözkonusuydu. Öte yandan vakanüvisin hadiseleri kronolojik olarak s›ralamakla yetinmesi, onlar› yorumlamamas›, analiz etmemesi, baflka örneklerle karfl›laflt›rmamas› ve elefltiriye tabi tutmamas› onu modern tarihçiden ay›ran unsurlard›r. S›ra Sizde 6 Cevdet Pafla yaln›zca bir tarih de¤il ayn› zamanda bir tarih felsefesi vücuda getirmifltir. Hadiselerin do¤ru ya da yanl›fll›¤›n›n tespitinin yan› s›ra bunlar aras›ndaki iliflkilerin de tespitini önemsemifltir. Daha genifl kitlelere hitap eden bir tarihi savunmufl, daha sade bir dil kullanm›flt›r. Kaynak kullan›m›ndaki çeflitlilik ve takip etti¤i usûl onun Türk tarihçili¤inde bir öncü olmas›n› sa¤lam›flt›r. S›ra Sizde 7 On dokuzuncu yüzy›l Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nda modernleflme sürecinin h›z›n›n artt›¤› ve kapsam›n›n geliflti¤i bir zaman dilimidir. Bu sürecin tarihçili¤i de etkilemesi kaç›n›lmazd›. Dil ve üslûp sâdeleflti. Tarih kamu yarar› gözetilerek yaz›ld› ve pedagojik bir ifllev kazand›. Tarih ders kitaplar› öne ç›kt›. Bat›l›laflma ile birlikte Avrupa tarihine ilgi de artt›. Böylece hem tematik olarak hem de metodolojik olarak bir zenginlik meydana geldi.

Abdülkadir Özcan (2003), “Fatih Devri Tarih Yaz›c›l›¤› ve Literatürü”, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Say› 14, Y›l: 2003/1. Azmi Süslü( 1985), “Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türk Tarihçili¤i”, Türk Kültürü, C XXIII, Say› 262, fiubat 1985. B. Lewis - P. M. Holt (Edt) (1964), Historians of the Middle East, London. Bekir Kütüko¤lu (1994), Vekayi’nüvis - Makaleler, ‹stanbul. Cornell H. Fleischer, (1996) Tarihçi Mustafa Âli - Bir Osmanl› Ayd›n ve Bürokrat› (Çev. Ayla Ortaç), ‹stanbul. Christoph K. Neumann, (2000) Araç Tarih Amaç Tanzimat / Tarih-i Cevdet’in Siyâsî Anlam›, ‹stanbul. Eyüp Bafl, (2005) “Dil-Tarih ‹liflkisi Ba¤lam›nda Osmanl› Türklerinde Arapça Tarih Yaz›c›l›¤›”, AÜ ‹lahiyat Fakültesi Dergisi, C XLVI, Say› 1, Ankara. Franz Babinger (1992), Osmanl› Tarih Yazarlar› ve Eserleri (Trc: Coflkun Üçok), Ankara. Kemal Koçak, (1991)”Bafllang›çtan Cumhuriyete Kadar Türk Tarihçili¤i”, TC Milli E¤itim Bakanl›¤› Din Ö¤retimi Dergisi, Say› 26 ve 29. M. fiemseddin Günaltay (1991) , ‹slâm Tarihinin Kaynaklar› / Tarih ve Müverrihler, (Haz. Yüksel Kanar), ‹stanbul. Mehmet ‹pflirli (1999) “Osmanl› Tarih Yaz›c›l›¤›”, Osmanl›, C VIII, Ankara, fiehabettin Tekinda¤, (1971) “Osmanl› Tarih Yaz›c›l›¤›”, TTK Belleten, C XXXV, No 140, Ekim 1971. V. L. Menage, ( 1978) “Osmanl› Tarihçili¤inin Bafllang›c›”, ‹ÜEF Tarih Enstitüsü Dergisi, C IX, Say› 9, 1978.

9

TAR‹H METODU

Amaçlar›m›z

N N N N

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; Yeniça¤ ve Yak›nça¤ tarihi kaynaklar›n› tan›mlayabilecek, Tarih kaynaklar› ile tarihçi aras›ndaki iliflkiyi çözümleyebilecek, Osmanl› tarihlerinin hangi yöntemler ile kaleme al›nd›¤›n› aç›klayabilecek, Yeniça¤ ve Yak›nça¤ tarihi araflt›rmalar›nda kullan›lan kaynaklar› aç›klayabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar • Tarih yazar› • fiehnâme • Vak’anüvis

• Ruznâme • Surnâme • Sefaretnâme

‹çindekiler

Tarih Metodu

Osmanl› Tarihi Kaynaklar›

• OSMANLI TAR‹H‹ ARAfiTIRMALARINA G‹R‹fi • OSMANLI RESM‹ TAR‹HÇ‹L‹⁄‹ • ÖZEL TAR‹HLER • D‹⁄ER OSMANLI KAYNAKLARI • B‹YOGRAF‹ ESERLER‹

Osmanl› Tarihi Kaynaklar› OSMANLI TAR‹H‹ ARAfiTIRMALARINA G‹R‹fi Araflt›rmaya Girifl Araflt›rma yapman›n ilk flart› konuyla ilgili el kitaplar›n› kullanmay› bilmektir. Tarih araflt›rmalar›n›n vazgeçilmez el kitab› ‹slâm Ansiklopedileri’dir. Milli E¤itim Bakanl›¤› taraf›ndan tercüme ve telif yöntemiyle ç›kar›lm›fl 13 ciltlik ‹slâm Ansiklopedisi’nin özellikle Türk tarihiyle ilgili oldukça genifl yaz›lm›fl maddeleri vard›r. Türkiye Diyanet Vakf› taraf›ndan neflredilen ‹slam Ansiklopedisi de ayn› flekilde tarih araflt›rmalar›nda ilk müracaat edilecek eserlerdendir. Söz konusu araflt›rma konusu baflka milletleri veya konular› içeriyorsa bilinen dünya ansiklopedilerinden faydalan›l›r. Bir araflt›rmaya önce ‹slâm Ansiklopedisi’nde veya benzeri güvenilir bir ansiklopedideki konuyla ilgili maddelere müracaat edilerek bafllan›l›r. E¤er ansiklopedideki bilgiler k›sa ise o zaman maddenin bibliyografyas›nda yer alan kaynaklar kullan›larak genifl bilgiye ulafl›l›r.

Osmanl› Tarihinin El Kitaplar› Osmanl› tarihini bafltan sona bir arada bulaca¤›m›z genel kitaplar›n say›s› fazla de¤ildir. Ba¤›ms›z pek çok eser olmakla birlikte, özellikle 19. yüzy›l Osmanl› tarihi teferruatl› olarak kaleme al›nmam›flt›r. Bir okuyucunun veya araflt›rmac›n›n temel kaynaklara inmeden önce bir tak›m ikincil kaynaklardan yararlanmas› gerekir. Osmanl› tarihini genel olarak ele alan ilk eseri Almanca olarak Joseph von Hammer kaleme alm›flt›r. Hammer, 1774’e kadar olan Osmanl› tarihini Avrupa kaynaklar› ile Osmanl› kaynaklar›n› bir arada kullanarak yazm›flt›r. Bu eser Eski (Osmanl›ca) ve Yeni Türkçe’ye de çevrilmifltir. • Joseph von Hammer, Devlet-i Osmâniye Tarihi, I-X, (Çeviren: Mehmet Ata), ‹stanbul 1329-1337. (Hammer’in Osmanl›ca olan ilk tercümesi, Osmanl›n›n kuruluflundan 1676’ya kadar olan k›sm›n› ihtiva eder). Hammer’in eseri, Yeni Türkçe harfler ile flu ad alt›nda yay›mlanm›flt›r: Osmanl› Devleti Tarihi, IXVI, (Yay›na Haz. Mümin Çevik-Erol K›l›ç; eksik k›sm›n› Frans›zca’dan çeviren Vecdi Bürün-Refik Özdek), ‹stanbul 1983-1986. Hammer’den sonra ikinci büyük Osmanl› tarihini Johann Wilhelm Zinkeisen Almanca olarak kaleme alm›flt›r. Avrupa arflivleri kullan›larak kaleme al›nm›fl eser kurulufltan 1812’ye kadar gelir. Türkçe’ye tercümesi yak›n zamanda yap›lm›flt›r. • Johann Wilhelm Zinkeisen, Osmanl› ‹mparatorlu¤u Tarihi, I-VII, (Çeviren: Nilüfer Epçeli), ‹stanbul 2011.

182

Tarih Metodu

Üçüncü büyük Osmanl› tarihini Nicolae Jorga kaleme alm›flt›r. Kurulufltan 1908’e kadarki olaylar› anlat›r. Özellikle Osmanl›’n›n Balkan siyaseti hakk›nda önemli bilgiler veren bir eserdir. • Nicolae Jorga, Osmanl› ‹mparatorlu¤u Tarihi, I-VII, (Çeviren: Nilüfer Epçeli), ‹stanbul 2005. Türkçe’de ilk büyük Osmanl› tarihini ‹smail Hakk› Uzunçarfl›l› ve Enver Ziya Karal, kaleme alm›fllard›r. Kurulufltan 1774’e kadar olan dönem ‹smail Hakk› Uzunçarfl›l›, 1774’ten sonras› ise Enver Ziya Karal taraf›ndan yaz›lm›flt›r. Bu eser yaz›l›rken arfliv belgeleri de kullan›lm›flt›r. • ‹smail Hakk› Uzunçarfl›l› ve Enver Ziya Karal, Osmanl› Tarihi, (9 cilt, 11 kitap), Türk Tarih Kurumu yay›nlar›, Ankara 1947-1962. Türkçe olarak yaz›lm›fl bir di¤er önemli tarih ‹smail Hami Daniflmend’in kronololojik olarak kaleme ald›¤›, ‹zahl› Osmanl› Tarihi Kronolojisi’dir. Özellikle belirli bir tarihteki bir hadise hakk›nda h›zl› ve özet bilgi edinilmek istendi¤inde bu esere müracaat edilmelidir. Eserin 4 cildi siyasi tarih, beflinci cildi ise Osmanl› devlet ricalini anlat›r. • ‹smail Hami Daniflmend, ‹zahl› Osmanl› Tarihi Kronolojisi, I-V, Türkiye Yay›nevi, ‹stanbul 1947-1950. Türkçe’deki derli toplu Osmanl› tarihlerinden bir di¤eri ise Mustafa Cezar-Midhat Serto¤lu baflkanl›¤›ndaki bir heyet taraf›ndan kaleme al›nan ve resimlerle desteklenen alt› ciltlik Mufassal Osmanl› Tarihi’dir (‹stanbul 1957-1972). Bu eser daha ziyade Osmanl› kronikleri kullanan›larak kaleme al›nm›flt›r. Osmanl› döneminde eser vermifl tarihçiler ve eserleri için bak›lacak baz› el kitaplar› da bulunmaktad›r. Bursal› Mehmed Tahir, Osmanl› Müellifleri, I-III, ‹stanbul 1915-1924; Mehmed Cemaleddin, Osmanl› Tarih ve Müverrihleri, (Haz›rlayan: Mehmet Arslan), ‹stanbul 2003; Franz Babinger, Osmanl› Tarih Yazarlar› ve Eserleri, (Çeviren: Coflkun Üçok), Ankara 1982; Agâh S›rr› Levend, Gazavâtnâmeler ve Mihalo¤lu Ali Bey’in Gazavâtnâmesi, Ankara 1956 gibi eserler önemli baflvuru kitaplar›d›r. Ayr›ca ‹slâm Ansiklopedileri’nin ilgili maddelerinde de Osmanl› döneminde eser kaleme alm›fl tarihçiler hakk›nda bilgiler bulunabilir. Osmanl› Devletinde kullan›lan, Osmanl›ca kitaplarda ve belgelerde her zaman karfl›lafl›lan Hicrî ve Rumî tarihleri miladî tarihe çevirmek için de baz› el kitaplar›na müracaat edilmelidir. Bu maksatla günümüzde yayg›n olarak, Yücel Da¤l›Cumhure Üçer, Tarih Çevirme Klavuzu, I-V, Ankara 1997 adl› çal›flma kullan›lmaktad›r. Ayr›ca Türk Tarih Kurumu’nun resmi sitesinde de tarih çevirme program› ile Hicrî ve Rumî tarihler Miladî tarihe çevrilebilmektedir. Gerek el kitaplar›n›n ve gerekse kaynaklar›n okunmas› s›ras›nda pek çok deyim, kurum vs. isimlerine rastlanmaktad›r. Bu yüzden okuyucu mutlaka Osmanl› Devleti’nde kullan›lan terim ve deyimler için bafll›ca müracaat kitaplar›n› bilmek zorundad›r: Mehmet Zeki Pakal›n, Osmanl› Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlü¤ü, I-III, ‹stanbul 1983; Midhat Serto¤lu, Osmanl› Tarih Lûgat›, ‹stanbul 1986; Kâmil Kepeci, Tarih Lugati, 1952; Bekir S›tk› Baykal, Tarih Terimleri Sözlü¤ü, Ankara 1974; Fehmi Y›lmaz, Osmanl› Tarih Sözlü¤ü, ‹stanbul 2010. Kitaplar›n d›fl›nda tarihle ilgili di¤er araflt›rmalar, özellikle üniversitelerin veya uzman kurulufllar›n yay›nlad›¤› akademik dergilerde bulunabilir. Türk Tarih Kurumu’nun ç›kard›¤› Belleten ve Belgeler, ‹stanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, Marmara Üniversitesi Türklük Araflt›rmalar› Dergisi, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Co¤rafya Fakültesi Tarih Araflt›rmalar› Dergisi, Ege Üniversitesi Tarih ‹ncelemeleri Dergisi, Türk Kültürü ‹ncelemeleri Dergisi gibi yay›nlar ilk akla gelenlerdir.

183

9. Ünite - Osmanl› Tarihi Kaynaklar›

Arflivlerin Kullan›lmas› Osmanl› tarihi araflt›rmalar›nda kullan›lacak as›l mekânlar arfliv ve kütüphanelerdir. Tarihin en büyük imparatorluklar›ndan biri olan Osmanl› Devleti, arkas›nda yüz elli milyondan fazla vesikan›n bulundu¤u muazzam bir arfliv b›rakm›flt›r. Osmanl›lar, her türlü yaz›l› vesikay› saklam›fllard›r. Padiflahlar›n özel mektuplar›ndan imparatorlu¤un de¤iflik bölgelerine ait vergi defterlerine, padiflahlar›n borç senetlerinden herhangi bir göreve tayin için yaz›lan dilekçelere kadar milyonlarca vesika Baflbakanl›k Osmanl› Arflivi, Topkap› Saray› Müzesi Arflivi, Tapu Kadastro Genel Müdürlü¤ü Arflivi gibi yerlerde saklanmaktad›r. ‹stanbul Müftülü¤ü fieriyye Sicilleri Arflivi, Milli Kütüphane fieriye Sicilleri arflivleri de Osmanl› tarihi araflt›rmalar›nda vazgeçilmeyecek yerlerdendir. Arflivlerde araflt›rma yapmak büyük bir sab›r ve Osmanl› Türkçesi bilgisi ister. Osmanl› döneminde kullan›lan Türkçe olmakla birlikte bugün dilin afl›r› sadeleflmesi yüzünden art›k kolayca anlafl›lamamaktad›r. Bu durum Osmanl› döneminde kaleme al›nm›fl metinlerin çok okunmas› ve OsSIRA S‹ZDE manl›ca sözlük kullan›m›yla afl›labilir. Sadece Osmanl›ca bilmek araflt›rma yapmaya yetmez. Arflivlerde araflt›rma yapmak için Osmanl› döneminde kullan›lan el yaz›s› türlerini de bilmek gerekir. YeniD Ü fi Ü N E L ‹ M ça¤ tarihi araflt›rmalar›nda divanî ve siyakat yaz›s› önemlidir. Yak›nça¤ tarihi araflt›rmalar› için ise rik’a yaz›s› ö¤renilmelidir. Ayr›ca vesikalar› okumada araflt›rS O RdeU bilinmelidir. ma yapt›¤›n›z dönemde kullan›lan yaz›flma usulleri ve belge türleri Arflivlerde bazen bir sat›r bilgiye aylarca süren bir çal›flman›n sonucunda ulafl›l›r. Arflivde araflt›rma yaparken neyi nerede bulaca¤›n› bilmek Dçok Bu ‹ K K önemlidir. AT da araflt›rma yapt›¤›n›z arflivi tan›man›zla mümkündür. Bu konuda ilk olarak arfliv rehberleri kullan›l›r. Fakat zamanla artan araflt›rma tecrübesiyle arflivler tan›n›r. SIRA S‹ZDE Bugün oldukça ihmal edilmifl olan kütüphaneler de tarih araflt›rmalar›n›n en önemli mekânlar›d›r. Süleymaniye, Topkap› Saray› ve özellikle ‹stanbul’daki di¤er birçok kütüphanede bulunun Osmanl› tarihine ait el yazmalar› orijinal bir araflt›rAMAÇLARIMIZ ma için vazgeçilmez müracaat kaynaklar›d›r.

Divanî: Osmanl›lar zaman›nda özellikle erken dönemlerde Divan-› Hümayûnda kay›tlar›n tutuldu¤u yaz› çeflididir. H›zl› ve ince kalem ile yaz›lana divanî k›rmas› ad› SIRA S‹ZDE verilirdi. Siyakat: Osmanl› Devleti’nde özellikle maliye ile ilgili Ü fi Ü N E Lbir ‹M yaz›flmalarda Dkullan›lan yaz› çeflididir. Rik’a: Türkler taraf›ndan S O R U icat edilen, kullan›lan ve yayg›nlaflt›r›lan Arap harflerinin yaz› cinslerinden D‹KKAT biridir.

N N

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

Belgelerin türü hakk›nda daha fazla bilgi için bak›n›z: Mübahat Kütüko¤lu K ‹ T A P (1994), Osmanl› Belgelerinin Dili: Diplomatik, ‹stanbul.

K ‹ T A P

Arflivlerden Örnek Bir Araflt›rma Nas›l Yap›l›r? TELEV‹ZYON Osmanl› dönemine ait örne¤in bir bölgenin nüfusunu araflt›rmak için yap›lacak araflt›rma arflivlerimizde flu tasnifler kullan›larak yap›l›r: Osmanl› arflivlerinin en önemli kay›tlar› tahrir defterleridir. Osmanl› Devleti, yeni fethetti¤i memleketler ile ‹NTERNET kendi arazisini, topra¤›n mülkiyet ve tasarruf biçimini ve vergi miktar›n› tayin ve tespit etmek gayesiyle belirli zamanlarda imparatorlu¤un çeflitli topraklar›na dair istatistikî bilgiler derlemekteydi ki buna “tahrir” denilir. Tahrir defterleri I. Murad devrine (1362-1389) kadar inmektedir. Fakat elimizdeki ilk örnekler II. Murad (1421-1451) devrine ait birkaç defterdir. Fatih devrine (1451-1481) ait 30-40 kadar defter elimizde bulunmaktad›r. Defterlerin as›l say›ca ço¤ald›klar› dönem Kanunî sonras›d›r. Tahrir defterleri bize, bir bölgede yaflayan hane reisi erkeklerinden, bekâr erkeklere, dul kad›nlardan, vergiden muaf olanlar ile yafll› olup vergi veremeyecek durumda olanlara kadar o bölgede yaflayanlar› tek tek verir. Vergi çeflitlerinin farkl›l›¤›ndan Müslüman ve Müslüman olmayanlar bu defterlerde ayr› ayr› kaydedilmifltir. Az da olsa baz› bölgelerde etnik köken de verilmifltir. Ayr›ca bu defterler-

TELEV‹ZYON

‹NTERNET

184

Tarih Metodu

den kimin ne kadar topra¤› oldu¤undan o köyde hangi ürünün ne kadar üretildi¤ine kadar birçok fley ö¤renilebilir. Bir bölgede yaylak, k›fllak hayat› yaflayan Türkmen (Yörük) afliretleri veya Kat›f Defteri örne¤inde oldu¤u gibi Bedevi Arap afliretleri de tek tek defterlere kaydedilmifltir. Tahrir defterleri ‹stanbul’da Baflbakanl›k Osmanl› Arflivi’nde ve Ankara’da Tapu-Kadastro Genel Müdürlü¤ü Arflivi’nde bulunmaktad›r. Osmanl›lar, 17. yüzy›ldan itibaren tahrir defterlerinin yerine yeni bir vergi defteri tutmaya bafllam›fllard›r. Bu defterler flah›s vergisini ihtiva eden Avar›z defterleridir ve bu defterler 17. ile 18. yüzy›l nüfus tespiti araflt›rmalar›nda kullan›labilirler. 19. yüzy›ldan itibaren ise karfl›m›za temettuat ve nüfus defterleri ç›kar. Avar›z, temettuat ve nüfus defterleri ‹stanbul’da Baflbakanl›k Osmanl› Arflivi’nde, nüfus defterlerinin bir k›sm› ise baz› il nüfus müdürlüklerinde ve Nüfus ‹daresi Genel Müdürlü¤ü’ndedir. Do¤ru bir demografi çal›flmas› yapabilmek için bahsedilen bu belge türlerini tan›mak gerekmektedir. SIRA S‹ZDE

D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

‹NTERNET

1

Bir Osmanl›SIRA tarihi araflt›rmac›s› bilmedi¤i bir konuya nereden bafllamal› ve nas›l devam S‹ZDE etmelidir? D Ü fi Ü NRESMÎ EL‹M OSMANLI TAR‹HÇ‹L‹⁄‹

Osmanl› tarih yaz›c›l›¤›, devletin kurulufl tarihine nazaran oldukça geç bir zamanda bafllam›flt›r. ‹mparatorlu¤u’nun tarih sahnesine ç›kt›¤› XIII. yüzy›l›n S O ROsmanl› U sonlar› ile XIV. yüzy›l›n bafllar›na ait Osmanl› tarihleri olmad›¤› gibi di¤er milletler taraf›ndan yaz›lm›fl kaynak eserler de son derece azd›r. Eserlerini bu dönemde kaD‹KKAT leme alm›fl sadece üç Bizans tarihçisi ile üç Arap seyyah› ve co¤rafyac›s› vard›r. Bunlar›n da Osmanl› Beyli¤i hakk›nda eserlerinde verdikleri bilgiler son derece k›SIRA S‹ZDE s›tl›d›r. Osmanl› tarihçili¤inin as›l ürünleri II. Bâyezid döneminden itibaren verilmeye bafllanm›flt›r.

N N

AMAÇLARIMIZ

fiehnâmecilik

Osmanl› Devleti’nde resmî tarih yaz›c›l›¤›, vekayi’nüvislik kurumunun XVIII. yüzy›l bafllar›nda K ‹ ortaya T A P ç›kmas›ndan itibaren imparatorlu¤un sonuna kadar sürecek devaml› bir devlet hizmeti hâline gelmifltir. Ancak vekayi’nüvislik, resmî tarihçilik olarak Fatih zaman›nda ortaya ç›k›p, Kanunî devrinden itibaren devaml› bir memuriyete dönüflerek, T E L E V ‹ Z Y O N XVII. yüzy›l›n bafllar›na kadar süren flehnâmecili¤in devam›d›r. Her ne kadar bu iki müessesenin gaye ve ortaya koydu¤u eserler aras›nda önemli farklar bulunsa da, flehnâmecilik ve vekayi’nüvislik resmî tarih yaz›c›l›¤›n›n iki farkl› dönemidir. ‹ N Tyaz›c›l›¤›, ERNET fiehnâme Fatih devrinde bafllam›fl, II. Bâyezid devrinde devam etmifl ve Kanunî döneminde resmî bir müessese hâline gelmifltir. ‹lk flehnâmeci fiehdî’dir ama bu tarihçi eser yazmam›flt›r. II. Bâyezid’in emriyle ‹dris-i Bitlisî, Heflt Bihiflt isimli eseri Farsça kaleme alm›flt›r ve bu eserde ilk sekiz Osmanl› padiflah›n› anlat›r. II. Bâyezid’›n emriyle tarih kaleme alan bir di¤er tarihçi de ‹bn Kemal’dir. ‹bn Kemal’in Türkçe olarak kaleme ald›¤› Tevârîh-i Âl-i Osmân adl› eseri Osmanl› tarihçili¤inde bir dönüm noktas›d›r. ‹lk resmî flehnâmeci Arifî Fethullah Çelebi’dir ve fiehnâme-i Âl-i Osmân isimli 60 bin beyitlik bir eser yazm›flt›r. En meflhur Osmanl› flehnâmecisi Seyyid Lokman bin Hüseyin el-Âflurî el-Urmevî’dir ve 27 y›ll›k flehnâmecilik görevinde Hünernâme, Selim Han-nâme (fiehnâme-i Selim), fiehinflah-nâme, Zübdetü’t-tevârih (Tomar-› Neseb-nâme-i Hümâyûn), Zafer-nâme gibi birçok eser telif etmifltir. Bir di-

9. Ünite - Osmanl› Tarihi Kaynaklar›

¤er flehnâmeci Talîkîzâde Mehmed Subhî Efendi, fiehnâme, fiehnâme-i Hümâyûn (Yan›k seferi) ve E¤ri Seferi fiehnâmesi’ni haz›rlam›flt›r. Talîkîzâde’den sonra yerine Hasan Hükmî tayin edilmifltir ancak Hasan Hükmî bir eser ortaya koyamam›flt›r. Ondan sonra da resmî olarak yeni bir flehnâmeci tayin edilmemifltir. Resmî flehnâmeci olmamakla beraber flehnâme tarz›nda tarih kitab› haz›rlayan müellifler de vard›r. ‹brahim Mülhimî, Esirî, Kireççizâde Gubârî, Mahremî, fiemsî Ahmed Pafla bunlardan birkaç›d›r.

Vekayi’nüvislik/Vak’anüvislik Vak’anüvis, “vaka yazan” manas›na gelir ve bu tarz tarih yaz›c›l›¤›n›n özelli¤i hadiselerin y›l y›l anlat›lmas›d›r. Vak’anüvis kelimesi ilk baflta “vekayi’nüvis” olarak kullan›l›rken, sonradan “vak’anüvis”e dönüflmüfltür. Vekayi’nüvislerin kaleme ald›klar› tarihlerin bir k›sm› günümüz Türkçesinde yay›nlanm›flt›r. Bir k›sm› matbu Osmanl›ca bir k›sm› da hâlâ el yaz›s› olarak kütüphanelerde bulunmaktad›r ve bu eserlerden istifade edebilmek için özellikle belli bir birikime sahip olmak gerekmektedir. IV. Mehmed döneminin tarihini kaleme alan Abdurrahman Abdi Pafla, ilk vekayi’nüvis olarak zikredilmekle birlikte, bu iddia kabul görmemifltir. XVI. yüzy›lda “vekayi’nüvis” unvan› tarih yaz›c›lar› için kullan›lsa da vekayi’nüvisli¤in Divân-› hümâyûn’a ba¤l› devaml› bir memuriyet olarak ortaya ç›kmas› 16. yüzy›l›n son çeyre¤inde Naimâ (1655-1716) ile bafllam›fl ve Raflid’den itibaren devaml›l›k kazanm›flt›r. ‹lk resmî vekayi’nüvis olan Halepli Mustafa Naimâ, vekayi’nüvis olarak 15741660 y›llar› aras›n›n tarihini kaleme alm›flt›r ki, eseri Naimâ Tarihi diye flöhret bulmufltur. Naimâ’dan sonra fiefik Mehmed Efendi (öl. 1715) vekayi’nüvis olmufl ve fiefiknâme isimli bir eser kaleme alm›flt›r. fiefik Mehmed Efendi’den sonra Mehmed Raflid (öl. 1735) 1714’te vekayi’nüvisli¤e getirilmifl ve bu görevi 1723’e kadar sürdürmüfltür. Raflid’den sonra Küçük Çelebizâde As›m (öl. 1760) vekayi’nüvis tayin edilmifl, 1722-1728 y›llar› aras›ndaki hadiseleri anlatan bir tarih yazm›fl ve eseri Raflid Tarihi’ne zeyl olarak bas›lm›flt›r. 28 Temmuz 1725’de vekayi’nüvisli¤e gelen Rami Paflazâde Refet Abdullah Beyefendi’nin yazd›klar› ise Subhî Mehmed Efendi (öl. 1769) taraf›ndan tamamlanm›flt›r. Daha sonra bürokrasiden gelen Sâmi Mustafa Efendi (öl. 1733) 1730-1731 y›llar›nda vekayi’nüvislik yapm›fl ve yazd›klar› kendisinden sonra gelen vekayi’nüvislerin eserleri ile birlefltirilerek bas›lm›flt›r. Sâmi’den sonra vekayi’nüvis olan fiakir Efendi’nin (öl. 1744) de müstakil eseri yoktur. Subhî Mehmed Efendi 1739-1743 y›llar› aras›nda vekayi’nüvislik yapm›flt›r. O, 1730-1743 tarihleri aras›ndaki olaylar› kaleme alm›fl ve yazd›klar› kendinden önceki fiakir ve Sâmî’nin tarihleriyle beraber Tarih-i Sâmî ve fiakir ve Subhî ad›yla bas›lm›flt›r. ‹zzî Süleyman Efendi (öl. 1755), vekayi’nüvis olarak 1744-1752 y›llar› aras›n›n tarihini yazm›flt›r. Bu kitap, ‹zzî Tarihi ad› ile iki cilt olarak bas›lm›flt›r. Daha sonra bu göreve getirilen Seyyid Mehmed Hâkim (öl. 1770), 1753-1766 y›llar› aras›nda vekayi’nüvislik yapm›fl ve dönemin tarihini yazm›flt›r. Mehmed Hâkim’den sonra gelen vekayi’nüvis Çeflmîzâde Mustafa Reflid Efendi (öl. 1770), 1766-1768 y›llar› aras›nda görev yapm›fl ve kendi döneminin tarihini kaleme alm›flt›r. Ard›ndan s›ras›yla Musazâde Mehmed Ubeydullah Efendi (öl. 1782), Esseyyid Hasan Behcetî Efendi (öl. ?), Ömer Efendizâde Süleyman Efendi (öl. 1807) vekayi’nüvis tayin edilmifllerdir. En önemli vekayi’nüvislerden birisi olan Enverî Sadullah (öl. 1794), 1769-1774, 1776-1783, 1787-1791, 1791-1793 ve son olarak 1794 y›l›nda olmak üzere befl defa vekayi’nüvislikte bulunmufltur. Bu vekayi’nüvislikleri

185

186

Tarih Metodu

s›ras›nda üç ciltlik bir tarih kaleme alm›flt›r. Ahmed Vâs›f Efendi (öl. 1806) ise en meflhur vekayi’nüvislerdendir. 1783-1787, 1791-1792, 1793-1794 ve sonuncusu da 1799-1806’da olmak üzere dört defa bu görevde bulunmufltur. Ahmed Vâs›f kendi vekayi’nüvis bulundu¤u dönemin olaylar›n› zapt etmifl ve ayr›ca kendisinden önceki vekayi’nüvislerin (Hâkim, Çeflmizâde, Musazâde, Enverî, Edib, Nuri) eserlerini de ikmal edip yeniden yazarak birkaç y›ll›k boflluk haricinde 1753-1804 y›llar› aras›n›n tarihini kaleme alm›flt›r. Ahmed Vâs›f’›n ‹spanya’ya elçi olarak gönderilmesi üzerine 1787’de Teflrifâtî Hasan Efendi vekayi’nüvis tayin edilmifltir. O da kendisinin elçi olarak görevlendirilmesinden ordunun ‹stanbul’dan hareketine kadar olan hadiseleri yazm›flt›r. Mehmed Emin Edib Efendi (öl. 1801) ise 1788-1789 ve 1789-1792 y›llar›na ait hadiseleri yazm›flt›r. Eseri Edib Tarihi diye bilinmektedir. Halil Nuri (öl. 1798), 1794-1799 y›llar› aras›nda vekayi’nüvis olarak dönemin tarihini yazm›flt›r. Halil Nuri’den sonra s›ras›yla vekayi’nüvis olan Mehmed Pertev Efendi (öl. 1807) ile es-Seyyid Ömer Âmir Bey (öl. 1814) eser kaleme almam›fllard›r. Daha sonra Mütercim Ahmed Âs›m (öl. 1819), 1807’de vekayi’nüvis olmufl ve üç cilt tarih kitab› kaleme alm›flt›r. 1808’de fiânîzâde Mehmed Ataullah (öl. 1826) vekayi’nüvis tayin edilmifl ve 1808-1821 olaylar›n› 4 cilt olarak yazm›flt›r. fianizâde’nin vakanüvislikten azlinden sonra yerine Sahaflar fieyhizâde Mehmed Esad Efendi (1790-1848) 29 Eylül 1825 tarihinde tayin edilmifltir. Esad Tarihi olarak bilinen eseri Ekim 1821-Temmuz 1826 tarihleri aras›ndaki hadiseleri ihtiva eder. Esad Efendi’den sonra vekayi’nüvis tayin edilen Recai Mehmed fiakir Efendi ve Âkif Paflazâde Nail Mehmed Bey (öl. 1856) yaz›l› bir tarih b›rakmam›fllard›r. Nail Bey’in vefat›ndan sonra bu memuriyete en büyük Osmanl› tarihçisi say›lan Ahmed Cevdet Pafla (1823-1895) tayin olunmufltur. Ahmed Cevdet Pafla bu tayinden bir y›l önce Encümen-i Danifl’in karar›yla 1774-1826 y›llar› aras›n›n tarihini yazmaya memur edilmiflti. Cevdet Pafla, belge ve kendisinden önce yaz›lan tarihleri inceleyerek, devrin ricalinden hadiseleri dinleyerek ayr›ca ça¤dafl baflka kaynaklar› da kullanarak 12 ciltlik bir tarih yazm›flt›r. Hadiseleri yaln›zca tasvir etmemifl, sebep-sonuç iliflkilerine de dikkat çekerek, modern tarihçili¤e öncülük SIRA S‹ZDE etmifltir. Ahmed Cevdet Pafla kendi vak’anüvislik dönemine 19 fiubat 1855-12 Ocak 1866 D Ü fi Ü N E L ‹ M ait notlar da tutmufl ve vak’anüvisli¤inin sona ermesinden sonraki 7 y›l› da içine alan Tezâkir ad›n› verdi¤i bu eserini kendisinden sonraki tarihçi Lütfi Efendi’ye S O R1866’da U vermifltir. Mart vak’anüvis tayin edilen Ahmed Lütfi (1817-1907), 18251879 tarihleri aras›ndaki olaylar› ihtiva eden 15 ciltlik bir tarih kaleme alm›flt›r. Lütfi Efendi’nin 18 Mart 1907’de vefat›ndan sonra iki sene vak’anüvis tayin edilD‹KKAT memifl, nihayet 19 May›s 1909’da Abdurrahman fieref (1853-1925) bu memuriyete getirilmifltir. Son vak’anüvis olan Abdurrahman fieref, Osmanl› saltanat›n›n ilgas›na SIRA S‹ZDE kadar görevini sürdürmüfltür.

SIRA S‹ZDE

D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ D Ü fi Ü N E L ‹ M K ‹ T A P

N N

2

fiehnâmecilik ile S‹ZDE Vak’anüvislik aras›ndaki benzerlik ve farkl›l›klar nelerdir? SIRA AMAÇLARIMIZ

Ü fi Ü Nfazla EL‹M Bu konuda DKdaha ‹ T A P bilgi için bak›n›z: Bekir Kütüko¤lu, “Vekayi’nüvis”, Vekayi’nüvis”, Makaleler, ‹stanbul 1994.

S O R U

S O R U

TELEV‹ZYON

TELEV‹ZYON D‹KKAT

D‹KKAT

‹SIRA N T E RS‹ZDE NET

AMAÇLARIMIZ

N N

‹ SIRA N T E RS‹ZDE NET

AMAÇLARIMIZ

9. Ünite - Osmanl› Tarihi Kaynaklar›

ÖZEL TAR‹HLER XVI. Yüzy›l Tarihçileri Selimnâmeler Yavuz Sultan Selim’le birlikte bir hükümdar›n dönemini esas alarak yaz›lm›fl tarihler karfl›m›za ç›kar. I. Selim’in dönemini anlatan ve onun ismine nispetle Selimnâme olarak an›lan bu tarihler dönemin en önemli kaynaklar›d›r. Bu türde tarih yazan müellifler en önemlileri flunlard›r: ‹dris-i Bitlisî, ‹shak Çelebi, Keflfî, fiükrî-i Bitlisî, Ada’i-yi fiirazi, Celalzâde Mustafa, Kalkandelenli Sücûdî, Hoca Sadedin. Bunlar haricinde de Selimnâme kaleme alan tarihçiler vard›r. Ayr›ca, Matrakç› Nasuh’un yazd›¤› genel tarihin bir k›sm› ile Haydar Çelebi Ruznamesi’nde de Yavuz devri olaylar› anlat›l›r.

Süleymannâmeler Kanunî’nin tahta geçmesinden sonra Sultan Sülayman’a atfen Süleymânnâmeler olarak adland›r›lan tarihler ortaya ç›km›flt›r. Süleymannâme türünde eser veren önde gelen tarihçiler flunlard›r: Matrakç› Nasûh, Bostan Çelebi, Kara Çelebizâde Abdülaziz, Celalzâde Mustafa, Celalzâde Salih Çelebi. Kanunî devrini de ihtiva eden genel Osmanl› tarihleri de kaleme al›nm›flt›r. Bu tür tarih kitab› kaleme alan tarihçilerin en önde gelenleri Hadîdî, Lütfi Pafla, Ramazanzâde Niflanc› Mehmed Pafla’d›r. Kanunî dönemindeki çeflitli seferler de müstakil tarih kitaplar›na konu olmufltur. Örne¤in Belgrad ve Rodos’u fethi hakk›nda Tabib Ramazan, Abdurrahim elAbbasî, Sa’yî; 1526 Mohaç seferi ile ilgili Baharî, Fütuhî Hüseyin Çelebi, Hüsrev, Celalzâde Mustafa eserler yazm›flt›r. Kanunî’nin son seferi ve ölümü de birçok müstakil tarihe konu olmufltur. Feridun Ahmed Bey, Âgehî Mansûr Çelebi, Gelibolulu Mustafa Âli gibi tarihçiler son sefer ve sultan›n vefat› hakk›nda tarihler yazm›fllard›r. Kanunî dönemi fetihleri kadar devlet içindeki mücadeleler de tarihçiler taraf›ndan ele al›nm›flt›r. Örne¤in Kanunî’nin iki o¤lu Bâyezid ve Selim’in çekiflmeleri ve flehzâdeler aras›nda meydana gelen savafl üzerine özel olarak yaz›lm›fl tarihler vard›r. Dervifl Çelebi, fiehnâmeci Arifî ve Gelibolulu Mustafa Âli gibi tarihçiler bu mücadeleye dair eserler kaleme alm›fllard›r. Bizzat padiflah›n kat›ld›¤› seferler kadar Lütfü Pafla ile Barbaros’un Pulya (Puglia) seferi, Piyale Pafla’n›n kazand›¤› Cerbe deniz savafl›, Sokollu Mehmed Pafla ile Ahmed Pafla’n›n fetihleri gibi baflar›lar da müstakil tarihlere konu olmufltur. Kanunî devrinde kaleme al›nan bir di¤er ilginç eser de Barbaros Hayreddin Pafla’n›n hayat›n›n konu edinildi¤i ve Seyyid Muradî’nin kaleme ald›¤› Gazavât-› Hayreddin Pafla isimli hat›ratt›r. Bu eser bizzat Kanunî’nin emri ile yazd›r›lm›flt›r.

K›br›s ve Yemen’in Fethi Osmanl›lar›n en büyük deniz seferlerinden birisi olan K›br›s’›n fethi üzerine çeflitli tarihler kaleme al›nm›flt›r. Bu seferle ilgili en eski fetihnâme olan fierîfî’nin Fetihnâme-i K›br›s adl› eseridir. Bunun haricinde Pirî’nin Fethiyye-i Cezire-i K›br›s’› ve Zirekî (Zeyrekî)’nin Fetihnâme-i K›br›s’› yaz›lm›flt›r. Yemen’in ikinci defa Osmanl›lar taraf›ndan fethi ve buradaki mücadeleler de çeflitli eserlere konu olmufltur.

187

188

Tarih Metodu

III. Murad Dönemi Tarihçileri ve Eserleri III. Murad döneminde de Osmanl› tarihine dair önemli eserler kaleme al›nm›flt›r. 1563-1600 y›llar› aras›ndaki olaylar› anlatan Mustafa Selanikî (Tarih-i Selanikî) bunlardan biridir. XVI. yüzy›l›n en önemli müverrihlerinden olan Gelibolulu Mustafa Âli altm›fla yak›n eser kaleme alm›flt›r. Tarihle ilgili en önemli ve hacimli eseri Künhü’l-ahbâr’d›r. Bu eserde yarad›l›fltan bafllan›l›p, Peygamberler, ‹slâm devletleri, Türk kavimleri ve 1595 y›l› Ekim’ine kadar Osmanl› tarihi anlat›l›r. 1599’da vefat eden ünlü Osmanl› fieyhülislâm› Hoca Sadeddin Efendi’nin Tacü’t-Tevârih isimli eserini III. Murad döneminde kaleme al›nm›flt›r. Tacü’t-Tevârih, I. Selim devri sonuna kadar gelir. Hoca Sadedin, tarihini yazarken Ahmedî, Afl›kpaflazâde, Neflri, Hadidî, ‹dris-i Bitlisî ve ‹bn Kemal gibi birçok Osmanl› tarihçisini ve olaylar›n ak›fl›na göre çeflitli Timurlu, ‹ranl› ve Arap tarihçiler ile baz› vesikalar› ve sözlü malumat› kullanm›flt›r.

‹ran Savafllar› XVI. yüzy›l›n sonlar›nda meydana gelen ve kesintilerle uzun y›llar devam eden Osmanl›-‹ran savafllar› hakk›nda birçok tarih yaz›lm›flt›r. Bu yüzy›l›n en önemli tarihçilerinden olan Gelibolulu Mustafa Âli, Safevi savafllar› s›ras›nda cephede bulundu¤u için yak›ndan flahit oldu¤u hadiseler üzerine iki eser kaleme alm›flt›r. Bunlardan Nusretnâme, Gürcistan ve fiirvan seferini ihtiva eder. Ayr›ca Fursatnâme’de de ‹ran seferlerinin devam›n› anlatm›flt›r. Rahimîzâde ‹brahim Harimî Çavufl’un Zafernâme-i Sultan Murad Han, Goncai Ba¤-› Murâd ve Kitâb-› Gencîne-i Feth-i Gence, Talîkîzâde Mehmed Subhî’nin Gürcistan (Revan) Seferi Tarihçesi ve Tebriziyye, Cerrahzâde Mehmed’in Revan Muhasaras› Tarihçesi adl› eserler III. Murad dönemindeki Osmanl›-‹ran mücadelesini konu edinmifltir. Bunlar›n d›fl›nda birkaç eserde daha Osmanl›-‹ran mücadelesi anlat›lm›flt›r. ‹ran savafllar› kadar Celali ‹syanlar› da tarihçilerin ilgisini çekmifl ve Gazâvât-› Murad Pafla Telhisât der Ahd-i Sultan Ahmed Han isimli eser Kuyucu Murad Pafla’n›n Celalilerle mücadelesi üzerinedir ve bu eser Celali ‹syanlar› ile ilgili en önemli kaynaklardan birisidir.

Osmanl›-Avusturya Savafllar› (1593-1606) 1593-1606 aras›ndaki Avusturya savafllar›yla ilgili de birçok tarih yaz›lm›flt›r. Bunlardan Cafer ‹yânî, Tevârih-i Cedîd-i Vilâyet-i Üngürüs ve Cihâdnâme-i Hasan Pafla isimli iki eser yazm›flt›r. Ahmed bin Osman bin fiânî de Menâk›b-› Tiryaki Hasan Pafla adl› eserinde Avusturya savafllar›ndan bahseder. Faizî’nin Hasenât-› Hasan’› Tiryaki Hasan Pafla’n›n Kanije müdafaas› ve zaferi üzerinedir. Bunlar›n haricinde Abdi Çelebi’nin Zafernâme-i Kal’a-i Üstüvar (Yan›k Kal’a Fetihnâmesi), Andelib’in Tarih-i Feth-i Üngürus adl› eserleri Osmanl›-Avusturya mücadelesini konu edinmifltir.

XVII. Yüzy›l Tarihçileri XVII. yüzy›l olaylar›n› ihtiva eden eserlerin en önemlileri, Edirneli Mehmed bin Mehmed (Er-Rûmî)’nin Nuhbetü’t-Tevârih ve’l-Ahbâr’›, Mustafa Sâfî’nin iki ciltlik Zübdetü’t-Tevârih isimli eseri, Hasanbeyzâde Ahmed Pafla’n›n iki ciltlik Zeyl-i Tâcü’t-Tevârih’idir. 1520-1640 tarihleri aras›ndaki olaylar› anlatan Peçuylu ‹brahim’in Tarih-i Peçuylu’su, Solakzâde Hemdemî Mehmed’in Solakzâde Tarihi, Kâtip Çele-

9. Ünite - Osmanl› Tarihi Kaynaklar›

bi’nin 1592-1654 tarihleri aras›n› ihtiva eden Fezleke’si, Karaçelebizâde Abdülaziz Efendi’nin, yarad›l›fltan 1645 y›l› sonlar›na kadar gelen Ravzatü’l-Ebrâr’› ve 16481657 y›llar› aras›ndaki olaylar› anlatt›¤› Zeyl-i Ravzatü’l-Ebrâr’›, 1637-1661 aras› olaylar› anlatan Hasan Vecihî’nin Tarih-i Vecihî isimli tarihi ve Mehmed Halife’nin 1623-1664 tarihleri aras›ndaki geliflmeleri ihtiva eden Tarih-i G›lmânî isimli eseridir.

Genç Osman Hadisesi Genç Osman’›n saltanat y›llar› ve sultan›n darbe ile tahtan indirilerek öldürülmesi tarihçiler taraf›ndan kaleme al›nm›flt›r. Mehmed Kilarî (Hâlisî), Zafernâme’de II. Osman’›n Hotin seferini savafla kat›lanlardan dinlediklerine göre anlat›r. Hüseyin Tugî Çelebi (Hüseyin bin Sefer), Tugî Tarihi diye de bilinen Musibetnâme isimli eserinde esas olarak II. Osman’›n tahta geçifli, faaliyetleri, katledilmesi, I. Mustafa’n›n birkaç ayl›k saltanat dönemini ve IV. Murad’›n cülûsunu anlat›r. Musibetnâme, olaylar›n seyrine göre birkaç defa kaleme al›nm›flt›r. Bostanzâde Yahya’n›n Vak’a-i Sultan Osman Han isimli eseri de II. Osman’›n katledilmesini anlat›r.

Osmanl› Devletinin Kuzey Politikalar› XVII. yüzy›lda Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nun en önemli meselelerinden birisi ülke topraklar›na yönelik Kazak ya¤malar›d›r. ‹mparatorlu¤un geleneksel siyasetini de¤ifltirmesine yol açan ve bu yüzden Lehistan’la savafla sebep olan Kazaklarla yap›lan mücadelelerle ilgili eserler kaleme al›nm›flt›r. Halil Pafla Gazanâmesi, Tulû’î ‹brahim Çelebi’nin Paflanâme ve Mevkufâtî Mehmed Efendi’nin tarihleri Kazak sald›r›lar› ve K›r›m’daki geliflmeleri ihtiva etmektedir.

IV. Murad’›n ‹ran Seferleri IV. Murad’›n ‹ran seferleri çeflitli eserlere konu olmufltur. S›dk› Pafla, Gazavât-› Sultan Murad-› Râbi isimli eserinde IV. Murad’›n Revan seferini; Kara Çelebizâde Abdülaziz Efendi, Zafernâme’de (Tarihçe-i Feth-i Revan ve Ba¤dad) IV. Murad’›n 1635 Revan ve 1638 Ba¤dat seferlerini; Hac› Mustafa bin Molla R›dvan, Tarih-i Fetihnâme-i Ba¤dad’da Kanunî döneminden itibaren Osmanl›-‹ran iliflkilerini ve sonra IV. Murad’›n Revan ile Ba¤dad seferlerini; Abdurrahman Hibrî, Tarih-i Feth-i Revan’da 1635 Revan seferini, Tarih-i Feth-i Ba¤dat’ta 1638’deki Ba¤dad seferini; Nuri Ziyaeddin ‹brahim, Ba¤dad’›n fethini ayr›nt›l› olarak anlatt›¤› eserini IV. Murad’›n ölümüyle bitirir. Ayr›ca IV. Murad’›n Revan ve Ba¤dad seferlerinde gidilen güzergâhlarla ilgili yaz›lm›fl olan çeflitli menzilnâmeler de mevcuttur. Abdurrahman Hibrî, Defter-i Ahbâr isimli eserinde Osman Gazi’den Sultan ‹brahim’e kadar olan padiflahlar› ve devlet adamlar›n› anlat›r. ‹sâ-zâde Tarihi, Kas›m 1654-Ekim 1693 tarihleri; Niflanc› Abdurrahman Abdi Pafla, Vekayinâme isimli eseri 1648-1682 tarihleri aras›ndaki hadiseleri anlat›rlar. Hezârfen Hüseyin’in Tenkîhü’t-Tevârihi’l-Mülûk’u k›sa genel bir tarihtir. Eski Yunan, Roma ve Bizans’tan da bahseder. Amerika’n›n keflfi hakk›nda bilgi verir. Eserde k›saca Osmanl›lar›n ilk dönemlerinden de bahsedilir. Müneccimbafl› Ahmed bin Lütfullah, Camiü’d-Düvel, Sahaifü’l-Ahbâr ve Müneccimbafl› Tarihi isimleriyle tan›nan eserinde, yarat›l›fltan 1672-1673 y›l›na kadar geçen hadiseleri yazarken Nihadî, Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nun kuruluflundan 1685 y›l›na kadar olan olaylar› yazm›flt›r.

189

190

Tarih Metodu

Girit ve Uyvar Seferleri XVII. yüzy›l Osmanl› tarihinin en çok üzerinde durulan konular›ndan birisi Girit seferi ve Uyvar Kalesi’nin fethidir. Bu fetihleri konu alan birçok tarih kaleme al›nm›flt›r. Bu tarihlerin belli bafll›calar› flunlard›r: Pîrî Paflazâde Hüseyin’in Târih-i Fethi Hanya’s›, Sipahizâde Ahmed’in Gazavatnâme-i Cezire-i Girit ve Zadre’si; Hasan A¤a’n›n Cevâhirü’t-Tevârih’i, Erzurumlu Osman Dede’nin Târih-i Faz›l Ahmed Pafla’s›, Mustafa Zühdi’nin Ravzatü’l-Gazâ (Tarih-i Uyvar)’s›, Ömer Taib Efendi’nin Fethiye-i Uyvar ve Novigrad’›; Mehmed Necati’nin Ez-Menâk›bât-› Gazâ ve Cihâd (Tarih-i Sultan Mehmed Han (bin) ‹brahim Han)’›, Târih-i Faz›l Ahmed Pafla ve Feth-i Kandiye, Hikâyet-i Azimet-i Sefer-i Kandiye ve Târih-i Muteber.

Kamaniçe ve Çehrin Seferleri Kamaniçe seferi hakk›nda da birçok eser kaleme al›nm›flt›r. Hac› Ali Efendi’nin Fetihnâme-i Kamaniçe’si, Yusuf Nâbî’nin Fetihnâme-i Kamaniçe’si bunlar›n en önemlileridir. Kara Mustafa Pafla’n›n 1678’deki Çehrin seferi de çeflitli eserlere konu olmufltur. Behçetî, Mirâcü’z-Zafer’de, Öziçeli Vuslatî Ali Bey’in Gazânâme-i Çehrin’inde, Selim Giray’›n kâtibi Abdülkerim’in Ahvâl-i Sefer-i Çehrin isimli eserinde ve müellifi belli olmayan bir Gazavatnâme’de Çehrin seferi anlat›lm›flt›r.

‹kinci Viyana Kuflatmas› ve Sonras› Kaynaklar› ‹kinci Viyana kuflatmas› ve sonras›nda 16 y›l süren savafllar hakk›nda da birçok tarih kitab› yaz›lm›flt›r. Yazar›n›n kimli¤i tam olarak belli olmayan bir Vekayinâme’de Viyana kuflatmas› gün gün anlat›lm›flt›r. Hasbihâl-i Maktul Sadrü’l-Vüzerâ Kara Mustafa Pafla ve fierh-i Kaside-i Ahvâl-i Veziriazam Mustafa Pafla isimli eserler de Viyana’y› kuflatan Merzifonlu Kara Mustafa Pafla ile ilgilidir. II. Mustafa’n›n Avusturya seferleri hakk›nda çeflitli eserler yaz›lm›flt›r. Bunlar›n bafll›calar› flunlard›r: S›rr› Mustafa Efendi’nin Feth-i Lipova ve Muhârebe-i Lugofl(Tarih-i Sultan Mustafa),Mustafa Nedim’in Zafernâme, Mühürdar Ali’nin Tarih-i Vak’anâme-i Ca’fer Pafla,T›m›flvarl› Osman A¤a’n›n hat›rat›, Osekli fieyhî ‹brahim Efendi’nin Tarihçe’si. 1688’deki sulh görüflmeleri ve Karlofça Antlaflmas›’n›n safahat› hakk›nda da tarihler yaz›lm›flt›r. 1688’de sulh görüflmeleri yapmak üzere Viyana’ya elçi olarak gönderilen Zülfikâr Pafla, gidifl-dönüfl yolculu¤u ve elçili¤ine dair bir mükâleme takriri (görüflmelerin raporu) kaleme alm›flt›r. Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nu Karlofça Antlaflmas›’nda temsil eden Rami Mehmed Pafla bu görüflmelere dair Sulhnâme veya Vekayi-i Müsaleha isimleriyle bilinen bir eser yazm›flt›r. Viyana bozgun y›llar› ve sonras›ndaki kar›fl›k dönemde imparatorlu¤un muhtelif bölgelerinde hâkimiyetin yeniden kurulmas› hakk›nda da çeflitli tarihler kaleme al›nm›flt›r. Bunlardan Nazmizâde Murtaza, Tarih-i Seferü’l-Basra adl› eserinde Ba¤dat Valisi Mustafa Pafla’n›n 1699’da Basra’da Osmanl› hâkimiyetini tekrar kurmas›n›; yine ayn› müellifin ‹cmâl-i Sefer-i Nehr-i Ziyâb isimli tarihçesi ise 1701’de Mustafa Pafla’n›n Ziyab Nehri bölgesi üzerine olan seferi ve buralar› denetim alt›na almas›n›; Mustafa Sâk›b Efendi, Kenzü’l-Vekayi isimli eserinde 1706’e kadar Marafl ve civar›nda yaflayan Dulkadirli Türkmenlerinden Tâcirlü (veya Tecirlü) ve di¤er baz› afliretlerin hareketleri ve idare alt›na al›nmalar›n› anlat›r.

9. Ünite - Osmanl› Tarihi Kaynaklar›

XVIII. Yüzy›l Tarihçileri XVIII. yüzy›l›n ilk çeyre¤inde Osmanl› tarihçili¤inin en önemli eserlerinden bir k›sm› kaleme al›nm›flt›r. Abdullah bin ‹brahim (el-Üsküdârî)’in 4 ciltlik Vak›at-› Ruzmerre’si 1688-1693; Silahdar F›nd›kl›l› Mehmed A¤a, Kâtip Çelebi’nin Fezleke’sine zeyl olarak haz›rlad›¤› Silahdar Tarihi isimli eserinde 1654-1694; Silahdar Tarihi’nin ikinci k›sm› olan Nusretnâme ise 1695-1721; Defterdar Sar› Mehmed Pafla, Zübde-i Vekayiât’ta 1656-1704; Uflflâkîzâde ‹brahim bin Abdülbaki 1694-1712; yazar› belli olmayan ve Anonim Osmanl› Tarihi diye adland›r›lan tarih 1688-1704; Sadreddinzâde Telhîsi Mustafa Efendi, Ceride’sinde 1711-1713; fiem’dânîzâde F›nd›kl›l› Süleyman, Kâtip Çelebi’nin Takvimü’t-Tevârih’ine zeyl (ek) ve hafliye (aç›klama) olarak haz›rlad›¤› Mür’i’t-Tevârih isimli eseri de 1727-1777 tarihleri aras›ndaki olaylar› ihtiva etmektedir.

K›r›m Hanl›¤› ve Hanlar› Özellikle 1683’teki Viyana bozgunundan sonra ön plana ç›kan K›r›m Hanl›¤› ve hanlar›n›n faaliyetleri hakk›nda XVI. yüzy›ldan bafllayarak çeflitli eserler yaz›lm›flt›r. Bunlardan ilki olan Tarih-i Sahib Giray (Tevârih-i Remmal Hoca Vukuat-› Sahib Giray Han), Sahib Giray’›n hanl›k yapt›¤› 1532-1551 y›llar› aras›ndaki hadiseleri anlat›r. XVII. yüzy›l›n ortalar›nda vefat eden R›dvanpaflazâde Abdullah Çelebi, Tevârih-i Deflt-i K›pçak (Tarih-i Hanân-› Tatar ve Deflt-i K›pçak)’da 1637-1638 y›l›na kadar K›r›m hanlar›n› ele almaktad›r. Sâbit, manzum (fliir fleklinde) olarak kaleme ald›¤› Zafernâme’sinde K›r›m Han› Selim Giray’›n 1689 y›l›ndaki savafllar›n›; Mehmed Giray, Tarih-i Mehmed Giray adl› eserinde 1682-1703 y›llar› aras›ndaki hadiseleri; Seyyid Mehmed R›za, es-Seb’u’s-Seyyâr fî Ahbâri Müluki’t-Tatar’›nda 1466-1737 tarihleri aras›ndaki hadiseleri kitaplar›na konu edinmifllerdir. Kefeli ‹brahim Efendi, Tevârih-i Tatar Han ve Da¤›stan ve Moskov ve Deflt-i K›pçak Ülkelerinindir isimli eserinde; Hac› Abdulgaffâr K›r›mî, Umdetü’t-Tevârih (Umdetü’l-Ahbâr)’de; Halim Giray da Gülbün-i Hânân adl› tarihlerinde genel K›r›m tarihini yazm›fllard›r.

Mora’n›n Fethi, Prut Seferi, Avusturya ile Münasebetler Karlofça’dan sonra Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nun toparlanarak Mora’y› fethetmesi ve Prut zaferi çeflitli eserlere konu olmufltur. Hüseyin A¤a’n›n Mir’âtü’z-Zafer’i ve Hasan Kürdî’nin Tarih-i Moskov Sene 1122’si 1711 Prut seferi ile ilgili tarihlerdir. 1715’de Mora’n›n Venediklilerden geri al›n›fl› ve sonras›ndaki mücadelelere dair de tarihler yaz›lm›flt›r. Bunlar›n belli bafll›calar› flunlard›r: Vahîd Mahtûmî’nin rûznâme-rûzmerre (olaylar›n günlük olarak kaydedilmesi) fleklinde kaleme ald›¤› Târih’i; Nâdir’in Vâk›’ât-› Gazavât’›; Edirneli ‹smail Paflazâde Mehmed Faris Pafla’n›n Ravza-i Ali’si; Vekayi’nüvis Mehmed Raflid’in Fetihnâme-i Cezire-i Mora’s›. 1717’de Avusturya ile yap›lan mücadeleler ve 1718 Pasarofça Antlaflmas› da Seyyid Hüseyn Vehbi’nin, Risâle-i Sulhiyye adl› eserinde anlat›lmaktad›r.

Patrona ‹syan› ve 1736-1739 Savafllar› Osmanl› tarihinin en önemli hadiselerinden birisi olan ve “Patrona ‹syan›” olarak adland›r›lan 1730 ‹syan› çeflitli eserlere konu olmufltur. 1730 ‹syan›’n› anlatan tarihler flunlard›r: Abdi’nin Abdi Tarihi (Tarih-i Sultan Mahmud Han ibn Sultan Mustafa Han) isimli eseri; Destârî Salih’in Destârî Salih Tarihi (Vaka-i ‹bretnümâ/Tarih-i Sefer-i ‹ran) isimli eseri; müellifi hakk›nda bilgi sahibi olmad›¤›m›z Vak›â-i

191

192

Tarih Metodu

Takrîri Bin Yüz K›rk Üç de Tahrir Olunmufldur; yine müellifinin kim oldu¤u tespit edilemeyen Vak’a-y› Patrona Halil isimli bir tarih bu devri konu alan eserlerdir. 1739 y›l›nda Belgrad’›n yeniden fethi ve yap›lan Belgrad Antlaflmas› üzerine birçok eser yaz›lm›flt›r. Bu sefer ve sonras›ndaki geliflmeler hakk›nda yaz›lan tarihlerin bafll›calar› ise flunlard›r: Koca Rag›b Pafla’n›n Fethiyye-i Belgrad’›; Münif Mustafa’n›n Zafernâme-i Münif (Fetihnâme-i Belgrad)’›; Mustafa Mehmed’in Belgrad ve Adakale Seferi ve Zaferi (Sultan Birinci Mahmud Devri Vekayinamesi)’i; Vekayi’nüvis Mehmed Subhî’nin Tarih-i Belgrad (Müzâkerât-› Sulhiye Tarihçesi)’i; Kad› Ömer Efendi’nin Ahvâl-i Gazavât-› Bosna’s›; ‹smail Ziyâî’nin Metâlî ülAliyye (Tarih-i Hekimo¤lu Ali Pafla)’s›; Talatî mahlasl› bir askerin tarihi; Ebû Sehl Nu’mân Efendi’nin Tedbîrât-› Pesendîde’si; ‹brahim Naimeddin’in Hadikatü’fl-fiühedâ-i Serhad’di.

XVIII. Yüzy›l Osmanl›-‹ran Savafllar› XVIII. yüzy›l›n önemli geliflmelerinden biri de Osmanl›lar›n ‹ran’la yapt›klar› savafllar›d›r. 1723-1762 tarihleri aras›nda Osmanl›-‹ran iliflkilerine dair yaz›lan birçok eser bulunmaktad›r. Nadir’in Vekayi’-i Pür-Sanâyi’-i Bedâyi’’si; Silâhflör Kemânî Mustafa A¤a’n›n Revan Fetihnâmesi; müellifi belli olmayan Vekayi-i Tiflis; Kerküklü Abdürrezzak Nevres’in Tebriziyye-i Hekimo¤lu Ali Pafla (Tarihçe-i Nevres)’s›; bir H›ristiyan taraf›ndan kaleme al›nan Gazavât-› Cüyufl-› Osmâniye; Râg›b Pafla’n›n Tahkik ve Tevfik’i; S›rr›’n›n Makale-i Vak›’a-i Kars fî Sene 1157 (Vekayi-i Nadir fiah)’i ve Suriyeli Berber Bedirî’nin 1741-1762 tarihleri aras›ndaki olaylar› ihtiva eden tarihi bu eserler aras›nda say›labilir.

Osmanl›-Rus Savafl› (1768-1774) Osmanl› tarihinin en büyük yenilgilerinden olan 1768-1774 Osmanl›-Rus Savafl› ile ilgili müstakil tarihler kaleme al›nm›flt›r. Mesela; Mustafa Kesbî, ‹bretnümâ-y› Devlet’de; Ahmed Resmî Efendi, Hulâsatü’l-‹’tibâr’da; Necati Efendi, Tarih-i K›r›m’da; Süleyman Penah Efendi, Tarihçe’sinde; Mahmud Sabit, Tarih-i Silistre (Tarih-i Cedid-i Silistre)’de; ‹brahim bin Süleyman Nihalî, Mir’âtü’d-Devlet’inde; Zekeriyazâde Mehmed Said, Vekayi-i Zekeriyazâde isimli eserinde; Azizzâde Hüseyin Râmiz, Zübdetü’l-Vâk›’ât’ta; Pîr Mehmed Efendi, Târih’inde; Hasan bin Yusuf Ah›skavî, Tarihçe-i Cezayir (Tezhîbü’t-Tevârih)’de ve Gazavât-› Cezayirli Gazi Hasan Pafla’da 1768-1774 Osmanl›-Rus savafl›n›n farkl› yönleri anlat›lm›flt›r.

Osmanl›-Rus-Avusturya Savafl› (1787-1792) ve Di¤er Geliflmeler 1787-1792 tarihleri aras›nda devam eden Osmanl›-Rus-Avusturya savafl›n› konu alan tarihler de haz›rlanm›flt›r. Bunlar›n bafll›calar› Zaimzâde Mehmed Sad›k’›n Vak’a-i Hamidiyye ve Nemçe Seferi; Cizyedârzâde Ahmed Bahaeddin’in Gazavât-› Yusuf Pafla; müellifi belli olmayan Sefernâme-i Serdâr-› Ekrem Yusuf Pafla’d›r. Savafl haricinde ‹stanbul’daki geliflmeleri merkeze alarak kaleme al›ndan tarihler de yaz›lm›flt›r. Bunlardan Taylesanîzâde Hâf›z Abdullah Efendi, 1785-1789 y›llar› aras›ndaki hadiseleri; ‹smail bin Hüseyin de Vukuâtnâme isimli tarihinde 17891798 y›llar› aras›nda meydana gelen saray a¤›rl›kl› baz› olaylar› yazm›fllard›r.

9. Ünite - Osmanl› Tarihi Kaynaklar›

XIX. Yüzy›l Tarihçileri III. Selim Dönemi Kaynaklar› On dokuzuncu yüzy›l›n bafllar›, III. Selim dönemi ve tahttan indirilmesiyle ilgili pek çok eser kaleme al›nm›flt›r. Tüfengçibafl› Ârif Efendi Tarihçesi; müellifi belli olmayan Yayla ‹mam› Risalesi (Tarih-i Vekayi-i Selimiyye); Dihkânîzâde Ubeydullah Kuflmanî’nin Fezleke-i Nasîhât-› Kuflmânî; Ahmed Câvid’in Hadîka-i Vekayi; Kethüdazâde Said’in Neticetü’l-Vekayi ve Celal Beyzâde’nin Sultan-› Selim Sâlis Tarihi bu dönemin en önemli kaynaklar›d›r. III. Selim dönemi Osmanl›-Rus iliflkilerine dair de önemli tarihler kaleme al›nm›flt›r. Müellifinin kimli¤i tespit edilemeyen Kethüda Said Tarihi veya Said Efendi Tarihçesi, Tarih-i Vak’a-i Selimiye ve Türk-Rus Münasebetleri ve Savafllar› Tarihi (Tarih-i Sefer-i Rusya) adlar›yla bilinen tarihler bunlar›n en önemlileridir.

Fransa’n›n M›s›r’› ‹flgali Osmanl› Devletine büyük darbe indiren Fransa’n›n 1798 y›l›nda M›s›r’› iflgaliyle ilgili çeflitli tarihler kaleme al›nm›flt›r. Bunlar›n bafll›calar› flunlard›r: Hasan ‹zzet Efendi’nin Ziyanâme’si, Mehmed Emin Karahanzâde’nin Tarihçe’si, Mustafa Resmî Efendi’nin Vak’anâme-i M›s›r’›; Abdurrahman bin Hasan Cebertî’nin Arapça Mazharü’t-Takdîs bi-Zehâbi Devleti’l-Fransis’i ve Acâibü’l-Âsâr fî’t-Terâcim ve’l-Ahbâr’›, Said Efendi’nin Tarih-i Vasf-› Cezzâr Ahmed Pafla’s› bu dönemi ele almaktad›rlar. Ayn› döneme ait, Mehmed Haflim Efendi’nin Ahvâl-i Anapa ve Çerkes’i isimli eserinde ise, Ferah Ali Pafla’n›n Kafkaslardaki faaliyetleri ile Abaza ve Çerkesler anlat›lmaktad›r.

II. Mahmud Dönemi ve Yeniçeri Oca¤›’n›n Kald›r›lmas› Kaynaklar› II. Mahmud dönemi olaylar›n› ihtiva eden tarihlerin belli bafll›lar› flu flekilde s›ralanabilir: Câbî Ömer Efendi’nin Câbî Tarihi (Tarih-i Sultân Selim-i Sâlis ve Mahmud› Sânî) isimli tarihi ki, 1788-1814 tarihleri aras›ndaki günlük olaylar anlat›lmaktad›r. So¤an A¤a Camii ‹mam› Mehmed’in 1807-1813 tarihlerindeki hadiseleri anlatt›¤› Cerîde’si; Neflet isimli bir müellifin Vekayi-i Baba Pafla Fi’t-Tarih isimli 1787-1820 aras› olaylar› anlatt›¤› tarihi; Ahmed Rifat Efendi’nin III. Selim’in öldürülmesinden 1812’ye kadar olan olaylar› anlatt›¤› Mecmua-i Vekayi-i Asr-› Mahmud Han-› Adlî isimli eseri II. Mahmud dönemine kaynakl›k etmektedirler. II. Mahmud döneminin bir di¤er önemli meselesi de 1821’de Mora’daki Rumlar›n ayaklanmas›d›r ve bu isyana dair tarihler yaz›lm›flt›r. Moral› Melek Bey’in, Mora ‹htilali Tarihi, Vahî Mehmed Pafla’n›n Tarih-i Vak’a-i Cezire-i Sak›z’›; Mehmed Mansur’un Rum Fetretine Dair Tarihii lk akla gelen eserlerdir.Bu eserlerin d›fl›nda da Mora ‹syan›’n› anlatan baz› eserler vard›r. II. Mahmud döneminde 1826 y›l›nda Yeniçeri Oca¤›’n›n kald›r›lmas› üzerine birçok tarih yaz›lm›flt›r. Vekayi’nüvis Esad Efendi’nin Üss-i Zafer; Mehmed Danifl’in Neticetü’l-Vekayi; fiirvânl› Fatih Efendi’nin Gülzâr-› Fütûhât ve yazar› belli olmayan Yeniçerili¤in ‹lgas›na Dair Bir Risâle gibi eserlerde Yeniçeri Oca¤›’n›n kald›r›lmas› anlat›lmaktad›r. II. Mahmud dönemi Osmanl›-Rusya aras›ndaki münasebetleri konu alan tarihler de kaleme al›nm›flt›r. Bunlar›n en önemlileri Abdulhak Molla’n›n Tarih-i Livâ; Mahmud Celaleddin Pafla’n›n Mir’at-› Hakikat adl› eserlerdir.

193

194

Tarih Metodu

II. Mahmud dönemi Osmanl›-S›rp münasebetlerine dair Belgradl› Raflid Efendi’nin Tarih-i Vak’a-i Hayretnümâ-i Belgrad ve S›rbistan isimli iki ciltlik eseri ise 1802-1848 y›llar› aras›ndaki geliflmeleri konu alan önemli bir kaynakt›r. SIRA S‹ZDE

3

D Ü fi Ü N E L ‹ M

Osmanl› tarihçileri sadece padiflah›n etraf›ndaki olaylar› m› kaydetmifllerdir? SIRA S‹ZDE

D‹⁄ER OSMANLI TAR‹H‹ KAYNAKLARI D Ü fi Ü N E L ‹ M

Ruznâmeler ve Ruzmerreler O R Hasoda U S›r Skâtibi: a¤alar›ndan olup, padiflah›n hususi yaz›c›s›na verilen add›r. D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

‹NTERNET

XVIII. yüzy›lda s›r kâtipleri taraf›ndan tutulan padiflahlar›n hayatlar›n›n S O Rkarfl›m›za U gün gün anlat›ld›¤› ruznâmeler ç›kar. S›r Kâtibi H›fzî A¤a’n›n Ruznâme-i Sultan Mahmud Han isimli eseri tespit edilebilen ilk ruznâmedir ve 28 Eylül 1730-31 D‹KKAT A¤ustos 1731 tarihlerini ihtiva eder. S›r Kâtibi Selâhi’nin, Zabt-› Vekayi-i Yevmiyyei Cenâb-i Hazret-i fiehriyârî isimli eserinde 24 May›s 1735-10 Eylül 1738 tarihleri SIRAanlat›l›r. S‹ZDE aras› gün-gün Kad› Ömer’in Ruznâme’si ise 1744-1750 y›llar› aras›ndaki hadiseleri gün gün anlat›r. S›r Kâtibi Kahvecibafl› Ahmed Bey’in Ruznâme’si 20 May›s-16 Temmuz 1755 ve 26 A¤ustos-30 Eylül 1755 tarihleri aras›ndaki padiflah›n AMAÇLARIMIZ faaliyetlerini anlat›r. S›r Kâtibi Abdullah Efendi’nin Ruznâme’si 30 Ekim 1757-3 Ekim 1763 aras›n›; S›r Kâtibi Mustafa Efendi’nin Ruznâme’si 11 Temmuz 1774-2 Mart 1775; S›r K ‹ Kâtibi T A P ‹smail Zihni Efendi, S›r Kâtibi Ebubekir S›dk› Efendi ve S›r Kâtibi Bolevî ‹brahim Efendi taraf›ndan tutulan ve 14 May›s 1778-17 Aral›k 1779, 7 Aral›k1782-5 Nisan 1789 tarihleri aras›ndaki günlük olaylar› baz› gün ve aylar› atlayarak anlatan müsvedde hâldeki Ruznâme bu tür eserlerdendir. S›r Kâtibi AhTELEV‹ZYON med Efendi taraf›ndan tutulan Ruznâme 15 Mart 1791-Aral›k 1802; III. Selim dönemine ait bir baflka Ruznâme parças› 1791-1792; bir di¤er parça Ruznâme ise 19 Kas›m 1789-13 Mart 1791 tarihleri aras›ndaki olaylar› konu edinmektedir. IV. Mus‹ N T E Rait N Eparça T tafa dönemine hâlinde bulunan bir Ruznâme ise Aral›k 1807’deki bir ayl›k hadiseleri ihtiva eder. S›r kâtipleri Ahmed Faiz Efendi, Arif Muhit Bey ve Feyzullah Efendi taraf›ndan tutulmufl ruznâme ise III. Selim devrinden bafllay›p, IV Mustafa dönemini ve II. Mahmud’un hükümdarl›¤›n›n ilk y›llar›n› ihtiva eder. II. Mahmud’dan sonra ise bu tür ruznâmelere rastlan›lmamaktad›r. S›r kâtiplerinin yan› s›ra hadiseleri günlük olarak kaleme alan baflka müelliflere de rastlan›lmaktad›r. Bu tür eserlere ise ruzmerre ad› verilir. 21 Aral›k 1754-5 Nisan 1766 tarihleri aras›ndaki hadiseleri gün gün veren ve yazar› kütüphane katalo¤unda Seyyid Hüsnü olarak geçen bir ruzmerre vard›r. Nakflî Mustafa A¤a, Sultan III. Mustafa’n›n günlük faaliyetlerini anlatt›¤› bir ruzmerre yazm›flt›r. Yine III. Mustafa döneminde kaleme al›nm›fl ve müellifi belli olmayan eser de 18 Mart 1769-20 Kas›m 1779 tarihleri aras›ndaki hadiseler anlat›l›r. 22 Ocak 1774-25 Aral›k 1790 y›llar› aras›ndaki hadiseleri gün gün anlatan baflka bir ruzmerre daha vard›r. Haf›z H›z›r ‹lyas A¤a’n›n Tarih-i Enderun (Letaif-i Enderun)’u da 1812-1830 y›llar› aras›ndaki saray hadiselerini teferruatl› olarak anlatan bir ruzmerredir. Saray hayat› aç›s›ndan son derece k›ymetli bir eserdir.

N N

Sefaretnâmeler ve Osmanl› Elçileri Osmanl› elçilerinin elçilik görevlerine dair yazd›klar› eserlere “Sefaretnâme” ad› verilir. Osmanl› elçileri özellikle 18. yüzy›ldan itibaren gittikleri devletlerin askeri gücü, devlet yap›s› ve toplum hayat› ile ilgili bilgi toplay›p, gözlemler yapt›lar. Elçilerimiz gördüklerini anlatan raporlar haz›rlayarak, Osmanl› yönetimine sundular.

9. Ünite - Osmanl› Tarihi Kaynaklar›

Sefaretname denilen elçi raporlar› Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nun bat›ya bak›fl›n›n de¤iflerek, devlet ve toplum hayat›n›n flekillenmesinde önemli rol oynad›. Osmanl› elçilerinin yazd›¤› ilk elçilik raporu Fatih döneminde Avusturya’ya elçi olarak giden Hac› Za¤anos’a aittir. Kara Mehmed Pafla, Vasvar Muahedesi’nden sonra 1655’te Avusturya ile dostluk münasebetlerini gelifltirmek için Viyana’ya elçi olarak gönderilmifl ve pafla elçili¤ine dair k›sa bir sefaret takriri (raporu) haz›rlam›flt›r. Osmanl› elçilerinin yazd›¤› sefaretnâmeler aras›nda en fazla üzerinde durulan eser Yirmisekiz Mehmed Çelebi’nin 1720-1721 tarihli Fransa Sefaretnâmesi’dir. Eser edebî ve tarihî k›ymetinin yan› s›ra, Osmanl› toplum yaflant›s›na yapt›¤› tesir SIRA S‹ZDE aç›s›ndan da önemlidir. Bu sefaretnâme Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nun bat›ya bak›fl›n›n de¤iflmesinde önemli rol oynam›flt›r. Bir k›sm› rapor olmak üzere k›rktan fazla bilinen sefaretnâme bulunmaktad›r. Bu eserler ve muhtevalar› için bu konuda haD Ü fi Ü N E L ‹ M z›rlanan el kitaplar›na; ansiklopedi maddelerine müracaat edilmelidir. 1793’ten itibaren Osmanl› Devleti yabanc› ülkelerde daimi elçilikler açmaya S O R U elçi olarak bafllam›flt›r. Yusuf Agâh Efendi, 1793-1796 y›llar› aras›nda ‹ngiltere’de bulunmufltur. Yusuf Agâh Efendi’nin, Türkiye’de ve ‹ngiltere’de olup biten hadiseler, siyasi görüflmeleri ve yaz›flmalar›n› içeren notlar›na ilave olarak gönD ‹ K K‹stanbul’a AT derdi¤i ve kendisine gönderilen yaz›flmalar›, ismini bilmedi¤imiz birisi taraf›ndan, Havadisnâme-i ‹ngiltere ad› alt›nda toplanarak bir eser meydana getirilmifltir. SIRA S‹ZDE Mahmud Raif Efendi, Yusuf Agâh Efendi’nin maiyetinde Londra elçili¤i s›r kâtipli¤i yapm›fl ve 1793-1796 y›llar›nda ‹ngiltere’de kal›fl› s›ras›nda gördüklerini önceki sefaretnâmelerden farkl› biçimde Frans›zca olarak “Journal du Voyage de AMAÇLARIMIZ Mahmoud Raif Effendi en Angleterre” ismiyle kaleme alm›flt›r.

N N

Bu konu hakk›nda flu kitaba bak›n›z: Faik Reflit Unat (1987), Osmanl› K ‹ Sefirleri T A P ve Sefaretnamleri, Ankara.

Islahat Risaleleri

TELEV‹ZYON

Devlet düzenindeki aksakl›klar› ve çözüm yollar›n› göstermek için de¤iflik dönemlerde baz› devlet adamlar› raporlar kaleme alm›fllard›r. Bunlara genellikle ›slahatnâme, ›slahat risalesi veya ›slahat layihas› denilir. Ayr›ca nasihatnâme veya siyaset‹NTERNET nâme kitaplar› olarak da bilinirler.

XVI -XVIII. Yüzy›l Islahatnâmeleri Devlet düzenindeki aksakl›klara ve çözüm önerilerine dair ilk kitaplar XVI. yüzy›l›n sonlar›nda yaz›lm›flt›r. fiehzâde Korkud’un Risalesi bu alandaki ilklerdendir. Ayn› yüzy›lda kaleme al›nan di¤er ›slahatnâmeler ise flunlard›r: Lütfi Pafla’n›n Âsafnâme’si; müellifi henüz tespit edilemeyen Kitab u Mesâlihi’l-Müslimîn ve Menâfi’i’l-Mü’mînîn isimli eser; Gelibolulu Mustafa Âlî’nin Nushatü’s-Selâtin’i ve Mevâidü’n-Nefâis fî Kavâidi’l-Mecâlis ve Hakâyiku’l-Ekalim’i; müellifi belli olmayan ve III. Murad’a sunulan H›rzü’l-Mülûk; Hasan Kâfî Akhisârî’nin Usûlü’l-Hikem Fî Nizâmi’l-A’lem adl› raporlard›r. Bu eserlerin önemli bir bölümü yeni Türkçe harflere aktar›lm›flt›r. XVII. yüzy›lda yaz›lan ›slahatnâmeler ise flunlard›r: Veysî’nin Habnâme’si; muhtemelen 1620’de haz›rlan›p, dönemin hükümdar› II. Osman’a sunulan ve müellifi belli olmayan Kitâb-› Müstetâb; Koçi Bey’in Risaleleri; yine Koçi Bey’e ait oldu¤u tahmin edilen Veliyüddin Telhisleri; IV. Murad’›n musahiblerinden Aziz Efendi’nin Kanûn-nâme-i Sultânî li-Aziz Efendi’si; Kâtip Çelebi’nin Düstûrü’l-Amel li-Islahi’l-

195

SIRA S‹ZDE

D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

‹NTERNET

196

Tarih Metodu

Halel’i ve Mizânü’l-Hakk fî ‹htiyari’l-Ahak’›; Hezarfen Hüseyin Efendi’nin, Telhîsü’l-Beyân Fi Kavânîn-i Âli Osman’› XVII. yüzy›l›n sorunlar›na reçete üreten eserler olarak bilinmektedir. Osmanl› yönetiminin ana kaidelerinden birisi de “kanun-i kadim”, yani eskiden beri uygulanmakta olan kanunlara riayettir. Hemen hemen yukar›daki bütün layihalarda kanun-› kadime uyulmamas›n›n düzenin bozulmas›na sebep oldu¤u ileri sürülür. ‹mparatorlu¤un iki önemli müessesesi olan devflirme ve t›mar sistemine adam al›n›rken kanunlara uyulmamas›n›n bu iki kurumu bozdu¤u iddia edilir. Ayn› flekilde layiha yazarlar›, Osmanl› devlet düzenindeki çözülmenin temel sebepleri olarak adaletin aksamas›, rüflvet, adam kay›rman›n yayg›nlaflmas›, memuriyetlerin hak etmeyenlere verilmesi; saray kad›nlar› ve padiflah musahiplerinin sözüyle hareket edilmesi ve devlet ifllerinde müflavereye önem verilmemesinde görürler. Osmanl› devlet düzenindeki bozukluklar›n düzeltilmesi için layiha kaleme alan yazarlar devlet kademelerindeki görevliler olduklar› görülür. Osmanl› sistemi içerisinde yetifltikleri için farkl› bir dünya görüflüne sahip de¤illerdi. Sorunlar› do¤ru tespit ettikleri muhakkakt›r fakat de¤iflen dünya flartlar›n›n analizini yapamad›lar ve genellikle Osmanl› askeri gücünün zirvede oldu¤u klasik döneme tekrar dönülmesini önerdiler. Osmanl› malî-askerî ve idarî örgütlenmesinin belkemi¤i olan t›mar sisteminin de¤iflen dünya flartlar›na uygun olmad›¤›n› anlayamad›lar ve bu sistemin tekrar ihya edilmesinde ›srar ettiler. Vezirler ailesi Köprülüler’in devlet otoritesini sa¤lamas›yla birlikte bir süre ihtiyaç duyulmayan ›slahatnâmeler, ‹kinci Viyana kuflatmas›nda yaflanan bozgun ve ard›ndan gelen problemlerle birlikte XVIII. yüzy›lda tekrar ortaya ç›kt›. Bunun üzerine bu yüzy›lda da pek çok ›slahatnâme tarz› eserler kaleme al›nd›. Bunlar aras›nda ‹brahim Müteferrika’n›n 1731’de I. Mahmud’a sundu¤u ve Müteferrika Matbaas›’n›n dokuzuncu kitab› olarak 1732’de yay›mlanan Usulü’l-Hikem fi Nizâmi’lÜmem, yani Milletlerin Düzeninde Tutulacak ‹lmi Usüller isimli eseri dikkatleri çekmektedir. Bu layiha siyasetnâme türünde bir çal›flmad›r ve daha çok devlet düzeni ve askerlik sanat›yla ilgilidir. Müteferrika, Sultan I. Mahmud’a bir nevi ›slahat projesi gibi sundu¤u eserinde Avrupa’daki devlet yönetimi flekillerinden bahseder. Eserinde ayr›ca fizik, astronomi ve co¤rafya ilimlerinin devlet yönetimindeki önemi üzerinde durarak, bu ilimlerin geliflmedi¤i bir ülkede sa¤lam bir devlet düzeninin kurulamayaca¤›n› söyler. Bunun yan›nda “nizâm-› cedid”, yani “yeni düzen” tabirini kullanarak, Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nun da XVIII. yüzy›l Avrupa’s›nda geliflen yeni askerlik düzenlerini mutlaka al›p uygulamas› gerekti¤ini ifade eder. Canikli Ali Pafla’n›n Tedâbirü’l-Gazavat’› (Tedbir-i Cedid-i Nâdir/Tedbir-i Nâdir) XVII. yüzy›l nasihatnamelerine benzer. 1774-1776 y›llar› aras›nda kaleme al›nan eserde devlet kurumlar› tenkit edilip, yap›lan hatalar belirtilip, askeri, mali ve idari konularda yap›lmas› gereken ›slahatlar üzerinde durulur. Bu dönemin önemli yazarlar›ndan birisi de Ahmed Resmî Efendi’dir. Ahmed Resmî Efendi, 1769’da Halil Pafla’ya ve 1772’de ise Muhsinzâde Mehmed Pafla’ya devlet ile ordunun durumlar›na dair birer “lâyiha” sundu. Halil Pafla’ya sundu¤u layihas›nda iafle ve asker toplama sisteminin iflas etmifl oldu¤u, askeri kadrolardaki usulsüzlükler, orduda disiplin ve e¤itimin olmamas› üzerinde durmaktad›r. Sadrazam Muhsinzâde Mehmed Pafla’ya sundu¤u layihada ise tarihi hadiselerden bahsederek, devletin savaflmak yerine hudutlar›n› muhafazaya gayret etmesi gerekti¤ini anlat›r. 1783’te kaleme ald›¤› Hulâsatü’l-‹’tibâr isimli eserinde de 1768-1774 Osmanl›-Rus Savafl› hakk›ndaki görüfl, tenkit ve intibalar›n› zikreder.

D‹KKAT

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

N N

9. Ünite - Osmanl› Tarihi Kaynaklar›

AMAÇLARIMIZ

Bu konuda daha genifl bilgiye ulaflmak için bak›n›z: Mehmet Öz, Osmanl›’da K ‹ T A P “Çözülme” ve Gelenekçi Yorumcular›, ‹stanbul 1997.

Nizâm-› Cedid Layihalar›

TELEV‹ZYON

SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ

197 AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

III. Selim’den önce birçok padiflah ›slahat yapm›flsa da bunlar bir program dahilinde de¤ildi. Tehlike kap›ya geldi¤i zaman ›slahat yap›lm›fl, uzaklafl›nca b›rak›lm›flt›. III. Selim, ›slahatlara giriflmeden önce Avrupa’y› tan›mak için harekete geçti. Ziflto‹NTERNET vi Antlaflmas›’n›n imzalanmas›ndan sonra yak›n adamlar›ndan Ebubekir Ratib Efendi’yi elçi olarak Viyana’ya gönderdi. Burada 8 ay kalan Ratib Efendi, yapt›¤› araflt›rmalar sonucunda Avusturya’daki askeri sistemi ve di¤er kurumlar› anlatan bir sefaretnâme kaleme ald›. Bu eseri inceleyen padiflah, kendi düflüncelerini de ilave ederek bir ›slahat program› haz›rlamaya bafllad›. Ayr›ca ileri gelen devlet adamlar›n›n 22’sinden yap›lmas› gereken ›slahat için layiha haz›rlamalar›n› istedi. Bu 22 kiflinin içinde Osmanl› ordusunda hizmet eden Frans›z Berentano ile ‹sveçli d’Ohsson gibi isimler de vard›. Raporlarda bir görüfl birli¤i olmamakla birlikte, acil yap›lmas› gereken ifl olarak askeri reformlar gösteriliyordu. III. Selim, bu görüflleri ald›ktan sonra ‹brahim ‹smet Bey’in baflkanl›¤›nda 10 kiflilik bir heyet kurarak yap›lacak ›slahat için bir program haz›rlanmas›n› istedi. Askeri konular›n yan› s›ra idari, mali, siyasi alanlarda da yap›lacak reformlar› içeren 72 maddelik bir program haz›rland›. Baron de SIRAtavsiyeleri S‹ZDE Tott ve 1794’ten sonra Fransa’dan getirtilen di¤er uzmanlar›n da ve gözetimleri alt›nda Nizâm-› Cedid uygulamalar› bafllad›. III. Selim döneminde Nizâm› Cedid’i Avrupal›lar’a tan›tmak için yap›lan reformlarla ilgili bilgi veren eserler de D Ü fi Ü N E L ‹ M kaleme al›nm›flt›r. Mahmud Raif’in ‹stanbul’da 1798’de Mühendishane Matbaas›’nda bas›lan Tableau des Nouveaux Reglements de’l’Empire ve Seyyid Mustafa’n›n S O l’etat R U Acüuel de 1802’de ‹stanbul’da Üsküdar Matbaas›’nda bas›lan Diatribe sur l’art Militaire, du Genie, et des Siences isimli Frans›zca kitaplar› bu tür eserlerdir. Burada flunu ilave emek yerinde olacakt›r. II. Mahmud döneminde D ‹ K K A T yap›lan büyük reformlara ra¤men, bu dönemde yaz›lan ›slahat risalesi oldukça azd›r. Keçecizâde ‹zzet Molla ve Rag›b Efendi devlet düzeninde yap›lmas› gereken ›slahatla ilSIRA S‹ZDE gili II. Mahmud’a birer risale sunmufllard›r. Islahat layihalar› hangi ihtiyaca binaen kaleme al›nm›fllard›r?

SIRA S‹ZDE

‹NTERNET

SIRA S‹ZDE

D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U

D‹KKAT

N N

4

D Ü‹ fi ÜT NAE L P‹ M Bu konuda daha genifl bilgi için bak›n›z: Enver Ziya Karal (1942), K“Nizâm-› Cedid’e Dair Lâyihalar”, Tarih Vesikalar›, say›: I/6 (‹stanbul), sayfa: 411-425.

SIRA S‹ZDE

SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ

DKÜ fi‹ ÜTN EAL ‹ M P

S O R U

S O R U

TELEV‹ZYON

TELEV‹ZYON

Kanunnâmeler, Devlet Teflkilat› ve Teflrifata D ‹ K K A T (Devlet Protokolü) Dair Eserler

D‹KKAT

XVII. yüzy›l bafllar›nda Osmanl› bürokrasisinde çeflitli görevlerde bulunan Ayn Ali, ‹ N T E RS‹ZDE NET Osmanl› toprak düzeni, kanunlar› ve maliyesiyle ilgili yazd›¤› SIRA iki kitab›yla meflhur olmufltur. Ayn Ali, merkez ve taflra teflkilatlar›n› anlatt›¤› iki eserini devlet görevlilerinin kullanmas› için el kitab› olarak haz›rlam›flt›r. 1607’de Veziriazam Kuyucu AMAÇLARIMIZ Murad Pafla’n›n emriyle kaleme ald›¤› Kavânin-i Âl-i Osmân der-Hulasa-i Mezâmin-i Defter-i Divân’da timar ve zeamet sistemine dair kanun ve uygulamalar› anlat›r. Veziriazam Kuyucu Murad Pafla’n›n teflvikleriyle 1609’daK yazd›¤› ‹ T A P di¤er eseri

N N

TELEV‹ZYON

‹SIRA N T E RS‹ZDE NET

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

198

Tarih Metodu

Risâle-i Vazîfe-horân ve Merâtib-i Bendegân-› Âl-i Osmân’da, 1609 y›l›nda Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nda maafl alan gruplar hakk›nda bilgi verir. Niflanc› Abdurrahman Pafla taraf›ndan XVII. yüzy›l ortalar›nda derlenen kanunname önemli bir teflkilat kanunnamesidir. Avni Ömer Efendi de Kanûn-› Osmânî Mefhûm-› Defter-i Hakanî isimli eserini XVII. yüzy›l›n ortalar›nda kaleme alm›flt›r. Hezarfen Hüseyin Efendi, 1670’li y›llarda kaleme ald›¤› Telhîsü’l-Beyân fî Kavânîn-i Âli Osman da önemli bir kanunname derlemesidir. Sofyal› Ali Çavufl Kanunnamesi gibi timar sistemine yönelik yaz›lm›fl de¤iflik kanunname ve risaleler de vard›r. Ebubekir bin Behram, II. Süleyman’›n emriyle 1689’da kaleme ald›¤› el-Fethu’rRahmanî fî tarzi’d-Deveti’l-Osmânî isimli eserinde Osmanl› Devleti’nin genel durumunu, devlet teflkilat›n› anlat›r ve imparatorluk vilayetlerinin genifl bir flekilde tasvirini yapar. Müellifi belli olmayan Kavânîn-i Osmânî ve Râb›ta-i Âsitâne isimli risale de devlet teflkilat›na dair bir eserdir. Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nun teflrifat (protokol) kaide ve usullerine Fatih Kanunnâmesi’nden itibaren birçok layiha ve kanun derlemesinde rastlamaktay›z. Ancak ilk defa bir teflrifâtç› taraf›ndan bu büronun kaide ve usullerinin derlemesini, XVIII. yüzy›l bafllar›nda Ni’metî Ahmed Efendi yapm›flt›r. Ancak müellifin eseri günümüzde mevcut de¤ildir. Bu yüzden bu konuda yaz›lm›fl ve günümüze ulaflm›fl olan ilk eser ayn› müellifin o¤lu Teflrifâtizâde Mehmed bin Ahmed’in Defter-i Teflrifât adl› eseri oldu¤u kabul edilmektedir. XVIII. yüzy›l bürokratlar›ndan Naili Pafla da Mukaddime-i Kavânîn-i Teflrîfât adl› bir eser meydana getirmifltir. Mehmed Âkif Bey, 1758-1761 y›llar› aras›ndaki, bilhassa teflrifâtla ilgili hadiseleri anlatan Târih-i Cülûs-› Sultan Mustafa-i Sâlis isimli bir eser yazm›flt›r. Mustafa Münif Efendi, Defter-i Teflrifat isimli 1800’de ve daha önceki y›llarda vuku bulan teflrîfât merâsimlerini ve kaidelerini anlatan bir eser yazm›flt›r. Esad Efendi’nin Teflrîfât-› Kadîme’si de Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nda uygulanan teflrifat kaidelerini anlatan önemli bir eserdir.

Surnâmeler Padiflah çocuklar›n›n do¤um, sünnet ve dü¤ün törenlerini anlatan edebi ve tarihi eserlere “surnâme” denir. Bu eserlerde flenliklerde yap›lan e¤lenceler, törenler teferruatl› olarak tasvir edilir. Bu eserler sadece bir dü¤ün ve flenlik tarihi olmay›p, dönemin adet, gelenek, görenek hatta iktisadi hayat›na da ›fl›k tutmalar› bak›m›ndan tarihin kaynaklar› aras›ndad›rlar. Müellifinin kimli¤i tam olarak belli olmayan ‹ntizâmî Sûrnâmesi’nde 1582 y›l›nda III. Murad’›n flehzadesi III. Mehmed için yap›lan sünnet dü¤ünü anlat›lmaktad›r. Ayn› flenlik Gelibolulu Mustafa Âlî taraf›ndan da Câmiu’l-Buhûr Der-Mecâlis-i Sûrismiyle kaleme al›nm›flt›r. Yusuf Nâbî, Vekayi-i Hitân-› fiehzâdegân-› Hazret-i Sultan Mehmed (Surnâme) veya Nâbî Sûrnâmesi adl› eserinde IV. Mehmed’in flehzadeleri Mustafa ve Ahmed’in sünnet dü¤ünleri; Abdî Sûrnâmesi’nde 1675’teki IV. Mehmed’in flehzadeleri Mustafa ve Ahmed için yapt›rd›¤› sünnet dü¤ünü ve yine bu padiflah›n k›z› Hatice Sultan’›n Musahib Mustafa Pafla ile evlenmesi vesilesiyle yap›lan flenlikler yer almaktad›r. Anonim bir surnâmede II. Mustafa’n›n k›zlar›ndan Emine Sultan ile Çorlulu Ali Pafla’n›n ve Ayfle Sultan ile Köprülüzade Nu’man Pafla’n›n 1708’deki dü¤ünleri; yine anonim bir baflka surnâmede III. Ahmed’in k›z› Fatma Sultan ile Silahdar Ali Pafla’n›n 1709’daki dü¤ünlerinde yap›lan flenlikler anlat›lmaktad›r. Baflka bir anonim surnâmede ise II. Mustafa’n›n k›z› Safiye Sultan’›n Merzifonlu Kara

199

9. Ünite - Osmanl› Tarihi Kaynaklar›

Mustafa Pafla’n›n o¤lu Ali Pafla ile 1710’da evlenmeleri; Seyyid Hüseyin Vehbi taraf›ndan kaleme al›nan ve Levni taraf›ndan minyatürlenen Vehbî Sûrnâmesi’nde III. Ahmed’in flehzadeleri Süleyman, Mustafa, Mehmed ve Bâyezid’in sünnet dü¤ünleri anlat›l›r. Sultan II. Mustafa’n›n k›zlar› Ayfle Sultan’›n E¤riboz Muhaf›z› ‹brahim Pafla ve Emetullah Sultan’›n Sirke Osman Pafla ile 1720’de yap›lan dü¤ünleri; yine Mehmed Efendi taraf›ndan kaleme al›nan ve yanl›fll›kla Hazîn Sûrnâmesi olarak isimlendirilen Surnâme’de de 1720’de III. Ahmed’in flehzadeleri Süleyman, Mustafa, Mehmed ve Bâyezid için yap›lan sünnet dü¤ünü konu edilmektedir. Anonim bir surnâmede 1724’te III. Ahmed’in k›zlar› Ümmü Gülsüm’ün Ali Pafla, Hatice Sultan’›n Ahmed Pafla, Atika Sultan’›n Mehmed Pafla ile evlenmeleri vesilesiyle yap›lan flenlikler; Haflmet Sûrnâmesi’nde (Vilâdetnâme-i Hümâyûn/Hibetullah Sultân Vilâdetnâmesi) III. Mustafa’n›n k›z› Hibetullah Sultan’›n 1759’daki do¤umu üzerine yap›lan flenlikler; Melek ‹brahim Sûrnâmesi (Vilâdetnâme-i Hatice Sultân)’nde Sultan I. Abdülhamid’in 1776 Aral›k’›nda do¤an k›z› Hatice Sultan’›n do¤umu vesilesiyle yap›lan flenlikler; Halil ‹brahim Rif’at Bey, Rif’at Sûrnâmesi veya Gülflen-i SIRA S‹ZDE Hürremî ismini tafl›yan surnâmesinde yer almaktad›r. 1834 y›l›nda Sultan II. Mahmud’un k›z› Saliha Sultan ile Halil Rif’at Pafla’n›n dü¤ünleri anonim bir surnâmede anlat›l›r. H›z›r Efendi, kendi ad›n› tafl›yan surnâmeD Ü fi Ü N E L ‹ M sinde, 1836’da Sultan II. Mahmud’un flehzadeleri Abdülmecid ve Abdülaziz için yap›lan sünnet dü¤ününü; Mehmed Lebîb Efendi, kendi ad›yla an›lan Lebîb SûrnâO R U mesi’nde II. Mahmud’un k›z› Mihrimah Sultan’›n 1836’da FerikS Mehmed Pafla ile evlenmeleri münasebetiyle yap›lan flenlikler ile fiehzade Abdülmecid ve fiehzade Abdülaziz’in 1836’daki sünnet dü¤ünlerini yazmaktad›rlar. Hasan D ‹ Tahsin K K A T Bey, Tahsin Sûrnâmesi isimli eserinde 1847’de Sultan Abdülmecid taraf›ndan flehzadeleri Mehmed, Murad ve Abdülhamid için tertip edilen sünnet dü¤ünü; Abdunnâfî ‹ffet SIRA S‹ZDE Efendi, Nâfi’ Sûrnâmesi, Sûrnâme-i Selâtîn ve Peyâm-› Sûr gibi isimleri olan surnâmesinde Sultan Abdülmeci’din k›zlar› Cemile Sultan ile Mahmud Celaleddin Pafla’n›n ve Münire Sultan ile ‹brahim ‹lhami Pafla’n›n 1858’de yap›lan dü¤ün flenlikAMAÇLARIMIZ lerini anlat›rlar.

SIRA S‹ZDE

D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U

D‹KKAT

N N

Mehmet Arslan, Osmanl› Saray Dü¤ünleri ve fienlikleri, I-V, ‹stanbulK 2010-2011. ‹ T A P

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

Münfleât Mecmualar› Osmanl› tarihinin en önemli kaynaklar›ndan biri de münfleât T E L Emecmualar›d›r. V‹ZYON Münfleât mecmualar›n›n ço¤u yaz›flmalar› yapan kifli ad›nad›r veya içinde birden fazla kiflinin yaz›flmalar› toplanm›flt›r. Yaz›flmalar›n yan› s›ra müellifle ilgili birçok vesikay› da ihtiva ederler. Mecmua diye isimlendirilen bu eserlerin ço¤u edebî ‹ N T E R N E T yazarlar›n eserlerdir. Bu mecmualar, müelliflerin fliirlerini, çeflitli mektuplar›n›, kendisi ve aileleri ile ilgili bilgileri ve de¤iflik kay›tlar› ihtiva eder. Bir di¤er münfleât mecmuas› türü ise kâtiplere infla (resmi yaz›flma) tekni¤ini ö¤retmek için haz›rlananlard›r. Bunlara kâtip el defterleri de denir. Münfleât mecmualar›n›n idari ve siyasi vesikalar› ihtiva edenleri ise tarihçiler aç›s›ndan en önemli olanlard›r. Feridun Ahmed Bey’in Münfleâtü’s-Selâtin’i; Rami Mehmed Pafla’n›n Münfleât’›; Gelibolulu Mustafa Âli’nin Menfleü’l-‹nflâ’s›; Hoca Saadeddin’in Münfleât’›; Sar› Abdullah’›n Düstûrü’l-‹nflâ’s›; Rag›b Pafla’n›n Münfleât (Telhisât)’›; Nergisî’nin Münfleat’› ve Vakanüvis Esad Efendi’nin Münfleât’› akla gelen ilk önemli münfleât mecmualar›d›r.

Münfleât Mecmuas›: T E L E V ‹Baz› ZYON yaz›flma örneklerinin bir araya getirildi¤i kitaplara verilen genel bir add›r.

‹NTERNET

200

Tarih Metodu

B‹YOGRAF‹ ESERLER‹ Osmanl› devlet adamlar› ve önde gelen flahsiyetlerin hayatlar› hakk›nda bak›lacak bir çok el kitab› bulunmaktad›r. Mehmed Süreyya, Sicill-i Osmani, I-IV, ‹stanbul 1327/1909; ‹bnülemin Mahmud Emin Kemal, Osmanl› Devrinde Son Sadrazamlar, ‹stanbul 1957; Mehmet Zeki Pakal›n, Maliye Teflkilat› Tarihi: 1442-1930, I-IV, Ankara 1978; ‹smail Hami Daniflmend, ‹zahl› Osmanl› Tarihi Kronolojisi, V. Cildi, ‹lmiye Salnamesi; Hariciye Salnamesi, ayr›ca ‹slâm Ansiklopedileri’nin ilgili maddelerinde de bu isimlerin baz›lar› hakk›nda bilgiler bulunmaktad›r. Biyografiler içerikleri bak›m›ndan ulema, devlet adamlar (vezirler, kaptan-› deryalar vs) veya flairlerin biyografileri olabilece¤i gibi, hepsini bir arada veren eserler de olabilirler. Bu eserler sadece biyografilerini ele ald›klar› flah›slar›n hayat hikayelerini vermezler, ayn› zamanda yaflad›klar› dönemler hakk›nda da bilgiler vererek tarihe kaynakl›k ederler. Taflköprülüzâde Ahmed’in Arapça olarak yazd›¤› fiakaik-› Nu’maniye Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nun kuruluflundan 1558 y›l›na kadar imparatorlukta yaflam›fl olan tarikat fleyhleri ve âlimlerin biyografilerini ihtiva eder. Bu eser, padiflah dönemine göre bölüm bölüm yaz›lm›flt›r. Dolay›s›yla ait oldu¤u dönemin ilim ve fikir hayat›n› da vermektedir. Bu eserin Türkçe çevirisi Osmanl› döneminde yap›lm›fl ve birçok zeyli (eki) yaz›lm›flt›r. fiakaik-› Nu’maniye ve zeylleri t›pk›bas›m ve indeksli olarak befl cilt halinde yay›nlanm›flt›r. (efl-fiakaiku’n-Numâniye ve Zeyilleri, I-V, (Haz›rlayan: Abdülkadir Özcan), ‹stanbul 1989). Müstakîmzâde Süleyman Sâdeddin, Devhâtü’l-Meflâyih’de ilk Osmanl› fleyhülislâm› olarak kabul edilen Molla Fenarî’den 1745’te ölen Feyzullah Efendizâde Mustafa Efendi’ye kadar 63 fleyhülislâm›n biyografisini anlatm›flt›r. Müellif eserine daha sonra iki zeyl (ek) yazarak 25 fleyhülislâm›n biyografisini de eserine ilave etmifltir. Devhâtü’l-Meflâyih, çok be¤enildi¤inden bu esere daha sonra birçok zeyl yaz›lm›flt›r. Ay›ntabî Mehmed Münib Efendi’nin yapt›¤› zeylini Süleyman Faik Efendi devam ettirmifltir. Mektubizâde Abdülaziz Efendi ise Süleyman Faik’in zeylini yetersiz bularak esere yeniden bir zeyl yazm›flt›r. Ahmed Rifat, Müstakimzâde’nin eseri ile zeyillerini kullan›p, bunlara birkaç biyografi ekleyip eseri Devhatü’l-Meflâyih Ma’a Zeyl ismiyle yeniden kaleme alm›flt›r. 1724’te vefat eden Osmanzâde Taib, Hadikatü’l-Vüzerâ isimli eserinde ilk Osmanl› veziri oldu¤u iddia edilen Alaeddin Pafla’dan Rami Mehmed Pafla’ya kadar olan 93 sadrazam›n biyografisini kaleme alm›flt›r. Ancak eserin ihtiva etti¤i dönemde veziriazaml›kta bulunmufl olan 12 kifli atlanm›flt›r. Hadikatü’l-Vüzerâ sonradan oldukça meflhur olmufl ve birçok zeyli kaleme al›nm›flt›r. Dilâver A¤azâde Ömer Vahid Efendi’nin zeyli III. Ahmed’in ilk sadrazam› Kavanoz Ahmed Pafla’yla bafllay›p, Nevflehirli ‹brahim Pafla ile bitmekte ve 13 sadrazam›n biyografisini ihtiva etmektedir. fiehrîzâde Mehmed Said’in Gül-zîbâ ad›n› verdi¤i zeyl Osmanzâde’nin b›rakt›¤› yerden Said Mehmed Pafla’ya kadard›r. Ahmed Cavid’in Verd-i Mutarrâ isimli zeyli Rag›b Pafla’dan III. Selim dönemi sadrazam› Yusuf Ziyaeddin Pafla’n›n ilk sadaretine kadar 24 sadrazam biyografisini ihtiva eder. Ba¤dadî Abdülfettâh fievket’in zeyli Yusuf Ziyaeddin Pafla ile Alemdar Mustafa Pafla aras›ndaki sadrazamlardan bahsetmektedir. Ahmed Rifat Efendi’nin Zeyl-i Verdü’l-Hadâik’i Yusuf Ziyaeddin Pafla’n›n ikinci sadaretinden Yusuf Kâmil Pafla’n›n 1863’teki sadrazaml›¤›na kadar gelir. Mehmed Hafid Efendi, 1451’deki Baltao¤lu Süleyman Bey’den 1792-1803 y›llar› aras›nda görev yapan Küçük Hüseyin Pafla’ya kadar olan kaptan paflalar›n biyog-

9. Ünite - Osmanl› Tarihi Kaynaklar›

rafilerini Sefinetü’l-Vüzerâ ismiyle kaleme alm›flt›r. Mehmed ‹zzet Bey de Haritâ-i Kapudan-› Derya’da Baltao¤lu Süleyman Bey’den 1839-1841 y›llar› aras›nda kaptan paflal›k yapan Said Pafla’ya kadarki kaptan-› deryalar›n biyografilerini anlat›r. fiairlerin biyografilerini ve baz› örnek fliirlerini ihtiva eden eserlere tezkire denir. Osmanl› devlet adamlar›n›n ve tarih yazarlar›n›n bir k›sm› ayn› zamanda flair olduklar› için tezkirelerden biyografilerini ve flair yönleriyle ilgili bilgileri bu eserlerden de edinmek mümkündür. fiuara Tezkireleri diye tan›nan bu eserlerden dönemlerinin fikir, düflünce, edebî ve sosyal hayat› hakk›nda pek çok bilgiler edinilebilir. Edirneli Sehi Bey’in Heflt Behiflt’i 1400-1538 (y›llar›n› içerir); ile Latifi’nin Tezkiretü’fl-fiu’arâ ve Tabs›ratü’n-Nuzamâ’s› (1400-1546 y›llar›n› içerir) en meflhurlar› aras›ndad›r. Âfl›k Çelebi’nin Mefla’irü’fl-fiu’ara’s› 1400-1569; K›nal›zâde Hasan Çelebi’nin Tezkiretü’fl-fiu’arâ 1400-1585, Ahdî’nin Gülflen-i fiu’arâ’s› 1520-1563; Beyanî’nin Tezkiretü’fl-fiu’arâ’s› 1400-1585 y›llar› aras›ndaki flairleri, Âli’nin Künhü’l-Ahbâr’›n›n tezkire k›sm› 1599’a kadar olan flairleri içermektedirler. Riyazî’nin Riyazü’fl-fiuara’s› 1400-1609; Kafzâde Faizî’nin Zübdetü’l-Efl’ar’› 1400-1621; R›za’n›n Tezkiretü’flfiu’arâ’s› 1591-1640, Yümnî’nin Tezkiretü’fl-fiu’arâ’s› 1600-1662, Seyrekzâde As›m’›n Zeyl-i Zübdetü’l-Efl’ar’› 1620’den 1675’e kadar olan flairleri; Güftî’nin Tezkiretü’flfiu’arâ’s› 1600-1669; Mucib’in Tezkiretü’fl-fiu’arâ’s› 1609-1710, Mustafa Safâyî’nin Nuhbetü’l-Âsar min Fevâidi’l-Eflâr’› 1640-1720; Salim’in Tezkiretü’fl-fiu’ara’s› 16871720; ‹smail Beli¤’in Nuhbetü’l-Âsâr Li-Zeyli Zübdeti’l-Es’ar’› 1620-1726; Râmiz’in Âdâb-› Zurafâ’s› 1721-1784; Silahdarzâde Mehmet Emin’in Tezkiretü’fl-fiu’arâ’s› 1751-1790; Esrar Dede’nin Tezkire-i fiu’ara-i Mevleviyye’si 1400-1790 y›llar› aras›ndaki Mevlevi flairleri; fiefkat’in Tezkiretü’fl-fiu’arâ’s› 1730-1813; Esad Efendi’nin Ba¤çe-i Safa Enduz’u 1722-1835; Enderunlu Mehmed Akif, Mirat-› fiiir’de 1779’a kadar olan flairleri; Fatin, Tezkire-i Hatimetü’l-Efl’ar’da 1722-1852; Tevfik, Mecmua-i Teracim’de 1595-1860 y›llar› aras›ndaki flairlerin biyografileri ve fliirleri hakk›nda bilgi verir. Mahalli flairlere ait baz› tezkireler de vard›r. Nuri Osman Hanyevi, Giritli flairler; Ali Emiri, Diyarbak›rl› flairlerle ilgili eserler kaleme alm›fllard›r. ‹slamî edebiyat gelene¤inde önemli kiflilerin ölüm tarihlerini kronolojik olarak veren ve “vefeyât” denen eserlere Osmanl› döneminde de rastlan›r. Bu tür eserler genellikle Hz. Âdem’den kendi dönemlerine kadar önemli insanlar›n, hükümdarlar›n, hanedan mensuplar›n›n ölüm tarihleriyle baz› önemli hadiseleri ihtiva eder. Kâtip Çelebi’nin Takvimü’t-Tevârih’i bir dünya tarihi olmas›n›n yan› s›ra bir vefeyât kitab›d›r ve daha sonraki birçok esere kaynakl›k etmifltir. Hac› Mehmed Emin bin Hac› Mehmed Alaybeyizâde 1666’da Vefeyât-› Pür ‹ber isimli bir vefeyât k›tab› yazm›fl, daha sonra XVIII. yüzy›l›n ikinci yar›s›nda Ahmed Resmî Efendi bu esere 1778’e kadar gelen bir zeyl kaleme alm›flt›r. Hâf›z Hüseyin Ayvansarâyî’nin XVIII. yüzy›l›n sonlar›na kadar gelen Vefeyât-› Selâtin ve Meflâhir-i Ricâl’i ve Mehmed fiem’i Efendi’nin 1878’e kadar gelen “Esmarü’t-Tevarih”i önemli vefeyatlardand›r. Üsküdarl› Seyyid Hasib’in 1778’de kaleme almaya bafllad›¤› vefeyât›, Hz. Adem’den III. Selim dönemine kadar çeflitli vefatlar›n ve önemli hadiselerin tarihini verir. Bu eser, Mehmed fiem’i Efendi’nin eserine kaynakl›k etmifltir. Dâyezâde Ahmed Bahaeddin’in XIX. yüzy›l›n sonlar›nda kaleme ald›¤› Eser-i Bahâ’î’si ve Abdullah Hulusi’nin Esmârü’l-Hadâ’ik de bu tür eserlerdendir. Vefayatlar di¤er biyografik eserler gibi dönmelerini anlatan önemli kaynaklardand›r.

201

202

Tarih Metodu

Osmanl› Tarihi boyunca de¤iflik konularda biyografik bilgiler ihtiva eden baz› eserlerde kaleme al›nm›flt›r. Behçetî Seyyid Hüseyin, Silsiletül-Âsafiyye Fî Devletü’l-Hakaniyyeti’l-Osmâniyye’de Naima ve Raflid gibi vakanüvislerin eserlerinden hareket ederek Köprülü ailesinden yetiflmifl sadrazamlar›n biyografilerini kaleme alm›flt›r. Nazmizâde Murtaza, Gülflen-i Hulefâ isimli eserinde fethinden 1718 y›l›na kadar Ba¤dat’ta görev yapm›fl Osmanl› valilerinin faaliyetlerini anlat›r. Önemli biyografi eserlerinden birisi de Ata Bey’in Tarih-i Atâ isimli eseridir. Ata Bey, eserinin birinci cildinde Enderun teflkilat›n›, ikinci cildinde Enderun ve saraydan yetiflmifl 79 sadrazam, 36 kaptan-› derya ve 3 fleyhülislâm›n biyografisini, üçüncü cildinde XIX. yüzy›l›n baz› devlet adamlar›n›, dördüncü cildinde Osmanl› padiflah ve flehzadeleriyle, Enderun’dan yetiflen flairlerin hayatlar›n›, beflinci cildinde ise kronolojik k›sa bir Osmanl› tarihi anlatmaktad›r. Ahmed Resmî Hamiletü’l-Küberâ’da darüssaade a¤alar›n›n biyografilerini anlat›r. Dervifl Abdullah da Risâle-i Tebârdariyye fî Ahval-i Darü’s-Sa’ade isimli eserinde darüssaade a¤alar›ndan bahseder. Ahmed Resmî’nin Sefînetü’r-Rüesâ (Halîkatü’r-Rüesâ)’s› ise reisülküttaplar›n biyografilerini ihtiva eder. Süleyman Faik Efendi, Ahmed Resmî’nin Sefinetü’r-rüesâ’s›na 1754 - 1804 kadar gelen bir zeyl yazm›flt›r. Ahmed Nazif Efendi’nin Riyazü’n-Nukabâ ve Ahmed Rifat’›n Devhatü’n-Nukabâ’s› nakibüleflrâf biyografilerini ihtiva eder. Osmanzâde Hüseyin Vassaf da Sefîne-i Evliya’da evliya ve tekke fleyhlerini anlatmaktad›r. Buraya kadar ismi zikredilen eserlerin bir k›sm› çeflitli kütüphanelerde yazma olarak bulunurken; bir k›sm› Osmanl›ca olarak bas›lm›flt›r. Son y›llarda bunlardan baz›lar› da Yeni Türkçe harflere aktar›lm›flt›r. Ancak önemli bölümü hala Osmanl›ca, k›smen Farsça ve Arapça olarak araflt›rmac›lar›n ilgisini beklemektedir. Bu birikim tamamen günümüze aktar›lmadan tarihin önemli bir halkas›n›n ayd›nlat›lmas› mümkün de¤ildir.

9. Ünite - Osmanl› Tarihi Kaynaklar›

203

Özet

N A M A Ç

1

N A M A Ç

2

Yeniça¤ ve Yak›nça¤ tarihi kaynaklar›n› tan›mlayabilme Osmanl› tarih yaz›c›l›¤›, devletin kurulufl tarihine nazaran oldukça geç bir zamanda bafllam›flt›r. ‹lk Osmanl› tarihi, XV. yüzy›l›n bafllar›nda yaz›lm›fl olan Yahfli Fakih Menak›bnâmesi olmas›na ra¤men bu eser bugün mevcut de¤ildir. Bugün elimizde mevcut en erken Osmanl› tarihi XV. yüzy›l›n bafllar›nda yaz›lm›fl olan Ahmedî’nin ‹skendernâme’sidir. Osmanl› tarihine ait teferruatl› bilgi veren ilk eserler XV. yüzy›l›n ikinci yar›s›nda II. Bâyezid döneminde yaz›lm›flt›r. Osmanl› tarihinin ilk dönemleri için en önemli bilgileri ihtiva eden eser Afl›kpaflazâde Tarihi’dir. Bir tarih yaz›m çeflidi olan fiehnâme yaz›c›l›¤› Fatih devrinde bafllam›flt›r. fiehnâmecilik edebi tarihçiliktir ve esas›nda bu tarz, ‹ran tarihçili¤inin bir ürünüdür. Osmanl›lara ‹ran tarihçilik gelene¤inden geçmifltir. fiehnâmecilik, Kanunî devrinden itibaren devaml› bir memuriyet hâline dönüflerek XVII. yüzy›l›n bafllar›na kadar devam etmifltir. Bu tarihten sonra vaka’nüvislik kurumu hayata geçmifltir. Osmanl› devletinin ilk vak’anüvisi Naima, son vak’anüvisi ise Abdurrahman fieref’tir. Naima’dan itibaren III. Selim devrine kadar olan tarihçiler yeniça¤ kaynaklar›n›, daha sonraki tarihçiler de yak›nça¤ tarihi kaynaklar›n› temsil etmaktedirler. Tarih kaynaklar› ile tarihçi aras›ndaki iliflkiyi çözümleyebilme Osmanl› tarihçili¤inin temel terimi olan vak‘anüvis/vekayi’nüvis, “vaka yazan” manas›na gelir. Bu tarihçili¤in özelli¤i hadiselerin y›l y›l anlat›lmas›d›r. ‹lk resmî vekayi’nüvis olan Halepli Mustafa Naimâ, vekayi’nüvis olarak 982-1070 (15741660) y›llar› aras›n›n tarihini kaleme alm›flt›r. 19. Yüzy›lda vekayi’nüvisli¤in zirvesi say›lan Cevdet Pafla, evrak ve tarihleri inceleyerek, devrin ricalinden hadiseleri dinleyerek, ça¤dafl baflka kaynaklar› da kullanarak 12 ciltlik bir tarih yazabilmifltir. Hadiseleri yaln›zca tasvir etmemifl, sebepsonuç iliflkilerine de dikkat çekerek modern tarihçili¤in yöntemlerini kullanm›flt›r. Bu örneklerde de görüldü¤ü gibi, tarihçiler kaynaklara ulaflabilmeleri oran›nda daha fazla ve verimli eserler verebilmifllerdir. Unutulmamal›d›r ki baz› tarihçiler, genellikle devlet ileri gelenlerinin birinin himayesinde olduklar›ndan veya üst düzey birinin himayesini kazanmak istediklerinden eserlerinde zaman zaman flah›slar› de¤erlendirmede tarafgir olabilmifllerdir. Bu yüzden bir Osmanl›

N A M A Ç

3

N A M A Ç

4

tarihi kullan›l›rken eser, yazar ve çevresiyle birlikte de¤erlendirilmelidir. Tarihçi hangi tür kaynak olursa olsun, kayna¤a kuflku ile bakmal›d›r. Ancak metodik bu yaklafl›m her kayna¤›n yan›fl veya yanl› olmas›n› göstermez. Bilakis tarihçi ile kaynak aras›ndaki iliflkiyi gösterir. Osmanl› tarihlerinin hangi yöntemler ile kaleme al›nd›¤›n› aç›klayabilme Osmanl› tarihçili¤i, flehnamecilik hariç tutulursa; ‹ran menfleli edebi tarihçilik yerine, klasik ‹slam tarihçili¤i ekolünde eserler vermifltir. Osmanl›lardan önceki ‹slam dünyas›nda oluflan bu tarihçilik anlay›fl›nda, hadiselerle ilgili kaynaklar tespit edilmeye ve rivayetlerin do¤rulu¤u bulunmaya çal›fl›l›rd›. Bu tür tarihçilikte kullan›lan dil ise ‹ran tarihçili¤indekine k›yasla çok sadedir. Osmanl› tarihçili¤inde, Klasik ‹slam tarih yaz›c›l›¤›ndaki gibi, hadiseler y›llara göre anlat›lmakta ve her y›l›n sonunda o sene içinde ölen vezir, devlet adamlar›, din adamlar›, flair vs. gibi önemli kimselerin biyografileri verilmektedir. Osmanl›lar döneminde resmi tarih yaz›c›l›¤›n›n yan› s›ra birçok müellif de tarih sahas›nda eserler vermifltir. Bazen bu tarihler sadece belli savafllar› veya kiflileri anlatmak için yaz›lm›flt›r. Bir flehrin, kalenin fethini veya bir savafl›n kazan›lmas›n› anlatan eserlere “gazavâtnâme”, “zafernâme”, “sefernâme” denildi¤i gibi “fetihnâme” ad› da verilir. Bu tür eserler bafll› bafl›na bir dönemi anlatan tarih eserleri olabilmekte ve ço¤unlukla yazar›n›n ismi veya anlatt›klar› olay ile an›lmaktad›rlar. Yeniça¤ ve Yak›nça¤ tarihi araflt›rmalar›nda kullan›lan kaynaklar› aç›klayabilme Tarihçi, araflt›rma yapt›¤› dönemin kaynaklar›n› bilmek zorundad›r. Ancak kaynaklar› bilmek yetmemektedir. Ayr›ca o kaynaklar› kullanabilme donan›m›na da sahip olunmal›d›r. Gerek yeniça¤, gerekse yak›nça¤ kaynaklar›n›n büyük bir bölümü Osmanl›cad›r. S›n›rl› say›da olsa da Farsça ve Arapça kaynaklar da vard›r. Bu yüzden bu kaynaklar› kullanacaklar›n Osmanl›cay› bilmeleri flartt›r. Ayn› dönemlere (yeni ve yak›nça¤) ait arfliv belgelerini kullanabilmek için de Osmanl›cay› bilmenin yan› s›ra; dönemsel yaz› çeflitlerini (siyakat, divanî, r›k’a) de bilmek gerekmektedir. Ayn› kültür dairesi içinde olmalar› ve birbirlerini etkilemeleri hasebiyle Farsça ve Arapça bilmek de bu kaynaklar›n kullan›m›n› daha da kolaylaflt›racakt›r.

204

Tarih Metodu

Kendimizi S›nayal›m 1. Osmanl› Tarihinin ilk dönemlerine ait hangi ça¤dafl kaynaklar vard›r? a. Arap kaynaklar› b. Bizans kaynaklar› c. Osmanl› kaynaklar› d. Osmanl› ve Bizans kaynaklar› e. Bizans ve Arap kaynaklar› 2. Osmanl› tarihine ait teferruatl› bilgi veren ilk eserler hangi dönemde kaleme al›nm›flt›r? a. II. Murad. b. Fatih Sultan Mehmed c. Kanunî Sultan Süleyman d. II. Bâyezid e. Yavuz Sultan Selim 3. fiehnâmecilik nedir? a. Manzum tarihçiliktir b. ‹ran tarz› edebî tarihçiliktir c. Arap tarz› tarihçiliktir d. Osmanl›lara mahsus tarihçiliktir e. Vak’anüvisli¤in di¤er ad›d›r 4. ‹lk dönem Osmanl› tarihçili¤inde dönüm noktas› olan tarihçi kimdir? a. ‹bn Kemal b. ‹dris-i Bidlisi c. Gelibolulu Mustafa Âli d. Tursun Bey e. Enverî 5. Vekayi’nüvisler hadiseleri nas›l anlat›r? a. Her hadiseyi bir bütün olarak ele al›r. b. Hadiseleri y›l y›l anlat›r. c. Hadiseleri edebî olarak anlat›r. d. Hadiseleri flah›slara göre anlat›r. e. Hadiseleri iç ve d›fl hadiseler diye ay›rarak anlat›r.

6. Son Vek’anüvis kimdir? a. Ahmed Cevdet Pafla b. Lütfi Efendi c. Abdurrahman fieref Bey d. Naima e. Esad Efendi 7. Afla¤›dakilerden hangisi Kâtip Çelebi’nin eseridir? a. Tevârih-i âl-i Osman b. Menâk›bname c. Künhü’l-ahbar d. Fezleke e. Zübdetü’t-Tevarih 8. Afla¤›dakilerden hangisi ulema biyografilerini anlatan eserdir? a. Risâle-i Sulhiyye b. fiakaik-› Nu’maniye c. Hadikatü’l-Vüzerâ d. Tarih-i Atâ e. Hamiletü’l-Küberâ 9. Sefaretnâme ne demektir? a. Veziriazam biyografilerini anlatan eserlerdir. b. Seferleri anlatan tarihlerdir. c. Savafllarda kazan›lan zaferleri ele alan eserlerdir. d. Osmanl› elçilerinin yazd›klar› eserlerdir. e. Padiflahlar›n s›r kâtiplerinin yazd›¤› günlüklerdir. 10. Padiflahlar›n günlük hayatlar›n›n anlat›ld›¤› eserlere ne denir? a. Ruznâme b. Ruznâmçe c. Vetayilnâme d. fiehâme e. Tezkire

9. Ünite - Osmanl› Tarihi Kaynaklar›

205

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› 1. e 2. d 3. b 4. a 5. b 6. c 7. d 8. b 9. d 10. a

Cevab›n›z do¤ru de¤il ise “Osmanl› Resmî Tarih Yaz›c›l›¤›” bölümümü tekrar okuyunuz. Cevab›n›z do¤ru de¤il ise “Osmanl› Resmî Tarih Yaz›c›l›¤›” bölümümü tekrar okuyunuz. Cevab›n›z do¤ru de¤il ise “Resmî Tarih Yaz›c›l›¤›” bölümümü tekrar okuyunuz. Cevab›n›z do¤ru de¤il ise “Resmî Tarih Yaz›c›l›¤›” bölümümü tekrar okuyunuz. Cevab›n›z yanl›fl ise “Vak’anüvislik” bölümünü tekrar okuyunuz. Cevab›n›z yanl›fl ise “Vak’anüvislik” bölümünü tekrar okuyunuz. Cevab›n›z yanl›fl ise “17. Yüzy›l Tarihçileri” bölümünü tekrar okuyunuz. Cevab›n›z yanl›fl ise “Biyografi Eserleri” bölümünü tekrar okuyunuz. Cevab›n›z yanl›fl ise “Sefaretnâmeler” bölümünü tekrar okuyunuz. Cevab›n›z yanl›fl ise “Ruznâmeler” bölümünü tekrar okuyunuz.

S›ra Sizde Yan›t Anahtar› S›ra Sizde 1 Osmanl› tarihine ait bir konuyu ö¤renmek için önce el kitaplar›na müracaat edilir. Ansiklopediler, genel tarihler, sözlükler ve nihayet araflt›rd›¤›m›z konunun ça¤dafl kaynaklar› okunur. Ard›ndan arflivler taranarak o konudaki belgelere bak›l›r. S›ra Sizde 2 Her ikisi de resmi tarihçilik olarak ortaya ç›km›flt›r. fiehnâmecilik daha ziyade ‹ran tarihçili¤i gelene¤ini takip etmifl iken; vakanüvislik ‹slam tarihi gelene¤inde geliflmifltir. S›ra Sizde 3 Hay›r. Gerek vak’anüvisler ve gerekse özel tarih yazanlar, konular›n› ya kendi dönmelerinden önce ya da kendi dönemlerinden veya farkl› konulardan seçmifllerdir. Osmanl› padiflahlar›n›n siyasi ve idari faaliyetlerini yazd›klar› gibi, fetih, savafl, bar›fl, zaferler ve ma¤lubiyetleri de konu edindikleri tarihler yazm›fllard›r.

S›ra Sizde 4 16. yüzy›l›n sonlar›ndan itibaren devlet düzeninde meydana gelen aksakl›klara çözüm önerileri sunmak için kaleme al›nm›fllard›r. Sorunlar›n çözüldü¤ü dönemlerde bu tür eserlere pek rastlanmaz iken, problemlerin artt›¤› dönemlerde ise çeflitli isimler alt›nda ço¤alm›fllard›r. Bu aç›dan 16. Yüzy›l›n sonlar›ndan 19. Yüzy›la kadar Islahatname türü eserlere rastlamak mümkündür.

Yararlan›lan Kaynaklar Ahmet U¤ur (1992), Osmanl› Siyasetnâmeleri, Kayseri. Bekir Kütüko¤lu (1994), Veka’yinüvis-Makaleler, ‹stanbul. Bursal› Mehmed Tahir (1343), Osmanl› Müellifleri, III, ‹stanbul. Coflkun Y›lmaz (2003), “Osmanl› Siyaset Düflüncesi ‹le ‹lgili Yeni Bir Kavramsallaflt›rma: Islahatnâmeler”, Türkiye Araflt›rmalar› Literatür Dergisi, say›: 2 (‹stanbul 2003), sayfa: 299-338; Enver Ziya Karal (1942), “Nizâm-› Cedid’e Dair Lâyihalar”, Tarih Vesikalar›, say›: I/6 (‹stanbul), sayfa: 411-425. Erhan Afyoncu (2010), Osmanl› Tarihi Araflt›rma Rehberi, ‹stanbul. Faik Reflit Unat (1987), Osmanl› Sefirleri ve Sefaretnamleri, Ankara. Fikret Sar›cao¤lu, “Rûznâme”, Türkiye Diyanet Vakf› ‹slam Ansiklopedisi, cilt 37, sayfa: 278-281. Franz Babinger (1982), Osmanl› Tarih Yazarlar› ve Eserleri, çev. Coflkun Üçok, Ankara. Halil ‹nalc›k (1999), “Afl›kpaflazâde Tarihi Nas›l Okunmal›?” (Çeviren. Fahri Unan), Sö¤ütten ‹stanbul’a, (Haz›rlayan. Mehmet Öz-Oktay Özel, Ankara, s. 119-145. M.C. fiehabeddin Tekinda¤ (1970), “Selim-nâmeler”, Tarih Enstitüsü Dergisi, say›: 1/ 1970, s. 197-230. Mehmet Arslan (2010-2011), Osmanl› Saray Dü¤ünleri ve fienlikleri, I-V, ‹stanbul. Mehmet Öz, (1997) Osmanl›’da “Çözülme” ve Gelenekçi Yorumcular›, ‹stanbul. Mustafa Erkan, “Gazavâtnâme”, TDV ‹slam Ansiklopedisi, XIII, 439-440. V. L. Menage (1978), “Osmanl› Tarihçili¤inin Bafllang›c›”, (Çeviren: Salih Özbaran), Tarih Enstitüsü Dergisi, say›: 9/1978, s. 227-240.

10 TAR‹H METODU

Amaçlar›m›z

N N N N N N

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; Temel baflvuru kaynaklar›n› tan›mlayabilecek, Cumhuriyet Tarihi araflt›rmalar›nda kullan›lan arflivleri aç›klayabilecek, Belgesel kaynaklar› s›ralayabilecek, Resmi yay›nlar›n önemini çözümleyebilecek, Süreli yay›nlar›n niteliklerini aç›klayabilecek, An›lar›n Cumhuriyet Tarihi araflt›rmalar›ndaki ifllevini aç›klayabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar • Arfliv • Bas›n • Belgesel Kaynak

• An›lar • Resmi Kaynak

‹çindekiler

Tarih Metodu

Cumhuriyet Tarihi Kaynaklar›

• CUMHUR‹YET TAR‹H‹’N‹N KAYNAKLARI • ARfi‹VLER • BELGESEL YAYINLAR • RESM‹ YAYINLAR • BASIN • ANILAR

Cumhuriyet Tarihi Kaynaklar› CUMHUR‹YET TAR‹H‹’N‹N KAYNAKLARI Cumhuriyet ve Tarih Yaz›m› Milli Mücadelenin kazan›lmas› ve milli devletin kurulmas› sonucunda tarih yaz›m› ve anlay›fl› önemli bir de¤iflikli¤e u¤rad›. Geçmifl yeniden kurguland› ve yeni devletin milli ve lâik karakterine istinaden Osmanl› tarihine elefltirel bak›ld›. Tarihi süreklilik yerine yeniden do¤ufl temas› ifllendi. Böylelikle yeni döneme ve rejime meflruiyet kazand›r›lmaya çal›fl›ld›. Cumhuriyet’in siyasal seçkinleri ve kurumlar› resmi tarih teorisi gelifltirmek için önemli hamlelerde bulundu. Türkiye Cumhuriyeti’nin kurucusu ve lideri Atatürk’ün tarihle yak›ndan ilgilenmesi sonucu birçok ad›mlar at›ld›. Atatürk, Avrupa kaynakl› baz› ›rkç› bilim ve siyaset çevrelerinin Türklere ve Türkiye’ye yaklafl›mlar›na karfl› savunma niteli¤inde bir tez gelifltirmiflti. Bu tez, “milli devleti tarihi temellere ve mutlaka bir co¤rafi bütüne dayand›rmak zorunlulu¤undan” hareketle oluflturulmufltu. (‹nan, 1939: 243-246; Berktay, 1983: 50) Nitekim Cumhuriyet’in ilk y›llar›ndan itibaren yazd›r›lan ders kitaplar›, dönemin tarih anlay›fl› hakk›nda araflt›rmac›lara önemli bilgiler sunmaktad›r. Hamit ve Muhsin taraf›ndan yaz›lm›fl Türkiye Tarihi, bir komisyon çal›flmas› olan Türk Tarihinin Ana Hatlar›, Ortamektep ‹çin Tarih (3 Cilt) ve Tarih (4 Cilt) adl› kitaplar yeni dönemin egemen anlay›fl› çerçevesinde haz›rlanm›fllard›r. Türk Tarihi Tetkik Cemiyeti’nin (sonralar› Türk Tarih Kurumu) 15 Nisan 1931’de kurulmas›ndan sonra “Türk Tarih Tezi” daha da gelifltirildi (Behar 1992; 89-194). Bu tez sonraki dönemlerde belli aç›lardan gevfledi ve de¤iflikli¤e u¤rad›. Cumhuriyet tarihi ele al›n›rken ve dönemin kaynaklar› irdelenirken, genifl bir aç›dan de¤erlendirme yap›lmal› ve süreklik ile kopufl tart›flmalar›na dikkat edilmelidir. Zira her tarihi olay›n genellikle kendisinden önceki olay›n sonucu ve kendisinden sonrakinin nedeni oldu¤u gerçe¤inden hareketle, Cumhuriyet tarihinin s›n›rlar›n›n da Osmanl› tarihiyle ve özellikle Osmanl› modernleflmesiyle ba¤lant›l› oldu¤u unutulmamal›d›r. Araflt›rmac›lar bu dönemle ilgili yapacaklar› araflt›rmalar›nda tarihi olaylar› de¤erlendirirken, özgün kaynaklar kullanmal› ve bu kaynaklar› da tarih metoduna uygun incelemeye tabi tutmal›d›rlar. Bu ünitede Cumhuriyet dönemi için ilk baflvuru eserleri ve temel kaynaklar› tan›t›lmaya çal›fl›lacakt›r.

208

Tarih Metodu

TEMEL BAfiVURU ESERLER‹ Ansiklopediler Bu kitapta s›k s›k sözü edilen ansiklopediler, bilim dallar›na ve hayat›n kimi alanlar›na dair çeflitli düzeyde okuyuculara ve araflt›rmac›lara düzenli bilgi sunan baflvuru kaynaklar›d›r. Bu aç›dan Cumhuriyet tarihi ile ilgili herhangi bir konuda çeflitli okumalar ve araflt›rmalar yap›l›rken ilk baflta bu kaynaklara baflvurmak yararl› olabilir. Ansiklopedi maddelerine ve maddelerin kaynakças›na bak›larak bir hareket tarz› belirlenir. Cumhuriyet döneminde ilk ansiklopedi 1932-1936 y›llar› aras›nda yay›nlanan Hayat Ansiklopedisi ’dir. Daha sonra Cumhuriyet tarihini de kapsayan Türk-‹slâm Tarihine yönelik akademik nitelikte ansiklopediler haz›rlan›r. Milli E¤itim Bakanl›¤› 13 ciltlik ‹slâm Ansiklopedisi ’ni ve 33 ciltlik Türk Ansiklopedisi ’ni ç›kar›r. 15 ciltlik Cumhuriyet Dönemi Türkiye Ansiklopedisi (Yay›mlanma y›l› 1983) ve 4 ciltlik Cumhuriyet Ansiklopedisi (1998) çeflitli kavram, kifli ve olaylar hakk›nda bilgiler vermektedirler. Türk ve ‹slâm Tarihi’yle ilgili Türkiye Diyanet Vakf›’n›n 1988’den beri yay›nlamaya bafllad›¤› ve henüz tamamlanamayan ‹slâm Ansiklopedisi de ilk baflvuru eserleri aras›nda an›lmaya de¤erdir. Bu son eser di¤erlerine göre daha güncel bilgileri içermektedir.

Kronolojiler Tarih araflt›rmalar›nda kullan›lacak temel baflvuru kaynaklar›ndan biri de kronolojilerdir. Bu kaynak grubu araflt›rmac›lara ve okuyuculara geliflmeleri ve olaylar› öz bir flekilde olufl s›ras›na göre verir. Milli Mücadele ve Cumhuriyet dönemine ait belli bafll› kronolojiler flunlard›r: Gotthard Jaeschke, Türk Kurtulufl Savafl› Kronolojisi, Mondros’tan Mudanya’ya Kadar (30 Ekim 1918-11 Ekim 1922), 2 Cilt; Utkan Kocatürk, Atatürk ve Türk Devrimi Kronolojisi (1918-1938); Zeki Sar›han, Kurtulufl Savafl› Günlü¤ü (Aç›klamal› Kronoloji) 4 Cilt. Son kronoloji kitab›, gazete koleksiyonlar› ve genifl bir kitap taramas› yap›larak haz›rlanm›flt›r.

Bibliyografyalar Bibliyografik eserler ve önemleri daha önceki ünitelerde anlat›lm›flt›. Tarih araflt›rmalar›nda kullan›lacak çok say›da bibliyografik eserler vard›r. Atatürk ve Cumhuriyet tarihiyle ilgili birkaç örnek flunlard›r. Milli Kütüphane taraf›ndan haz›rlanan Türkiye Bibliyografyas›, alfabetik s›ra ile toplu dizinler fleklinde yay›nlanm›flt›r. Temel bilgi alanlar› bafll›klara göre numaraland›r›lm›fl, her bafll›¤›n alt›nda ara bafll›klar kodlanm›flt›r. Ayn› kurum taraf›ndan bas›lan Türkiye Makaleler Bibliyografyas› ise yazar soyad›na göre ve konu bafll›klar› alt›nda s›ralanm›flt›r. Enver Koray taraf›ndan haz›rlanan Türkiye Tarih Yay›nlar› Bibliyografyas› (1729-1955) tarihçiler için kaynak tespiti için temel baflvuru kaynaklar›ndan biridir (Yalç›n, 2003: 202-203). Atatürk’le ilgili flu iki bibliyografya kayda de¤erdir. M. Orhan Durusoy-M. Muzaffer Gökman’›n yay›na haz›rlad›¤› Atatürk ve Devrimleri Bibliyografyas›, 1919’dan itibaren yaz›lm›fl monografi, hat›rat, vesika ve edebiyata iliflkin eserleri içerir. Leman fienalp’›n iki ciltlik Atatürk Kaynakças› ise genifl bir taramaya dayand›r›lm›flt›r. Ayr›ca Azmi Süslü’nün baflkanl›¤›nda bir grubun haz›rlad›¤›, Atatürk ve Türkiye Cumhuriyeti Konusunda Yurtd›fl›nda Yay›nlanm›fl Kitaplar Bibliyografyas›; Sami Nabi Özerdim’in 10 Kas›m-31 Aral›k 1938 Günlerinde Türk Bas›n›nda Atatürk ‹çin Yaz›lm›fl Yaz›lar›n Bibliyografyas› ve ayn› yazar›n 10 Kas›m 1953’te Atatürk ‹çin Yay›nlar adl› bibliyografyalar› önemli çal›flmalard›r.

10. Ünite - Cumhuriyet Tarihi Kaynaklar›

209

ARfi‹VLER Cumhuriyet Arflivi Devlet Arflivleri Genel Müdürlü¤ü’ne ba¤l›, Ankara’da bulunan Cumhuriyet Arflivi; Milli Mücadele, TBMM Hükümeti ve Cumhuriyet dönemine ait arfliv malzemesinin tespit edilmesi, korunmas›, düzenlenmesi ve de¤erlendirilmesi konusunda gerekli bilimsel ve teknik çal›flmalar› yapmak üzere kurulmufltur. Bu arfliv, Cumhuriyet dönemi boyunca çeflitli kurumsal de¤ifliklikler geçirdikten sonra 19 Ekim 1984’te 3056 Say›l› Baflbakanl›k Teflkilat› Hakk›nda Kanun uyar›nca yeniden oluflturulan Devlet Arflivleri Genel Müdürlü¤ü’nün bir dairesi olarak hizmet vermektedir. Arflivde, Milli Mücadele döneminden bafllayarak yeni devletin kurulmas›na, devletin kurumlar›n›n icraatlar›na, yap›lan devrimlere, Türk toplumunun ça¤dafllaflma yolunda att›¤› ad›mlara ve dönemin tarihî, idarî, siyasî, hukukî, iktisadî alanlar›na ait belgeler vard›r. Özellikle Bakanlar Kurulu Kararlar›, kararnameler ve politik yaflama iliflkin arfliv malzemesi dikkati çekmektedir. Arflivin kütüphanesinde Düstur, TBMM Tutanaklar›, Kanunlar Dergisi, Bütçe Kanunlar›, döneme ait monografik çal›flmalar, rapor, tez gibi kaynaklar bulunmaktad›r (Yalç›n, 2003: 35-36). Araflt›rmac›lar›n Cumhuriyet Tarihi’yle ilgili herhangi bir konuda yapacaklar› çal›flmalarda bu arflive baflvurmalar› ve buradaki belgelerden yararlanmalar› gerekmektedir. 1928 y›l›ndaki Harf Devrimi’ne kadar olan belgeler Arap harfli Osmanl› Türkçesi iken, 1928 sonras› belgeler Yeni Türk alfabesi iledir. Araflt›rmac›lar›n bu farkl›l›¤› dikkate alarak 1928 öncesi belgelerden yararlanmak için Osmanlca rik’a yaz›s›n› ö¤renmelerinde büyük fayda vard›r. Araflt›rman›n sa¤l›kl› bir flekilde yürütülebilmesi için arflivin tan›nmas› ve arflivde neyin, nerede aranmas› gerekti¤i bilinmelidir. ‹stanbul’da yer alan ve hakk›nda daha önce bilgi verilen Osmanl› arflivleri de s›n›rl› de olsa Cumhuriyet Tarihi araflt›rmalar›nda kullan›lacak arflivlerdendir.

Cumhurbaflkanl›¤› Arflivi Cumhurbaflkanl›¤› Arflivi, 1954’te Cumhurbaflkan› Celal Bayar döneminde, Cumhurbaflkanl›¤› Gelen Evrak Kalemi’nde bir birim olarak kurulmufltur. Ancak 1980’li y›llara kadar sistemli bir idarî yap›ya kavuflturulamam›flt›r. 1983’te Cumhurbaflkanl›¤› teflkilat› içinde Arfliv ‹flleri Müdürlü¤ü; 1990’da da Arfliv, Genel Evrak ve Arfliv Müdürlü¤ü adlar›n› alarak çal›flmalar›n› halen sürdürmektedir. Bu arflivde yaklafl›k 1,5 milyon civar›nda belge bulunup, en eski belge 1908 tarihlidir. Cumhurbaflkanl›¤› makam›n›n yaz›flmalar›, yabanc› devlet baflkanlar›yla olan iliflkiler, iç politikaya yönelik geliflmeler, siyasal partiler ve seçimler gibi çok yönlü belge koleksiyonlar›n›n bulundu¤u anlafl›lmaktad›r. Cumhuriyet Tarihi araflt›rmalar› için eflsiz bilgi ve belgeye sahiptir.

Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Etüd Dairesi Baflkanl›¤› Arflivi (ATASE) Temelleri 29 Mart 1916’da kurulan “Tarih-i Harp fiubesi”ne kadar uzanan ATASE, yak›n dönem Osmanl› Tarihi ve Cumhuriyet dönemine ait askeri ve siyasi olaylara ait önemli belgeleri bünyesinde bar›nd›rmaktad›r. Tarih-i Harp fiubesi 1967’de Harp Tarihi Baflkanl›¤›’na, 1978’de de bugünkü ATASE baflkanl›¤›na ba¤land›. En eskisi K›r›m Savafl› (1853-1856) ve dönemine ait 8 milyon dolay›nda belgeye sahiptir. Cumhuriyet Tarihi ile ilgili tasnifler, Atatürk Koleksiyonu, Birinci Dünya Harbi (1914-1918), Türk ‹stiklâl Harbi (1919-1922), Cumhuriyet Devri ‹ç Ayaklan-

K›r›m Savafl›, Rusya’n›n Osmanl› Devleti’ni parçalama, ‹stanbul ve Bo¤azlar› elde ederek Akdeniz’e inme projesinin bir uzant›s›d›r. Savafl’›n k›v›lc›m›n› tutuflturan “Kutsal Yerler” sorunu oluflturmufltur. Osmanl› Devleti Kudüs ve çevresinde Ortadokslara ve Katoliklere ayr›cal›klar tan›mas›na ra¤men, Rusya Ortadokslar›n koruyucusu olarak tek bafl›na söz sahibi olmak istemifltir. Ç›karlar›n› düflünen ‹ngiltere, Fransa, Piyemonte-Sardinya (Bugünkü ‹talya) Osmanl› Devleti’nin yan›nda yer ald›lar. Savafl› Osmanl› Devleti ve müttefikleri kazand›lar.

210

Tarih Metodu

malar› (1923-1938), Kore Harbi (1950-1953), K›br›s Bar›fl Harekât› (1974), Bar›fl faaliyetleri ve Haritalar-Albümler’den oluflmaktad›r. Türk ‹stiklâl Harbi tasnifinde, Kuva-y› Milliye hareketi, Müdafaa-› Hukuk Cemiyetleri ve savafllara yönelik belgelerden istifade edilebilir. Hiç kuflkusuz yeni Türkiye Devleti’nin kurulmas› ve SIRA S‹ZDE uluslaflma yolunda at›lan ad›mlar›n ayd›nlat›lmas›nda bu belgeler büyük bir öneme sahiptir.

SIRA S‹ZDE

D Ü fi Ü N E L ‹ M

D Ü fi Ü N E L ‹ M

TBMM Arflivi

Bu arfliv, TBMM Baflkanl›k Divan›’n›n 23 Haziran 1989 tarihli “Türkiye Büyük MilS O R U let Meclisi Arfliv Hizmetleri Hakk›nda Yönetmelik” karar›n›n 1 Ekim 1989’da Resmi Gazete’de yay›nlanmas›yla yeniden yap›land›r›lm›flt›r. Bu yönetmeli¤in 6. madD ‹ K K Arflivi’ne AT desinde, TBMM yasama ve yönetim faaliyeti sonucu teflekkül eden arfliv malzemesinin al›naca¤› belirtilmiflti. Buna göre; Kanun dosyalar›, Karar dosyalar›, Genel Kurul tutanaklar›n›n as›llar›, denetimle ilgili dosyalar, önergeler, Genel KuSIRA S‹ZDE rulda muameleden kald›r›lan veya reddedilen dosyalar, Kanunlar ve Kararlar Müdürlü¤ü Kay›t Defteri, Hükümsüz kalan ifllere ait dosyalar, Komisyonlar Evrak›, ‹sAMAÇLARIMIZ tiklal Mahkemeleri, Yüce Divan (Yass›ada) ile Divan-› Ali dosyalar› arfliv malzemesi olarak kabul edilip muhafaza edilecekti. Ayr›ca kapal› oturum tutanaklar›, istiklal madalyas› defteri, TBMM Baflkanl›¤› Özel Kalem Müdürlü¤ü ile Baflkanl›k DiK ‹ T A P van› dosya ve evrak› ve Meclis-i Mebusan ve Meclis-i Ayan üyeleri ile Yasama Meclisleri üyelerine ait özlük dosyalar› arflive al›nacakt›. Görüldü¤ü gibi bu arfliv, yasama çal›flmalar›na ait belgeleri içermesi nedeniyle Cumhuriyet döneminin deTELEV‹ZYON mokratikleflme tarihi baflta olmak üzere, siyasi, sosyal ve kültürel geliflimine ayna tutmaktad›r.

S O R U

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

N N

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

TBMM Arflivi‹ Niçin T E R flu N E Tsiteyi inceleyiniz: http://www.tbmm.gov.ter/genser/mg.html

‹NTERNET

SIRA S‹ZDE

D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

‹NTERNET

1

TBMM Arflivi’nin tarih araflt›rmalar›ndaki önemini aç›klay›n›z. SIRA S‹ZDE

Türk Tarih Kurumu Arflivi

Ü fi Ü N E L ‹ M Türk TarihDKurumu kuruldu¤u 15 Nisan 1931 tarihinden itibaren Osmanl› ve Cumhuriyet Tarihi’yle ilgili belgeler toplayarak bir arfliv oluflturmaya çal›flm›flt›r. BelgeS Ove R Uba¤›fl yoluyla sa¤lanm›flt›r. Örne¤in, Bat› Anadolu’da ilk Kuva-y› ler sat›n alma Milliye birliklerinin kurucusu say›lan Bekir Sami Bey o döneme ait sekiz dosya ba¤›fllam›flt›r. Hiç kuflkusuz bu dosyalar›n Kuva-y› Milliye tarihinin yaz›lmas›ndaki D‹KKAT önemleri yads›namaz. TTK Arflivi’nde ayr›ca say›s› 19 bini bulan fotograf ve ‹zmir’e Do¤ru gibi çeflitli günlük gazete koleksiyonlar› da bir araya getirilerek araflt›rmac›SIRA S‹ZDE lar›n hizmetine sunulmufltur. (Yalç›n, 2003: 45-46).

N N

Türk ‹nk›lâp Tarihi Enstitüsü Arflivi AMAÇLARIMIZ

Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Co¤rafya Fakültesi’ne ba¤l› olarak 15 Nisan 1942’de kurulan Türk ‹nk›lâp Tarihi Enstitüsü, Milli Mücadele ve Cumhuriyet Tarihi’yle ilgiliK 90 ‹ Tbin A Pdolay›nda belge, foto¤raf, film ve o dönemde yay›nlanm›fl çeflitli gazete koleksiyonlar›na (‹rade-i Milliye, Hakimiyet-i Milliye, Tevhid-i Efkâr, Tanin, Babal›k vb) sahiptir. Enstitü arflivinde Milli Mücadele’nin lider kadrosu içinde yerT alan ve Kaz›m Karabekir Pafla gibi seçkin kiflilere ait belgeler E L E V ‹Ali Z Y OFuat N de bulunmaktad›r.

‹NTERNET

10. Ünite - Cumhuriyet Tarihi Kaynaklar›

K›z›lay Arflivi 1877’de kurulan Osmanl› Hilâl-› Ahmer Cemiyeti (sonralar› K›z›lay Derne¤i) ülke içinde ve ülke d›fl›nda do¤al afetler ve savafl dönemlerinde say›s›z yard›m faaliyetinde bulunmufltur. Bunlara iliflkin hastane, levaz›m, yard›m kay›tlar› ve esir mektuplar› arflivde bulunmaktad›r. Özellikle Kafkasya ve Rumeli’den Türkiye’ye göç edenlere, Türk-Yunan Nüfus Mübadelesi’ne (1923) yönelik sorunlara ait belgeler, bu arflivi çok de¤erli k›lmaktad›r.

Bakanl›klar Arflivleri Belli bafll› bakanl›k arflivleri aras›nda Milli Savunma, D›fliflleri, ‹çiflleri, Milli E¤itim ve Bay›nd›rl›k Bakanl›klar› arflivleri bulunmaktad›r. Bu bakanl›klar›n faaliyetlerine ve personellerinin özlük haklar›na ait belgeler, sözü edilen arflivlerde yer almaktad›r. Son y›llarda baz› özel kurumlar›n ve vak›flar›n (örne¤in Tarih Vakf› gibi) arflivleri oluflturulmufl ise de bunlar›n say›s› fazla de¤ildir. Araflt›rmac›lar, Cumhuriyet Tarihi’yle ilgili çal›flmalar›nda gerekli donan›ma sahip bir flekilde (Osmanl›ca bilmek, el yaz›lar›n› okuyabilme becerisi vs.) bu arflivlerden yararlanmalar› gerekir. Zira arflivler baflta tarih olmak üzere sosyal bilimlerin laboratuar› niteli¤indedir. Sosyal bilimlerin her alan›na ham bilgi veren depolard›r. Arflivler, kültürün yan›nda ulusal ç›karlar›n korundu¤u yer olmas› nedeniyle de dikkatli korunmal›d›rlar.

BELGESEL YAYINLAR Nutuk Bu kaynak, Milli Mücadeleyi baflar›ya ulaflt›rm›fl Mustafa Kemal Atatürk’ün, Cumhurbaflkan› ve Cumhuriyet Halk Partisi (CHP) Baflkan› s›fatlar›yla Parti’nin 2. Büyük Kurultay›’nda 15-22 Ekim 1927 tarihleri aras›nda 36 saat 31 dakika süreyle yapt›¤› konuflmay› içermektedir. Atatürk, neden böyle bir nutuk verme ihtiyac›n› hissetti¤ini, Nutuk ’un 2. Cildinin hemen bafl›nda belirtmektedir: “Bundan sonra söyleyeceklerim, Türkiye Büyük Millet Meclisi aç›ld›ktan ve yöntemine göre hükümet kurulduktan bugüne de¤in meydana gelmifl olaylar› ve devrimleri kapsayacakt›r. Bu söyleyeceklerim asl›nda herkesçe apaç›k bilinen ya da kolayl›kla ö¤renilebilecek olan olaylarla ilgilidir. Gerçekten, Meclis tutanaklar›nda, Bakanl›k dosyalar›nda, bas›n koleksiyonlar›nda bu olaylar›n belgeleri saptanm›fl ve saklanm›fl bulunmaktad›r. Bunun için ben, bütün bu olaylar›n genel gidiflini göstermek ve saptamakla yetinece¤im. Amac›m, devrimimizin incelenmesinde tarihe kolayl›k sa¤lamakt›r. Bütün bu olaylar›n oluflum ve gelifliminde Türkiye Büyük Millet Meclisi ve Hükümeti Baflkan›, Baflkomutan ve Cumhurbaflkan› olarak bulunmufl olmaktan çok, örgütümüzün (Anadolu ve Rumeli Müdafa-i Hukuk Cemiyeti/CHP) genel baflkan› olarak bu görevi yapmaya kendimi yükümlü sayar›m” (Atatürk, 1987:583). Nutuk incelendi¤inde; Milli Mücadele’nin örgütlenmesine, iç politika olaylar›na, Mecliste Birinci ve ‹kinci grup çat›flmas›na, diplomasi ve d›fl politika olaylar›na, askeri tarihe, ‹stanbul ve TBMM Hükümetlerinin iliflkilerine, ayaklanmalara, düflman iflgallerine, lojistik sorunlara, görüflme ve yaz›flmalara, miting ve kongrelere, askeri ve siyasi örgütlenme aflamalar›na ve Atatürk’ün önem verdi¤i ikinci derecede önemli olaylara ve ayr›nt›lara yer verildi¤i görülmektedir. Atatürk Nutuk ’ta, “varl›¤› sona ermifl say›lan büyük bir ulusun, ba¤›ms›zl›¤›n› nas›l kazand›¤›n›; bilim ve fennin en son ilkelerine dayanan ulusal ve ça¤dafl bir devleti nas›l kurdu¤unu” belirterek, içeri¤e de temas etmifltir (Atatürk, 1987: 1195).

211

212

Tarih Metodu

Nutuk, Atatürk’ün 19 May›s 1919’da Samsun’a ç›k›fl›yla bafllamakla birlikte, Mondros Ateflkes Antlaflmas›’ndan (30 Ekim 1918) sonras› döneme ait de¤erlendirme ve bilgilere de yer vermektedir. ‹ki temel dönemi ele almaktad›r. Kurulufl ve yeniden yap›lanma diye ifade edilen sürece ayna tutmaktad›r. Kurulufl döneminde; Kuva-y› Milliye ve TBMM dönemi, yeniden yap›lanmada ise 1926 y›l›na kadar olan siyasal geliflmeleri ve devrimleri aç›klamaktad›r (Arar, 1980: 119-171). Nutuk, bir tarih kitab› say›lmamakla birlikte, tarih metoduna uygun olarak yaz›lm›flt›r. Milli Mücadele ve devrimler kronolojik olarak yorumlanm›flt›r. Baz› bilgi ve yorumlar belgelerle desteklenmifltir. Yap›lan faaliyetler konusunda halka hesap verme olarak da de¤erlendirilebilir. Olaylar neden-sonuç iliflkisi çerçevesinde ifllenmifltir. Nutuk ’un siyasal bir konuflma oldu¤u, Atatürk’ün baz› görüfllerini kapsad›¤› ve Türk Devleti’nin resmi tarihi niteli¤i tafl›d›¤› göz ard› edilmemelidir. SIRA S‹ZDE

D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

‹NTERNET

2

Nutuk’un tarihsel önemi nedir? SIRA S‹ZDE

Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri

D Üciltten fi Ü N E L ‹ Moluflmaktad›r. ‹lk dört cildi Nimet Arsan taraf›ndan, beflinci cilBu eser befl di ise Sadi Borak ve Utkan Kocatürk taraf›ndan derlenmifl, Türk ‹nk›lâp Tarihi EnsS O R yay›nlanm›flt›r. U titüsü taraf›ndan Son y›llarda Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Atatürk Araflt›rma Merkezi taraf›ndan yeni bask›lar› yap›lm›flt›r. Birinci cilt, Atatürk’ün Erzurum Kongresi’nin aç›l›fl ve kapan›fl konuflmalar›yla bafllamakla birD‹KKAT likte, TBMM ve CHP Kurultaylar›ndaki söylevleri a¤›rl›kl› bir yer oluflturmaktad›r. Özellikle Atatürk’ün 1920-1923 y›llar› aras›nda Meclis’te yapt›¤› konuflmalar ve SIRA S‹ZDE sonraki y›llarda Meclis’in toplant› y›l› bafllar›nda verdi¤i nutuklar, yeni Türkiye Devleti’nin siyasal-ideolojik yap›lanmas› ve devrimlerin gerçeklefltirilmesi hakk›nda önemli AMAÇLARIMIZ mesajlar içermektedir. ‹kinci cilt, Atatürk’ün 1906’da Vatan ve Hürriyet Cemiyeti’nin Selanik fiubesi’ni kurarken Askeri Rüfltiye Ö¤retmenlerinden Hakk› Baha (Pars)’›n evinde arkadafllar›na yapt›¤›Kkonuflmayla bafllamaktad›r. Esas›nda Meclis ve CHP Kurultaylar› d›fl›n‹ T A P da çeflitli konularda halk› ayd›nlatmak amac›yla söylenmifl nutuklar› içine almaktad›r. Ülke gezileri s›ras›nda halka, meslek örgütlerine, meslek gruplar›na, itimatnameleriniT Esunan elçilere ve gazete temsilcilerine yönelik konuflmalar› L E V ‹ Z Y Oyabanc› N kapsamaktad›r. Üçüncü cilt, 1918-1937 y›llar› aras›nda siyasal olaylar›n nitelikleri ile ilgili geliflmeler hakk›nda Türk ve yabanc› ülke gazete muhabirlerine verdi¤i demeçlerden ‹ N T EAtatürk’ün RNET oluflmaktad›r. oluflturmay› düflündü¤ü tam ba¤›ms›z devletin nas›l yaflat›laca¤› ve kalk›nd›r›laca¤›na yönelik sözleri vard›r. Atatürk’ün düflünce dünyas›na yönelik ipuçlar›n› bulabiliriz. Dördüncü cilt, “Atatürk’ün Tamim, Telgraf ve Beyannameleri ” ad›n› tafl›makta ve 1917-1938 y›llar› aras›nda kapsamaktad›r. Eser, Atatürk’ün 20 Eylül 1917’de Halep’ten 7. Ordu Komutan› olarak ‹stanbul’a Sadrazam ve Dahiliye Naz›r› Talat Pafla ve Baflkumandan Vekili Harbiye Naz›r› Enver Pafla’ya gönderdi¤i raporlarla bafllamaktad›r. Daha sonraki bölümlerde çeflitli kiflilere, kurumlara ve topluluklara gönderdi¤i tamim, telgraf ve beyannamelerden oluflmaktad›r. Beflinci cilt, ilk dört ciltte eksik kalm›fl metinlerin bir araya getirilmifl fleklidir ve “Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri Tamim ve Telgraflar ” ad›n› tafl›maktad›r. Son olarak, bu befl cilt içine girmemifl, sonradan bulunmufl söylevler, demeçler, yaz›flmalar ve söylefliler, Sadi Borak taraf›ndan derlenmifl ve “Atatürk’ün Resmi Yay›nlara Girmemifl Söylev ve Demeç Yaz›flma ve Söyleflileri” ad›yla önce Hal-

N N

10. Ünite - Cumhuriyet Tarihi Kaynaklar›

213

kevleri Atatürk Enstitüsü (1980), sonradan da Kaynak Yay›nlar› (1997) aras›nda yay›nlanm›flt›r. Bu eserler, Atatürk’ün Cumhurbaflkan› ve parti kurucusu olarak düflünce dünyas›n› ve nas›l bir devlet tasavvur etti¤ini ilk elden vermektedir. Nutuk adl› eserden nitelik, kapsam ve hacim aç›s›ndan farkl›d›r. Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri, Türkiye’de siyasal kültürün resmi kaynaklar›ndan biridir.

Medeni Bilgiler ve M. Kemal Atatürk’ün El Yaz›lar› ‹lk kez Tarih ve Yurtbilgisi Muallimi Afet (‹nan) taraf›ndan “Vatandafl ‹çin Medeni Bilgiler ” ad›yla 1930’da ortaokullarda okutulmak üzere haz›rland›. Kitab›n yay›nlanmas›ndaki temel amaç “Vatandafl ‹çin Medeni Bilgiler Neden Bahseder” bafll›¤› alt›nda flöyle ifade edilmifltir: “Milletin kurdu¤u devletin millete, vatandafllara karfl› vazifeleri vard›r; fakat devletin de mevcudiyeti, vatandafllardan bir tak›m mükellefiyetler (sorumluluklar), vazifeler talep eder. O halde, devletin millete ve vatandafllar›n dahi devlete karfl› mütekabil vazifeleri ve haklar› vard›r.. ‹flte vatandafllara, gerek devlet ve hükümetle mevcut vazifeleri ve haklar› ö¤reten bilgiler bu kitapla (Medeni Bilgiler) nam› alt›nda toplanm›flt›r”. Eserin içindekileri gözden geçirildi¤inde; millet, devlet, demokrasi, devletin vatandafla karfl› vazifeleri, iflbölümü, ba¤l›l›k ve çal›flma konular›ndan oluflmaktad›r. Kitap, Afet (‹nan) ad›yla ç›km›fl olmas›na ra¤men, Atatürk’ün düflünceleri ve telkinlerinin etkili oldu¤u ve üslubun tamamen Atatürk’e ait oldu¤u bilinmektedir. Cumhuriyet ideolojisine ba¤l› bireyler yetifltirme gayesiyle ortaokullarda okutulmaya bafllanan bu kitaba, daha sonralar› “Askerlik Vazifesi, intihap (seçim), vergi, Teflkilat-› Esasiye (Anayasa), TBMM, Adliye, Bankalar ve Belediyeler” gibi birçok bafll›k eklenmifltir. Kitab›n daha sonraki bask›lar›nda (1968’den beri) Atatürk’ün “millet, devlet, devletin vazifeleri, hürriyet, taassupsuzluk, ba¤l›l›k, çal›flmak, vatandafl›n vazifeleri” gibi konulara iliflkin el yaz›lar› bulunmaktad›r. Eser tahlil edildi¤inde görülece¤i gibi, Atatürk’ün yukar›daki konu bafll›klar›na yönelik düflüncelerini ilk elden ö¤renme f›rsat›n› buldu¤umuz bir kaynakt›r. Ayr›ca Cumhuriyet’in ilk y›llar›nda nas›l bir vatandafl ve nas›l bir devlet örgütlenmesi tasavvur edildi¤ini de bu eserden ç›karmam›z mümkündür. Atatürk’ün kiflisel hayat›n› ve fikirlerini ö¤renmek bak›m›ndan ATESE baflkanl›¤› taraf›ndan yay›nlanm›fl olan Atatürk’ün Not Defteri (10 cilt) de önemli bir kaynakt›r.

Kongre Tutanaklar› Milli mücadele döneminde iflgallere karfl› ç›kmak, direniflin stratejisini belirlemek, iflgallere u¤rayan bölgelerin Türklere ait oldu¤unu kan›tlamak ve halk› örgütlemek için çeflitli kongreler düzenlenmifltir. Hatta baz› kongrelerin sonucunda asker ve vergi toplamak gibi bir devletin görevleri aras›nda say›lan iflleri yapmak üzere kurullar oluflturulmufltur. Bu nedenle kongre tutanaklar›n› içeren kaynaklar Milli Mücadele Tarihi’nin incelenmesi aç›s›ndan hayati bir öneme sahiptirler. Erzurum, Sivas, Bal›kesir, Alaflehir ve Eflme’de düzenlenen kongrelerin tutanaklar› tutulmufltur. Erzurum kongresi, yerel nitelikli olmakla birlikte, ülkenin bütünlü¤ünün sa¤lanmas› konusunda çok stratejik kararlar al›nm›flt›. Bu kongrenin tutanaklar› ve kongreyle ilgili çok say›da belge, foto¤raf, M. Fahrettin K›rz›o¤lu taraf›ndan (Bütünüyle Erzurum Kongresi, C. 1-3, Ankara, 1993) adl› eserde yay›nland›. Kitab›n birinci cildinde Vilayet-i fiarkiyye Müdafaa-› Milliye Cemiyeti’nin merkez ve flubelerinin kurulmas›, haz›rl›klar› ve Erzurum Vilayet Kongresi (17-21

Kongre kavram› ‹kinci Meflrutiyet döneminde dilimize girmifltir. Mütareke döneminde kongre kavram›yla, temsili güce sahip, ülkenin ya da bölgenin siyasî ve idarî gelece¤iyle ilgili kararlar alan, bunlar›n gerçekleflmesini sa¤lamak için gerekli yap›lar› kuran organizmalar kasdedilmifltir.

214

Tarih Metodu

Haziran 1919) ile ilgili belgeler ifllenmifltir. ‹kinci ciltte, Erzurum Umumi Kongresi’nin (23 Temmuz-7 A¤ustos 1919) tutanaklar›na, kongreye kat›lan delegelerin mirasç›lar›n›n ellerindeki belgelere ve foto¤raflara, arflivlerde kongreyle ilgili dokümanlara yer verilmifltir. Üçüncü ciltte ise, Erzurum Kongrelerinin belge ve zab›tlar›n›n kopyalar›, Atatürk ve kongre delegelerinin foto¤raflar› ile hal tercümeleri konulmufltur. Eser, Erzurum Kongresi’yle ilgili birbirini tamamlayan belgelerle oluflturulmufltur. Sivas Kongresi (4-11 Eylül 1919) milli mücadelenin mihenk tafllar›ndan biridir. Direnifl hareketinin ulusallaflmas› ve merkezileflmesi aç›s›ndan önemli bir ifllev görmüfltür. Müdafaa-› Hukuk Cemiyetlerinin, Anadolu ve Rumeli Müdafaa-› Hukuk Cemiyeti çat›s› alt›nda toplanmas› ve manda ve himayenin reddedilmesi, bir heyet-i temsiliyenin oluflturulmas› ve ülkenin herhangi bir parças›n›n terk edilmemesi gibi ulusal nitelikte kararlar al›nm›flt›. Kongre boyunca yap›lan tart›flmalar, Sivas Kongresi Tutanaklar› (Haz. Ulu¤ ‹¤demir) Ankara, 1969 adl› kitapta yay›nlanm›flt›r. Yerel nitelik tafl›yan ve Yunan iflgaline karfl› direniflin örgütlenmesi için toplanan Bal›kesir ve Alaflehir Kongreleri’nin baz› tutanaklar› da mevcuttur. Birinci Bal›kesir Kongresi (26-30 Temmuz 1919) ve Alaflehir Milli Kongresi (16-25 A¤ustos 1919) tutanaklar› (Bal›kesir ve Alaflehir Kongreleri ve Hacim Muhittin Çar›kl›’n›n Kuva-y› Milliye Hat›ralar› (1919-1920) Ankara, 1967) ad›yla gün ›fl›¤›na ç›kar›ld›. Bu eser, Bat› Anadolu’daki sivil direniflin niteli¤ini ve Mustafa Kemal Atatürk’le kurulan iliflkinin boyutunu göstermektedir. Bu kongre tutanaklar›nda ne ölçüde ‹stanbul Hükümetiyle uzlafl›lmaya çal›fl›ld›¤› da ortaya ç›kmaktad›r. Bu kongrelerin düzenleyicilerinden biri olan Hacim Muhittin Çar›kl› ile Mustafa Kemal Atatürk’ün haberleflmelerini bu eserden ö¤renebiliriz. Ege’deki sivil direnifl, Alaflehir ve Nazilli Kongreleri’yle (Birinci Nazilli Kongresi 6-9 A¤ustos 1919, ‹kincisi 19-23 Eylül 1919) ilgili olarak, (‹lhan Tekeli-Selim ‹lkin, Ege’deki Sivil Direniflten Kurtulufl Savafl›’na Geçerken Uflak Heyet-i Merkeziyesi ve ‹brahim (Tahtak›l›ç) Bey, Ankara, 1989) adl› eser konunun anlafl›lmas›n› sa¤layacak niteliktedir. Bu eser iki bölümden oluflmaktad›r. Birinci bölüm, ‹zmir’in iflgali sonras›ndaki geliflmeleri, Ege’deki direnifl ve kongreleri, ‹stanbul Hükümeti’yle iliflkileri, ikinci bölümde ise Alaflehir’deki heyet-i merkeziyenin tutanaklar›n› içermektedir.

Cumhuriyet Tarihi’yle ‹lgili Di¤er Tutanaklar Milli Mücadele ve Cumhuriyet Tarihi’yle ilgili de¤iflik konularda tutanaklar bulunmaktad›r. Sivas Kongresi’nden sonra adeta bir icra organ› (hükümet) gibi çal›flan Heyet-i Temsiliye’nin 16-28 Kas›m 1919 tarihleri aras›nda baz› Komutanlarla ve sivil kiflilerle yapt›¤› toplant›n›n tutanaklar›, (Heyet-i Temsiliye Tutanaklar›, (Haz. Ulu¤ ‹¤demir), Ankara, 1975) adl› kitapta yay›nlanm›flt›r. Toplant›lar; Meclis-i Mebusan seçimi, Heyet-i Temsiliye’nin faaliyetleri, Milli Teflkilat›n alaca¤› flekil ve Paris Bar›fl Konferans›’nda Türkiye hakk›nda verilecek karara karfl› nas›l bir strateji gelifltirilece¤i konular›nda yap›ld›¤›ndan, bu kayna¤›n incelenmesi zorunludur. Heyet-i Temsiliye’nin 8 Eylül-13 Aral›k 1919 tarihleri aras›ndaki kararlar› için (Heyet-i Temsiliye Kararlar›, (Haz. Bekir S›tk› Baykal), Ankara, 1974) adl› belgesel kaynak dikkatimizi çekmektedir. Günü gününe al›nm›fl kararlar› içermektedir. Meclis-i Mebusan seçimlerine, ‹stanbul Hükümeti’nin tutumuna, sivil ve askeri kiflilere gönderilen yaz›lar ve Milli Mücadele’nin örgütlenmesine yönelik kararlar bulunabilir.

10. Ünite - Cumhuriyet Tarihi Kaynaklar›

215

‹tilaf Devletleri’nin Türkiye’yi nas›l parçalamak istediklerini, gelece¤i hakk›nda hangi planlar› yapt›klar›n› ve Sevr Antlaflmas›’na iliflkin ne gibi diplomatik giriflimlerde bulunduklar›yla ilgili (Osman Olcay, Sevr Antlaflmas›’na Do¤ru, Ankara, 1981) adl› çal›flma temel baflvuru eseri niteli¤indedir. Bu eserin yan› s›ra (Seha L. Meray - Osman Olcay, Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nun Çöküfl Belgeleri, Ankara, 1977) de dikkate al›nmal›d›r. Türkiye’nin kurucu antlaflmas› olan Lozan’a ait en önemli kaynak, Lozan Bar›fl Konferans›; Tutanaklar ve Belgeler adl› kitapt›r. Bu eser, konferansta ‹tilaf Devletleri temsilcilerinin Türkiye’ye yönelik tezleri ve Türkiye delegasyonunun ba¤›ms›zl›k u¤runa verdi¤i çetin mücadele bulunmaktad›r. Konferans boyunca çeflitli konularda yap›lan tart›flmalar, sorunlara getirilen çözümler Cumhuriyet tarihinin kurulufl y›llar›na ayna tutmaktad›r.

RESM‹ YAYINLAR Düstur Resmi yay›nlar kategorisi içinde Düstur ’lar önemli bir yer tutar. Ciltler halinde olup, her cilt bir y›l içinde ç›kar›lan kanun, tüzük, yönetmelik ve ictihad› birlefltirme kararlar›n› kapsamaktad›r. ‹lk kez Cevdet Pafla taraf›ndan Düstur-› Atik ad›yla yay›nlanm›fl, daha sonra aral›klarla 1872-1879 aras›nda dört cilt, 1884’e kadar da dört zeyl (eki) ç›kar›lm›flt›r. Osmanl›’dan Cumhuriyet’e “düstur”lar›n yay›n›na bak›ld›¤›nda befl tertip “düstur”un varl›¤› göze çarpmaktad›r. Düstur’lar; Birinci Tertip Düstur, 8 cilt (1884-1908), ‹kinci Tertip Düstur, 12 Cilt (1908-1920), Üçüncü Tertip Düstur, 41 Cilt (1920-1960), Dördüncü Tertip Düstur, 2 Cilt (1960-1961), Beflinci Tertip Düstur, 48 Cilt (1961-1980) y›llar›n› kapsamaktad›r. Düsturlar, kanun, yönetmelik gibi zengin metinleri ihtiva etmesi nedeniyle mutlaka baflvurulmas› gereken bir kaynakt›r.

Sicill-i Kavanin Düstur’da yay›mlanan metinlerin yer ald›¤› eserlerden biri de, Sicill-i Kavanin ’dir. Sarkis Karakoç taraf›ndan haz›rlanan bu eser, 1926’dan itibaren bas›lmaya bafllanm›flt›r. Osmanl› ve Türkiye Cumhuriyeti’nin Meclis kararlar›, kanunlar, talimatlar, nizamnameler, tefsirler, kararnameler dâhil edilmifltir. Altm›fl dört cilttir. Birinci cildi, 24 Nisan 1920-31 Ekim 1925 tarihleri aras›n› kapsamakta olup, TBMM taraf›ndan kabul edilen kanunlar, antlaflmalar ve sözleflmeleri içermektedir. Görülece¤i gibi, bu kaynak da Cumhuriyet Tarihi araflt›rmalar›n›n vazgeçilmezlerinden biridir. Kavanin Mecmuas› (Kanunlar Dergisi) ise 23 Nisan 1920’den itibaren TBMM’nin ç›kard›¤› kanunlar› ve tefsirleri içermektedir.

Meclis Zab›t Cerideleri (Tutanak Dergileri) Türkiye’de I. Meflrutiyet döneminde ilk kez 1877’de parlamento oluflturulmas›yla zab›tlar (tutanaklar) tutulmaya bafllanm›flt›r. 1877-1878 Meclisi’nin zab›tlar›n›n orijinalleri günümüze kadar ulaflmam›flt›r. Ancak Hakk› Tar›k Us, gazetelere özellikle de Takvim-i Vekayi ’ye yans›yan Meclis görüflmelerini toplayarak iki ciltlik Meclis-i Mebusan ad›yla yay›nlam›flt›r. Zab›t ceridelerinde, Meclis’in yasama faaliyetleri yer al›r. Örne¤in, kanun tasar›lar›n›n tart›fl›lmas›, kanun teklifleri, meclis soruflturmalar›, yaz›l›, sözlü sorular, baflkanl›k sunufllar›, oylamalar, layiha teklifleri ve ilgili encümenlerde görüflmeler sonucunda haz›rlanan mazbata bulunur. Zab›t cerideleri ülkenin demokrasi tarihine, siyasal kültürün geliflmesine, ülkenin sosyal, ekonomik

Düstur, kanunlar›n bir arada topland›¤› kitap; umumî kaide; kanun; nizam; örnek, numune; üslûp anlamlar›na gelir.

216

Tarih Metodu

ve kültürel kalk›nmas›na yönelik eflsiz bilgilere sahiptir. Osmanl› Devleti döneminde Meclis-i Ayan Zab›t Ceridesi ve Meclis-i Mebusan Zab›t Ceridesi ’nin son k›s›mlar›, Cumhuriyet tarihi için de¤erlendirilebilir. Meclis-i Ayan Zab›t Ceridesi ’nin 1918 y›l› tutanaklar› göz ard› edilmemelidir. Meclis-i Mebusan’›n Padiflah Vahdettin taraf›ndan feshedildi¤i 21 Aral›k 1918 tarihine kadar olan tutanaklar› ile tekrar aç›ld›¤› 12 Ocak 1920-16 Mart 1920 tarihleri aras›ndaki kay›tlar› Mütareke döneminin araflt›rmalar›nda kullan›lmaktad›r. Son Osmanl› Meclis-i Mebusan’›nda Misak-› Milli’nin kabul edilmesi bafll› bafl›na tarihi bir önem tafl›maktad›r. Hiç kuflkusuz Cumhuriyet tarihi araflt›rmalar›nda an›lmas› gereken en temel kaynaklar›n bafl›nda TBMM Zab›t Cerideleri (daha sonralar› TBMM Tutanak Dergisi) gelmektedir. Yeni Türkiye Devleti’nin kuruluflundan günümüze uzanan tarihin çeflitli cepheleri bu kaynak grubu içinde yer almaktad›r. Her türlü yasama faaliyeti, devletin kurulmas›, kurumlar›n kökleflmesi, sosyo-ekonomik geliflme ve ideolojik tart›flmalar gibi toplum ve devleti ilgilendiren her konu zab›t ceridelerinin içinde bulunabilir. Ayr›ca 27 May›s askeri darbesinden sonra oluflturulan Temsilciler Meclisi, Kurucu Meclis Tutanaklar›, bu kritik, tart›flmal› döneme ayna tutmaktad›r. Parlamento faaliyetlerinin yaz›l› oldu¤u kaynaklar aras›nda TBMM Gizli Celse Zab›tlar› da vard›r. Kamuoyunun bilmesinde sak›nca görülen ve aç›klanmas› ulusal ç›karlara zarar verebilece¤i düflünülen görüflmeler gizli yap›lm›flt›r. 1920-1934 y›llar› aras› gizli celseler dört cilt olarak yay›nlanm›flt›r.

BASIN Bas›n, kamuoyu oluflturulmas›nda, halk›n bilinçlendirilmesinde ve topluma haber ulaflt›r›lmas›nda önemli bir ifllev görmektedir. Bas›n›n geliflimi, uygarl›k tarihiyle paraleldir. Frans›z Pierre Denoyer, bas›n›n önemine flöyle iflaret etmifltir: “Bas›n olmadan yönetmek, muhalefet etmek, ö¤renmek ve ö¤retme, inand›rmak, çal›flmak veya dinlenmek, sat›n almak veya satmak art›k imkâns›z hale gelmifltir. Bas›n hiçbir fleye yeterli de¤ildir. Fakat bas›n her fleye ve herkese gereklidir” (‹nu¤ur, 1993: 20). Bas›n modern demokrasilerin belli bafll› ö¤elerinden say›lmaktad›r. Bu nedenle bas›n içeri¤i ve kapsam›yla, demokratikleflmedeki rolüyle tarih çal›flmalar›n›n ya da sosyal bilim çal›flmalar›n›n vazgeçilmezlerindendir. Türk tarihine bak›ld›¤›nda modernleflme paradigmalar›n›n belirlenmesinde, siyasal mücadelelerin sürdürülmesinde ve sosyo-kültürel de¤iflimlerin yaflanmas›nda bas›n kilit bir rol oynam›flt›r. Nitekim Ahmet Hamdi Tanp›nar, “Hiçbir yerde gazete bizdeki role benzer bir rol oynamam›flt›r. Baflka yerlerde o, düflüncenin daha genifl surette topluma yay›lmas› için seçti¤i hareket sahalar›ndan biridir. Arkas›nda bütün cemiyet müesseseleri ve devam halinde olan, hayatla daima münasebetdar bir düflünce dünyas› vard›r. Biz de ise bütün iflaretler oradan gelir. Kalabal›k onun etraf›nda kurulur. Okumay› o yazar, mekteplerin uzak bir gelecek için haz›rlad›¤› oca¤› o tutuflturur” diyerek Türk bas›n›n›n dinami¤ine iflaret etmifltir (Tanp›nar, 1988: 250).

Resmi Gazeteler Bu kaynak grubu içinde söz edilmesi gereken ilk Türkçe gazete, Takvim-i Vekayi ’dir. Bu gazetede, kanun ve tüzüklere, devlet memurlar›n›n atamalar›na, ald›klar› ödüllere, d›fl politika olaylar›na, askeri ifllere, bilimlerle ilgili baz› geliflmelere ve ticaret ile fiyatlara iliflkin yaz›lara yer verildi. Kamuoyu oluflturulmas›nda ve halk›n ayd›nlat›lmas›nda büyük ifllev gördü. Her ne kadar Osmanl› Tarihi kayna¤›

217

10. Ünite - Cumhuriyet Tarihi Kaynaklar›

say›lsa da zaman zaman yay›nlanmas› kesintiye u¤ramakla birlikte 4 Kas›m 1922’ye kadar devam etmifltir. Dolay›s›yla Mütareke döneminde ‹stanbul Hükümetlerinin idarî, hukukî, sosyal ve kültürel alanlardaki icraatlar› ile Anadolu’daki direnifle yaklafl›mlar›n›n ö¤renilmesinde vazgeçilmez baflvuru kaynaklar›ndan biri olarak kabul edilmektedir. TBMM Hükümeti, 7 Ekim 1920’den itibaren Takvim-i Vekayi ’nin ifllevine benzer Ceride-i Resmiye’yi ç›kard›. Düzenli ç›kar›lmam›flsa da TBMM Hükümeti’nin ald›¤› kararlar›n halka duyurulmas›nda kullan›lm›flt›r. 10 Eylül 1923’e kadar Resmi Ceride, 7 Kas›m 1923’ten itibaren de Türkiye Cumhuriyeti’nin Resmi Gazetesi ad›yla yay›n›n› sürdürmüfltür. 17 Aral›k 1927’de ad›nda küçük bir de¤iflikli¤e gidilerek, Türkiye Cumhuriyeti Resmi Gazete biçimine sokulmufltur. Resmi Gazete ’de; kanunlar, tüzükler, baz› TBMM kararlar› ve Bakanlar Kurulu kararlar›, anlaflmalar ve kanunlarla Resmi Gazete’de yay›mlanmas› zorunlulu¤u getirilen baz› mevzuat yay›mlanmaya baflland›. Yasama, yürütme, yarg› ve ilân bölümleri vard›r (Yalç›n, 2003: 56-57) Takvim-i Vekayi ve Resmi Gazete’nin yay›nlanma nedenlerini aç›klay›n›z. SIRA S‹ZDE

Özel Gazeteler

3

Ü fi Ü N E L ‹ M Osmanl› Devleti zaman›nda ilk özel/sivil Türkçe gazete olan DTercüman-› Ahval 1860’da okurlar› ile bulufltu. Daha sonraki y›llarda çok say›da gazete ve dergiler ç›S O R U yürütüldü. kar›ld›. Türkiye’de demokrasi ve özgürlük mücadelesi bas›n üzerinden Bu nedenle Milli Mücadele ve Cumhuriyet tarihinin araflt›r›lmas›nda bas›n mutlaka dikkate al›nmal›d›r. Atatürk bas›n› “milletin müflterek sesi olarak tan›mlam›flD‹KKAT t›r. Bas›na çok büyük bir ifllev yüklemifltir: “Bir milleti ayd›nlatma ve uyarmada, bir millete muhtaç oldu¤u fikri g›day› vermekte, özet olarak bir milletin mutluluk heSIRA S‹ZDEbir kuvvet, defi olan müflterek istikamette yürümesini teminde, bas›n bafll› bafl›na bir mektep, bir rehberdir” (Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri, 1989, I, 224). Türk bas›n›n›n en ilginç dönemlerinden bir Milli Mücadele y›llar›d›r. Ülkenin AMAÇLARIMIZ iflgal edilmesi üzerine bafllat›lan ba¤›ms›zl›k hareketini destekleyen ve karfl› ç›kan bir bas›n gerçe¤iyle yüzyüze kal›nm›flt›r. ‹stanbul’daki baz› güçlü kalemler, umutsuzluk ve y›lg›nl›k içerisinde Mustafa Kemal Pafla’ya veK arkadafllar›na karfl› ‹ T A P ç›km›fllard›r. Milli Mücadele döneminde bas›n ikiye ayr›lm›flt›r. ‹stanbul bas›n› ve Anadolu bas›n› diye. ‹stanbul bas›n› da; Milli Mücadeleyi destekleyen Tve olmak E L karfl› E V ‹ Z Y ç›kan ON üzere iki kampa bölünmüfltür. Milli Mücadele’ye sald›ran ve Kuva-y› Milliye önderlerine “flaki, sergerde, katil, maceraperest” diyen belli bafll› gazeteler aras›nda ‹stanbul, Alemdar ve Peyam-› Sabah gelmektedir. ‹stanbul gazetesi, Sait Molla ta‹ N T E R görüfllerini NET raf›ndan 1919’dan itibaren ç›kar›lm›fl, Hürriyet ve ‹tilaf Partisi’nin savunmufltur. 1921’de Milli Mücadele’nin olumlu yönde geliflmesi üzerine kapanm›flt›r. Alemdar gazetesi, Refii Cevat (Ulunay) taraf›ndan yay›nlanm›fl, ‹ngiliz Muhipleri Cemiyeti’nin sözcülü¤ünü yaparak, Milli Mücadele’ye karfl› sert tav›r alm›flt›r. Peyam-› Sabah ise, 1919’da Ali Kemal taraf›ndan tekrar ç›kar›lm›fl ve Mustafa Kemal Atatürk’e karfl› en sert yaz›lar›n yer ald›¤› bir zemin olmufltur. ‹stanbul’da Milli Mücadele’yi destekleyen gazeteler aras›nda ‹leri, Akflam, Yeni Gün ve Vakit vard›r. ‹leri gazetesi, 1919’da Celal Nuri (‹leri) ve kardefli Suphi Nuri taraf›ndan kuruldu ve ‹ttihatç›lar ile ‹stanbul Hükümeti’ni sert bir dille elefltirdi. Milli Mücadele’nin ‹stanbul’daki sözcüsü idi. Atatürk yazd›¤› baz› yaz›lar›n› baflka isimlerle bu gazetede yay›nlatt›.

SIRA S‹ZDE

D Ü fi Ü21NEkim EL‹M Tercüman-› Ahval, 1860’da fiinasi ve Agâh Efendiler ç›karm›fllard›r. ‹ç O R U ve d›fl olaylardanS seçme haberlere, e¤itici yaz›lara, yönetime muhalif de¤erlendirmelere yer D‹KKAT vermifllerdir. Sade ve halk›n kolayl›kla anlayabilece¤i bir dille yazmay› SIRA S‹ZDE amaçlam›fllard›r.

N N

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

‹NTERNET

218

Tarih Metodu

Milli Mücadele s›ras›nda iflgalci güçler ve ‹stanbul Hükümeti’yle iflbirli¤i yapan, TBMM Hükümeti’nin otoritesini y›kmaya çal›flmakla suçlanan yüzelli kifli 1 Haziran 1924 tarihinde ç›kar›lan bir kararnameyle vatandafll›ktan at›larak yurt d›fl›na sürülmüfllerdir. Bunlara Yüzellilikler denilmektedir.

Akflam gazetesi, Necmeddin Sadak, Falih R›fk› (Atay), Ali Naci (Karacan) ve Kaz›m fiinasi (Dersan) taraf›ndan 1918’den itibaren ç›kar›lm›flt›r. Özellikle Falih R›fk› (Atay) Milli Mücadele’ye karfl› olanlara yönelik sert makaleler kaleme alm›flt›r. Yeni Gün, 1918’de Yunus Nadi taraf›ndan ç›kar›lmaya bafllanm›fl ve 16 Mart 1920’de ‹stanbul’un iflgalinde flehit olan askerleri yazd›¤› için ertesi gün ‹ngilizlerce bas›lm›fl ve kapat›lm›flt›r. Yunus Nadi de gazetesini ve matbaas›n› Ankara’ya tafl›yarak, Anadolu’da Yeni Gün ad›yla tekrar yay›nlam›flt›r. Vakit ise, Mehmet As›m (Us) ve Ahmet Emin (Yalman) çabalar›yla ç›kar›lm›fl ve bu gazetede Anadolu’yu destekleyici yaz›lara yer verilmifltir. ‹stanbul bas›n› bunula s›n›rl› de¤ildir. Zira günlük gazetelerin yan›s›ra pek çok dergi de yay›mlanmaktayd›. Bu gazetelere bu gün, Milli Kütüphane baflta olmak üzere çeflitli kütüphanelerde bulunmakta ve araflt›rmac›lar taraf›ndan kullan›lmaktad›rlar. Milli Mücadele y›llar›nda Anadolu bas›n› ayr› bir yere sahiptir. Ka¤›d›n, mürekkebin bile bulunmad›¤›, meslekten yetiflmifl mürettip ve matbaac›n›n olmad›¤› Anadolu illerinde her çeflit yoklu¤a ra¤men bir-iki sayfal›k gazeteler ç›kar›lm›flt›r. Mücadeleye destek ç›k›lm›fl, halk bilinçlendirilmeye çal›fl›lm›flt›r. ‹rade-i Milliye, 14 Eylül 1919’da Sivas’ta yay›nlanmaya bafllam›flt›r. Mustafa Kemal’in yaz›lar› yönlendirdi¤i belirtilmektedir. Hiç kuflkusuz, Mustafa Kemal’in Ankara’ya geliflinden sonra ilk ifllerinden biri Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Cemiyetinin kararlar›n›n halka duyurulmas› için bir gazetenin ç›kar›lmas› olmufltur. Nitekim 10 Ocak 1920’de Hâkimiyet-i Milliye ç›kar›lm›flt›r. ‹lk say›daki baflyaz› Mustafa Kemal’e aittir. Bu gazete daha sonra TBMM’nin yar› resmi organ› niteli¤ine bürünmüfltür. Di¤er Anadolu flehirlerinde ç›kan belli bafll› gazete isimleri de flöyledir: Hukuk-› Befler (‹zmir), Ö¤üt (Afyon), ‹zmir’e Do¤ru (Bal›kesir), Ses (Bal›kesir), Do¤ru Söz (Bal›kesir), Yeni Adana, Aç›ksöz (Kastamonu), Babal›k (Konya), Albayrak (Erzurum), ‹stikbal (Trabzon) gibi gazeteler TBMM Hükümeti’nin sesi olmufllard›r. Dergiler aras›nda da Sebilürreflat, iflgale karfl› ba¤›ms›zl›¤› savundu. Milli Mücadele’nin baflar›ya ulaflt›r›lmas›nda bu gazete ve gazetecilerin büyük katk›s› olmufltur. Bas›n, Cumhuriyet döneminde de ifllevini sürdürmeye devam etti. II.Meflrutiyet ile bas›n hayat›na giren pek çok yazar, 1960’lara kadar siyasal yaflama, modernleflme tasavvurlar›na imzalar›n› att›lar. Bu gazeteci kufla¤› devletin kurulmas›nda da kalemleriyle ve siyasetçi kimlikleriyle katk›da bulundular. Atatürk de bunun alt›n› çizerek Cumhuriyet’e ba¤l› bas›n›n ifllevine flu ifadeleri ile iflaret etmifltir: “Türkiye bas›n›, milletin hakiki ses ve iradesinin belirme yeri olan Cumhuriyet’in etraf›nda çelikten bir kale meydana getirecektir. Bir fikir kalesi, düflünüfl kalesi, bas›nla ilgili kiflilerden bunu istemek, Cumhuriyet’in hakk›d›r. Bugün milletin samimi olarak birlik ve dayan›flma içinde bulunmas› zaruridir. Umumun kurtuluflu ve saadeti bundad›r. Mücadele bitmemifltir. Bu gerçe¤i milletin kula¤›na, milletin vicdan›na gere¤i gibi erifltirmede bas›n›n vazifesi çok ve çok mühimdir.” (Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri, 1989, II, 166). Milli Mücadele’nin baflar›yla sonuçlanmas› üzerine ‹stanbul bas›n› aras›nda olup iflgal güçleriyle iflbirli¤i yapanlar tasfiye edildi. Peyam-› Sabah’›n baflyazar› Ali Kemal tutuklan›p Ankara’ya gönderilirken ‹zmit’te halk taraf›ndan linç edilmifl, Refik Halit (Karay), Refii Cevat (Ulunay) gibi baz› gazeteciler ise Yüzellilikler listesine al›n›p yurtd›fl›na sürülmüfllerdir. Mustafa Kemal Atatürk, ‹stanbul bas›n›n›n ›l›ml› gördü¤ü kesimleriyle ‹zmit’te bir bas›n toplant›s› düzenleyerek diyalog kurmaya çal›flm›flt›r. Çünkü Mustafa Kemal Atatürk, kurulan yeni devletin kurumlar›n› köklefltirmek ve devrimlerin savunuculu¤unu yapmak için bas›na ihtiyaç duyuyordu.

219

10. Ünite - Cumhuriyet Tarihi Kaynaklar›

Cumhuriyet döneminde iktidar-bas›n iliflkisi bu çerçevede geliflti. Cumhuriyet’in ilk y›llar›nda ‹stanbul’da ç›kan etkili gazeteler yukar›da s›ralanm›flt›r. Ayr›ca Mustafa Kemal’in iste¤iyle Yunus Nadi, 8 Mart 1924’ten itibaren ‹stanbul’da Cumhuriyet ’i ç›karm›flt›r. Fevzi Lütfi Karaosmano¤lu ve ‹smail Safa 1925 y›l› bafl›nda muhalif say›labilecek Son Telgraf ’› yay›nlam›fllard›r. Takrir-i Sükun Kanunu 4 Mart 1925’te Meclis’ten geçtikten sonra Tanin, Tevhid-i Efkâr, Sebil-ürreflat, Ayd›nl›k, Resimli Ay ve Vatan gibi farkl› politik e¤ilimlere sahip gazete ve dergiler kapat›ld›. Bas›nda yeni gazete ve dergiler de görülmeye devam etti. Siirt Mebusu Mahmut Soydan ve Ali Naci Karacan Milliyet ’i, Yusuf Ziya Ortaç mizah dergisi Akbaba’y› yay›nlamaya bafllam›flt›r. Arif Oruç’un Yar›n gazetesi, Ali Fethi Okyar’›n Atatürk’ün iste¤iyle kurdu¤u Serbest Cumhuriyet Partisi’nin görüfllerini yaymay› üstlendi. Bu Parti’nin ideolojisini savunan di¤er bir gazete de ‹zmir’de ç›kan Hizmet ’tir. Cumhuriyet döneminde çok say›da dergi de yay›nlanm›flt›r. Yakup Kadri ve fievket Süreyya Aydemir ile arkadafllar›n›n yay›nlad›¤› Kadro (1932-1934), kapitalizm ve komünizmin yan›nda üçüncü bir yol olarak Kemalizm’i savunmaya ve gelifltirmeye çal›flm›flt›r. Ahmet A¤ao¤lu’nun Ak›n ’› liberalizmi öne ç›karm›flt›r. Kadro ve Ak›n aras›nda fliddetli polemikler yaflanm›flt›r. Cumhuriyet’in Onuncu y›ldönümünde (1933), Türkiye’de bas›n, düflünce ve sanat ortam›n› uzun süre etkileyecek bir dizi dergi yay›nlanmaya baflland›. Halkevleri Ülkü’yü, Hüseyin Cahit Yalç›n Fikir Hareketleri ’ni, Yaflar Nabi Nay›r ve Nahit S›rr› Örik Varl›k ’›, ‹smail Hakk› Baltac›o¤lu Yeni Adam’› ve Sedat Simavi de Yeni Gün’ü okuyucu ile buluflturmufllard›r. Ayr›ca Cumhuriyet dönemi boyunca; Türk Tarih Encümeni Mecmuas›, Hayat Mecmuas›, Belgeler Dergisi, Türkiyat Mecmuas›, Belleten, Tarih Vesikalar›, ‹stanbul Üniversitesi ‹ktisat Fakültesi Mecmuas›, Dil ve Tarih-Co¤rafya Fakültesi Dergisi, Türk Yurdu gibi tarih çal›flmalar›nda kullan›labilecek çok say›da dergi yay›nlanm›flt›r. Türkiye’de bas›n› tarih araflt›rmalar›nda önemli k›lan etken sizce nedir? SIRA S‹ZDE

ANILAR

Takrir-i Sükun Kanunu ‹smet Pafla (‹nönü) Hükümeti’nin fieyh Sait ‹syan› s›ras›nda 4 Mart 1925’te ç›kard›¤› kanundur. Üç maddeden oluflmaktad›r. Hükümete genifl yetkiler tan›yan bu kanunla toplumsal düzeni bozan, irtica ve isyana teflvik eden, emniyet ve asayifli bozan yay›nlar›n hükümetçe durdurulaca¤› ve sorumlular›n›n ‹stiklal Mahkemelerine sevk edilece¤i belirtilmifltir. Bu kanunla Türkiye’de tek parti yönetimi bafllam›flt›r.

4

D Ü fi Ü N E L ‹ M

Dönemin olaylar›na ›fl›k tutulmas› ve olaylar›n farkl› bir cepheden bak›lmas› aç›s›ndan an› türündeki eserlerin ayr› bir yeri vard›r. Tarih boyunca an›lar ilgi çekici O R U aç›lar›na göolmufltur. Cumhuriyet dönemi aktörlerinin de geliflmeleri kendiSbak›fl re de¤erlendirdikleri an›lar kaleme alm›fllard›r. Unutulmamas› gereken temel nokta, an›lar›n/hat›ralar›n tam bir tarafs›zl›k içinde yaz›lmad›¤›/yaz›lamad›¤›, duygulaD‹KKAT r›n ve kiflisel görüfllerin ön planda tutularak haz›rland›klar›d›r. Bu nedenle di¤er eserlerle karfl›laflt›r›lmadan, yani tenkidi yap›lmadan kullan›lmamal›d›rlar (KütüSIRA S‹ZDE ko¤lu, 1995: 24). Milli Mücadele ve Cumhuriyet dönemine ait çok say›da an› vard›r. Biz burada belli bafll› olanlardan sadece bir kaç tanesini örnek olarak verece¤iz. Mustafa KeAMAÇLARIMIZ mal Atatürk’ün Nutuk ’u belgesel kaynak olman›n yan› s›ra, an› türündeki eserlere de örnek verilebilir. Ola¤anüstü yeteneklere sahip bir liderin bitmifl, çökmüfl denilen bir toplumu aya¤a kald›rmas›, onurlu bir hale getirmesi dile Hiç K ‹ Tgetirilmifltir. A P kuflkusuz Nutuk, bir an› eseri olarak Atatürk’ün bak›fl aç›s›n› yans›t›r. Milli Mücadelenin kazan›lmas›nda ve Cumhuriyet’in kökleflmesinde önemli katk›lar› olan ‹smet ‹nönü’nün genç subayl›k ve ‹ttihat ve Terakki T E LCemiyeti E V ‹ Z Y O N üyeli¤inden bafllayarak, Baflbakanl›ktan ayr›ld›¤› 1937 y›l›na kadar olan an›lar›, ‹smet ‹nönü Hat›ralar› adl› iki ciltlik kitapta toplanm›flt›r.

N N

‹NTERNET

SIRA S‹ZDE

D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

‹NTERNET

220

Tarih Metodu

Cumhuriyet’i kuran kadro genelde Osmanl›’n›n çöküflüne tan›kl›k etmifl, hatta çöküflünü engellemeye çal›flm›fl bir kuflakt›r. Bunlardan biri de Rauf Orbay’d›r. Balkan Savafllar›nda Hamidiye Kravazörü kahraman›, Osmanl› Kabinesi’nde Bahriye Naz›r›, Mondros Ateflkes Antlaflmas›’n› imzalama bahts›zl›¤›n› yaflayan, TBMM Hükümeti’nde Baflbakan olan Rauf Orbay, bu sanc›l› dönemin birinci derecede tan›klar›ndan biridir. An›lar›, Cehennem De¤irmeni, Siyasi Hat›ralar›m ad›yla iki cilt halinde yay›nland›. Rauf Orbay gibi Osmanl›’dan Cumhuriyet’e geçiflin bütün sanc›s›n› ve a¤›rl›¤›n› üzerinde hissetmifl, düflünceleri ve eylemleriyle döneme damgas›n› basm›fl biri de Kaz›m Karabekir’dir. Hem dönem boyunca yapt›klar›n›, yaflad›klar›n› hem de kendisine yöneltilen elefltirileri cevaplad›¤› kitab› ‹stiklal Harbimiz ad›n› tafl›maktad›r. Bu kufla¤›n di¤er bir temsilcisi olan ve önemli görevler üstlenmifl bulunan Ali Fuat Cebesoy’un S›n›f Arkadafl›m Atatürk, Milli Mücadele Hat›ralar›, Bilinmeyen Hat›ralar, Siyasi Hat›ralar gibi birçok an› kitab› mevcuttur. Bu döneme iliflkin araflt›rmalarda bak›lmas› gereken birkaç an› kitab› da flöyledir. Kaz›m Özalp, Milli Mücadele (2 Cilt); Mazhar Müfit Kansu, Erzurum’dan Ölümüne Kadar Atatürk’le Beraber (2 Cilt); Celal Bayar, Ben de Yazd›m (8 Cilt), Fethi Okyar, Üç Devirde Bir Adam gibi. Gazeteci ve milletvekili kimli¤iyle geliflmelerin içinde yer alm›fl bulunan Yunus Nadi (Abal›o¤lu) döneme ait an›lar›n› Kurtulufl Savafl› An›lar› ; Halide Edip (Ad›var) Türk’ün Ateflle ‹mtihan›, Ateflten Gömlek ve Da¤a Ç›kan Kurt an› kitaplar›yla, Yakup Kadri (Karaosmano¤lu) Vatan Yolunda, Milli Mücadele Hat›ralar›, Atatürk gibi an›lar›yla dönemin ö¤renilmesine, anlafl›lmas›na katk›da bulunmufllard›r. Hiç kuflkusuz dönemin devlet adamlar›n›n, edebiyatç›lar›n›n, siyasetçilerinin ve di¤er toplumsal katmanlardan temsilcilerinin kaleme ald›klar› yüzlerce an› kitab› bulunmaktad›r. Bunlar ya yay›mlanm›fl veya yay›mlanmay› beklemektedirler. SIRA S‹ZDE

5

An› kitaplar›SIRA tarihS‹ZDE araflt›rmalar›nda kullan›l›rken nelere dikkat edilmelidir?

D Ü fi Ü N E L ‹ M

D Ü fi Ü N E L ‹ M

S O R U

S O R U

D‹KKAT

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

N N

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

TELEV‹ZYON

‹NTERNET

‹NTERNET

10. Ünite - Cumhuriyet Tarihi Kaynaklar›

221

Özet

N A M A Ç

1

N A M A Ç

2

Temel baflvuru kaynaklar›n› tan›mlayabilme Tüm tarih araflt›rmalar›nda temel baflvuru eserleri okunarak ifle bafllan›r. Araflt›rmaya yeni bafllan›lm›flsa, ansiklopedilerde araflt›r›lmas› düflünülen konuyla ilgili maddeler gözden geçirilir. Bibliyografya eserlerinde de o güne kadar yaz›lan makale ve kitaplar›n tespit edilmesi zaman kazand›rd›¤› gibi olas› tekrarlar›n önüne de geçer. Cumhuriyet tarihi ile ilgili kronolojilerde, dönemin geliflmeleri öz bir flekilde verilmifltir. Genel bilgilere ulaflmak için okumalara bunlardan bafllamak gerekmektedir. Cumhuriyet Tarihi araflt›rmalar›nda kullan›labilecek arflivleri aç›klayabilme Cumhuriyet Tarihi’nde idarî, siyasî, hukukî, iktisadî vb. alanlar›n araflt›r›lmas›nda arflivlerin vazgeçilmez yeri vard›r. Cumhuriyet Arflivi’nde Milli Mücadele döneminden bafllayarak yeni devletin kurulmas› ve toplumun ça¤dafllaflt›r›lmas›na yönelik çok yönlü belgelere ulaflabiliriz. Bu arflivde, hükümetlerin icraatlar›na, devrimlere, kurumlar aras› yaz›flmalara, kurumlar›n faaliyetlerine ve de¤iflik alanlara iliflkin belgeler korunmaktad›r. Osmanl› Arflivi çok zengin belgelere sahiptir. Mütareke döneminde ‹stanbul Hükümetlerinin faaliyetleri, Anadolu direnifline bak›fllar› ve TBMM Hükümeti’yle iliflkilerine dair belgeler vard›r. Ayr›ca Cumhuriyet Tarihi araflt›rmalar› için Cumhurbaflkanl›¤›, ATASE, TBMM, Türk ‹nk›lâp Tarihi Enstitüsü, Türk Tarih Kurumu ve K›z›lay gibi kurumlar›n arflivlerinden Milli Mücadele baflta olmak üzere siyasal hayattan gündelik hayata var›ncaya kadar her tür belge bulunabilir.

N A M A Ç

3

N A M A Ç

4

Belgesel kaynaklar› s›ralayabilme Belgesel Kaynaklar, Milli Mücadele ve Cumhuriyet döneminin ayd›nlat›lmas›nda önemli veriler sunmaktad›rlar. Baflta Mustafa Kemal Atatürk olmak üzere dönemin aktörlerinin görüfllerinin ve eylemlerinin ö¤renilmesinde kullan›lmaktad›r. Nutuk, a¤›rl›kl› bir flekilde Milli Mücadele’yi çeflitli cepheleriyle ele al›r ve Mustafa Kemal Atatürk’ün bir anlamda halka hesap vermesini içerir. Elbette Mustafa Kemal Atatürk’ün görüflleriyle flekillenmifltir. Söylev ve Demeçler de ayn› flekilde dönemin liderinin bak›fl aç›s›n› ve ideolojisini yans›t›r. Medeni Bilgiler ve Atatürk’ün El Yaz›lar›, Cumhuriyet ideolojisine uygun kuflaklar yetifltirmeyi hedeflemifltir. Kongre Tutanaklar›, halk›n var olma mücadelesini, ba¤›ms›zl›kç› anlay›fl›n› yans›tan kaynaklard›r. Baflta Lozan olmak üzere çeflitli konulara iliflkin tutanaklar da ise Milli Mücadele’nin hangi safhalardan geçerek baflar›ya ulaflt›¤›n› ele al›rlar. Resmi yay›nlar›n önemini çözümleyebilme Resmi Yay›nlar, devletin ve devlet odakl› kiflilerin görüfllerini yans›t›r. Takvim-i Vekayi, Resmi Gazete, Düstur, Kavanin Mecmuas› baflta kanun ve yönetmelikler olmak üzere “resmi” nitelikli metinlere sahiptirler. Meclis Zab›t Cerideleri ise, Osmanl›’dan Cumhuriyet’e geçiflin, Milli Mücadele’nin ve Cumhuriyet döneminin resmini çizmektedirler. ‹deolojik tart›flmalar, kanun teklifleri, önergeler, encümenlerin haz›rlad›klar› mazbatalar, ülkenin siyasal, sosyal, ekonomik ve kültürel kalk›nmas›na yönelik Meclislerde neler ele al›nd›¤›n› kapsarlar. Bu bak›mdan “Resmi Yay›nlar” içerikleri aç›s›ndan vazgeçilmez kaynak gruplar›ndan biridir.

222

N A M A Ç

5

Tarih Metodu

Süreli yay›nlar›n niteliklerini aç›klayabilme Bas›n yüzy›llarca halka haber verilmesinde ve kamuoyu oluflturulmas›nda en önemli araçlardan biri olmufltur. ‹lk Türkçe gazete olan Takvim-i Vekayi resmi nitelikli olmakla birlikte devlet ve toplum hayat›yla ilgili çok de¤erli bilgiler vermektedir. ‹lk özel gazeteler Türkiye’de demokrasi ve özgürlük mücadelesinin itici gücü olmufllard›r. Milli mücadele s›ras›nda ulusal hareketi destekleyen ve karfl› ç›kan bas›n söz konusudur. Cumhuriyet’in ilk y›llar›nda da devrimleri desteklemek ve halka ulaflt›r›lmas›n› sa¤lamak gibi bir ifllev görmüfltür. Bu nedenlerden dolay› bas›n yaln›z siyasi tarihle ilgili de¤il, hayat›n her alan›n› kapsayan haber ve yorumlarla tarih araflt›rmalar›n›n vazgeçilmez kaynaklar›ndan biri olmufltur.

N A M A Ç

6

An›lar›n Cumhuriyet Tarihi araflt›rmalar›ndaki ifllevini aç›klayabilme An›lar, sübjektif olmalar›na ra¤men tarih araflt›rmalar› aç›s›ndan de¤erlidirler. Tarihin herhangi bir an›na tan›kl›k etmifl kifliler an›lar›n› kendi bak›fl aç›lar›na ve dünya görüfllerine uygun yazarlar. Di¤er kaynaklarla karfl›laflt›r›larak ve tenkite tabi tutularak yararlan›lmal›d›rlar. Milli Mücadele ve Cumhuriyet dönemlerinde çeflitli düzeylerde etkili olmufl kiflilerin kaleme ald›klar› çok say›da an› kitab› vard›r. An› kitaplar› bazen bilinmeyen ya da az bilinen, karanl›kta kalm›fl, tart›flmal› konulara iliflkin ilgi çekici bilgiler verirler.

10. Ünite - Cumhuriyet Tarihi Kaynaklar›

223

Kendimizi S›nayal›m 1. Afla¤›dakilerden hangisi Cumhuriyet Tarihi araflt›rmalar›nda kullan›lacak arflivlerden biri de¤ildir? a. Osmanl› Arflivi b. K›z›lay Arflivi c. Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Etüd Dairesi Baflkanl›¤› Arflivi d. fieriyye Sicilleri Arflivi e. Türk Tarih Kurumu Arflivi 2. Afla¤›daki Cumhurbaflkanl›¤› Arflivi’nin kurulmas›na yönelik efllefltirmelerden hangisi do¤rudur? a. Celal Bayar - 1954 b. Mustafa Kemal Atatürk - 1930 c. ‹smet ‹nönü - 1945 d. Cemal Gürsel - 1965 e. Kenan Evren - 1980 3. Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Etüt Dairesi Baflkanl›¤› Arflivi’nde en eski belge hangi olaya aittir? a. K›r›m Savafl› b. Mütareke Dönemi c. Kongreler Dönemi d. Kuvay-› Milliye Dönemi e. Kore Savafl› 4. Afla¤›dakilerden hangisi Türk Tarih Kurumu Arflivi’nin özelliklerinden biri de¤ildir? a. Foto¤raf koleksiyonuna sahip olmas› b. Milli Mücadele Dönemine ait gazete koleksiyonuna sahip olmas› c. Baz› belgelerin ba¤›fl yoluyla elde edilmesi d. Osmanl› ve Cumhuriyet Tarihi’yle ilgili belgelere sahip olmas› e. Sadece Cumhuriyet Tarihi’ne ait belgelere sahip olmas› 5. Afla¤›dakilerden hangisi Nutuk’un özelliklerinden biri de¤ildir? a. Olaylar›n kronolojik olarak verilmesi b. Tarih metoduna uygun olarak yaz›lmas› c. Olaylar›n neden-sonuç iliflkisine göre verilmesi d. Sadece Milli Mücadele dönemini kapsamas› e. Türkiye Devleti’nin resmi tarihi olmas›

6. Belgesel kaynaklar içinde say›lan Medeni Bilgiler adl› kitab›n yaz›lmas›n›n temel nedeni afla¤›dakilerden hangisidir? a. Türk Tarihi’nin ö¤retilmesi b. Devlet ve vatandafl›n karfl›l›kl› olarak görevlerinin belirtilmesi c. Vatandafl›n görgülü hale getirilmesi d. Türk Tarih Tezi’nin belirlenmesi e. Vatandafllar›n karfl›l›kl› olarak sorumluluklar›n›n belirtilmesi 7. Afla¤›daki tutanaklardan hangisi Milli Mücadele s›ras›nda Atatürk ve arkadafllar›n›n 16-28 Kas›m 1919 tarihleri aras›nda baz› Komutanlarla yapt›klar› görüflmeleri kapsamaktad›r? a. Heyet-i Temsiliye Kararlar› b. Heyet-i Temsiliye Tutanaklar› c. Sivas Kongresi Tutanaklar› d. Erzurum Kongresi Tutanaklar› e. Bal›kesir ve Alaflehir Kongreleri Tutanaklar› 8. Afla¤›dakilerden hangisi Osmanl› ve Cumhuriyet dönemlerinde kanunlar›n yay›nland›¤› eserlerden biri de¤ildir? a. Takvim-i Vekayi b. Ceride-i Resmiye c. Tercüman-› Hakikat d. Düstur e. Kavanin Mecmuas› 9. Kaz›m Karabekir’in Milli Mücadele ve Cumhuriyet’in ilk y›llar›na ait an›lar›n› toplad›¤› kitap afla¤›dakilerden hangisidir? a. Cehennem De¤irmeni b. Üç Devirde Bir Adam c. ‹stiklal Harbimiz d. Milli Mücadele Hat›ralar› e. Ben de Yazd›m 10. Milli Mücadele s›ras›nda ‹stanbul’da TBMM Hükümeti’nin adeta sözcülü¤ünü yapan gazete afla¤›dakilerden hangisidir? a. Hakimiyet-i Milliye b. ‹rade-i Milliye c. Yeni Gün d. Vakit e. ‹leri

224

Tarih Metodu

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›

S›ra Sizde Yan›t Anahtar›

1. d

S›ra Sizde 1 TBMM toplumun ve yabanc› ülkelerle ilgili tüm sorunlar›n›n ele al›nd›¤› bir yerdir. Bu nedenle arflivi, tarih araflt›rmalar› için vazgeçilmeyecek yerlerden biridir. Arflivde, kanun dosyalar›, karar dosyalar›, Genel Kurul tutanaklar›n›n as›llar›, denetimle ilgili dosyalar, önergeler, gibi yasama faaliyetine ait belgelere yer almaktad›r.

2. a 3. a

4. e 5. d 6. b

7. b 8. c 9. c 10. e

Yan›t›n›z yanl›flsa “Arfliv” konusunu gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›flsa “Cumhurbaflkanl›¤› Arflivi” konusunu gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›flsa “Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Etüt Dairesi Baflkanl›¤› Arflivi” konusunu gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›flsa “Türk Tarih Kurumu Arflivi “ konusunu gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›flsa “Nutuk” konusunu gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›flsa “Medeni Bilgiler ve M. Kemal Atatürk’ün El Yaz›lar›” konusunu gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›flsa “Cumhuriyet Tarihi’yle ‹lgili Di¤er Tutanaklar” konusunu gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›flsa “Resmi Yay›nlar” konusunu gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›flsa “An›lar” konusunu gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›flsa “Bas›n” konusunu gözden geçiriniz.

S›ra Sizde 2 Atatürk’ün 15-20 Ekim 1927’de CHP’nin ‹kinci Kurultay›’nda verdi¤i Nutuk, Milli Mücadele’nin ve Cumhuriyet’in ilk y›llar›n›n resmi tarihi niteli¤indedir. Savafl›n kazan›lmas› ve yeni bir Türk Devleti’nin kurulmas›, yeni rejimin belirlenmesi, siyasal devrimleri Nutuk ’tan okuyabiliriz. Olaylar›n Mustafa Kemal Atatürk’ün cephesinden de¤erlendirilmesini içerir. S›ra Sizde 3 Takvim-i Vekayi ve Resmi Gazete’nin yay›nlanmas›n›n temel nedeni, kanunlar›n ve yönetmeliklerin yay›nlanmas›, memurlar›n atamalar›n›n ilan edilmesi ve devlet taraf›ndan vatandafllara yap›lmak istenen duyurular›n ulaflt›r›lmas› amac›yla yay›nlanm›flt›r. Ayr›ca devlet kurumlar›n›n icraatlar› hakk›nda halk› ayd›nlatmak arzusu da vard›r. Temelde kamuoyu oluflturmak için ç›kar›lm›flt›r. S›ra Sizde 4 Bas›n demokrasi, özgürlük mücadelesi veren ve Türk modernleflmesini belirleyen temel kurumlardan biridir. Bas›nda ideolojik tart›flmalar, ülkenin kalk›nmas›na yönelik tasavvurlar, devlet kurumlar›n›n icraatlar› ve halk›n her türlü istek ile beklentileri yer alm›flt›r. Bu nedenle bas›n yak›n dönem Türk Tarihi araflt›rmalar›n›n bafll›ca kaynaklar›ndan biridir. S›ra Sizde 5 An› kitaplar›nda kifliler olaylar› kendi bak›fl aç›lar›na göre de¤erlendirdikleri için subjektif (tarafs›z olmayan) kaynak olarak görülürler. Bu nedenle dönemin baflka kaynaklar›yla karfl›laflt›r›lmal› ve tenkite tabi tutulmal›d›rlar Cumhuriyet dönemine iliflkin an› kitaplar› da bu yönteme uygun ele al›nmal›d›rlar.

10. Ünite - Cumhuriyet Tarihi Kaynaklar›

Yararlan›lan Kaynaklar Arar, ‹. (1980). “Nutuk’un Niteli¤i, Amac› ve Kapsam›”, Atatürk’ün Büyük Söylevi’nin 50. Y›l› Semineri, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yay›nlar›, . 119-171. Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri (1906-1938). (1989). C.13, (Haz: Nimet Arsan), Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Atatürk Araflt›rma Merkezi Yay›nlar›. Atatürk’ün Tamim, Telgraf ve Beyannameleri (19171938). (1964), C.4, (Haz: Nimet Arsan), Ankara: Türk ‹nk›lâp Tarihi Enstitüsü Yay›nlar›. Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri Tamim ve Telgraflar› (1972). C.5), (Haz: Sadi Borak - Utkan Kocatürk), Ankara: Türk ‹nk›lâp Tarihi Enstitüsü Yay›nlar›. Atatürk, M. K. (1989). Nutuk-Söylev (1919-1927), C.1-3, (Haz: ‹smail Arar - Ulu¤ ‹¤demir - Sami N. Özerdim), Ankara: Türk Tarih Kurumu Yay›nlar›. Baflbakanl›k Osmanl› Arflivi Rehberi (2010). (Haz: Yusuf ‹hsan Genç vd.), ‹stanbul: Devlet Arflivleri Genel Müdürlü¤ü Osmanl› Arflivi Daire Baflkanl›¤› Yay›nlar›. Behar, B. E. (1992). ‹ktidar ve Tarih. Türkiye’de “Resmi Tarih” Tezinin Oluflumu (1929-1937), ‹stanbul. Berktay, H. (1983). Cumhuriyet ‹deolojisi ve Fuat Köprülü, ‹stanbul. Borak, S. (1997). Atatürk’ün Resmi Yay›nlara Girmemifl Söylev Demeç Yaz›flma ve Söyleflileri, ‹stanbul. Eraslan, C. (1997). “Türkiye Cumhuriyeti Tarihinin Temel Kaynaklar›ndan Biri Olarak Nutuk”, Tarih Boyunca Türk Tarihinin Kaynaklar› Semineri (6-7 Haziran 1996), ‹stanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi, s. 1-14. Gevgili, A. (1983). “Türkiye Bas›n›”, Cumhuriyet Dönemi Türkiye Ansiklopedisi, C.1, ‹stanbul, s. 202-228. ‹nan, A. (1939). “Atatürk ve Tarih Tezi”, Belleten, C.3, (1 Nisan 1939), s.242-246. ‹nu¤ur, M. N. (1993). Bas›n Yay›n Tarihi, ‹stanbul. Kütüko¤lu, M. S. (1995). Tarih Araflt›rmalar›nda Usûl, ‹stanbul. Tanp›nar, A. H. (1988). 19. As›r Türk Edebiyat Tarihi, ‹stanbul. Topuz, H. (1996). Türk Bas›n Tarihi, ‹stanbul. Türk ‹nk›lâp Tarihi Enstitüsü Arflivi Katolo¤u (19972006). Ankara. Yalç›n, E.S. (2003). Türkiye Cumhuriyeti’nin Kaynaklar›, Ankara.

225